Het EU-beleid: zuiver water

Transcriptie

1 Het EU-beleid: zuiver water Europese Commissie Directoraat-generaal Milieu

2 Meer gegevens over de Europese Unie vindt u op Internet via de Europaserver ( Bibliografische gegevens bevinden zich aan het einde van deze publicatie. Luxemburg: Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen, 2000 ISBN Europese Gemeenschappen, 2000 Overneming met bronvermelding toegestaan. Printed in Germany

3 3 Voorwoord Het beleid van de Europese Unie op het gebied van de bescherming van het milieu en de natuurlijke hulpbronnen heeft sinds de jaren tachtig gestaag aan belang gewonnen. De reden daarvoor is dat de bedreigingen van milieuschade en uitputting van natuurlijke hulpbronnen nog steeds niet onder controle zijn. Gelukkig zijn vele mensen zich bewust geworden van die gevaren en eisen zij meer actie ter bescherming van het milieu op nationaal en vooral Europees niveau. Daardoor beschikken wij nu over een omvangrijk arsenaal van middelen ten dienste van het milieubeleid, zowel wetgevende als financiële instrumenten. Het Verdrag van Amsterdam heeft van het beginsel van duurzame ontwikkeling en van een hoog niveau van milieubescherming een van de topprioriteiten gemaakt (zie artikel 2 van het Verdrag). Het EU-beleid is ook veel breder en gediversifieerder geworden. Het bestrijkt nu alle sectoren van de samenleving en beschikt over een groot aantal verschillende instrumenten. Bepaalde thema s zijn van bijzonder belang. Eén daarvan is het waterbeheer, hoewel het voor de meeste burgers van de Europese Unie iets vanzelfsprekends is om toegang te hebben tot schoon water in aanzienlijke hoeveelheden. De algemene waterconsumptie is sinds het begin van de twintigste eeuw verzevenvoudigd. Hoewel we in Europa bijna overal over voldoende vers en zuiver water beschikken, wordt deze situatie meer en meer bedreigd door verschillende menselijke activiteiten. De industrie gebruikt bijvoorbeeld grote hoeveelheden water voor koeling en het schoonmaken van installaties. En in de landbouw wordt water vooral voor irrigatiedoeleinden gebruikt. Al deze activiteiten belasten onze waterbronnen. De Europese Unie neemt daarom een groot aantal, voornamelijk wetgevende maatregelen teneinde een duurzaam beheer van

4 4 de waterkwaliteit en -kwantiteit in Europa tot stand te brengen. Dit beleid wordt beschreven in deze brochure, die bedoeld is om lokale en regionale betrokken partijen, NGO s, beleidsmakers op alle niveaus, sociale partners, consumenten en alle burgers te informeren. Wij hopen bovendien dat deze informatie u ideeën kan geven voor uw eigen persoonlijke bijdrage tot de oplossing van de bestaande milieuproblemen.

5 5 Water in Europa de uitdagingen Gelukkig kent Europa zelden extreme waterproblemen, zoals grootschalige overstromingen en/of droogteperiodes. De grootste overstromingsrisico s zijn aangepakt met behulp van dijken en andere beveiligingswerken. Het continent kent geen algemene waterschaarste en Europa lijdt niet onder met water verbonden dodelijke ziektes, die al te vaak andere delen van de wereld treffen. Op het eerste zicht is de watertoestand van Europa dan ook goed. Maar we kunnen niet met een gerust gemoed achteroverleunen en de zaken op hun beloop laten. De kwaliteit van de Europese wateren is verre van bevredigend. Het water in Europa is nog steeds aan bedreigingen blootgesteld. Sinds de eerste Europese waterrichtlijn in 1975 is er veel vooruitgang geboekt bij de aanpak van de puntbronverontreiniging van de Europese wateren, dat wil zeggen verontreiniging die afkomstig is van een specifieke bron bijvoorbeeld lozing van afvalwater van een industrieterrein of lekkende opslagreservoirs. Het is echter veel moeilijker gebleken om een oplossing te vinden voor diffuse verontreiniging zoals het wegspoelen van meststoffen en bestrijdingsmiddelen uit landbouwgrond. Dit probleem baart dan ook steeds meer zorgen. Wanneer meststoffen of chemicaliën in het grond- of oppervlaktewater terechtkomen, kan het dit immers ongeschikt maken voor menselijke consumptie. De verontreiniging van de mariene wateren door de lozing van radioactieve stoffen en bepaalde organische afvalstoffen is verminderd. Toch blijven er ernstige bedreigingen bestaan overbevissing, hoge concentraties van nutriënten, persistente organische verontreinigende stoffen en verontreiniging door zware metalen met name rond de Middellandse Zee, de Noordzee en de Oostzee. Hoewel wij ons daarvan niet altijd bewust zijn, zijn onze kuststreken van groot economisch en milieubelang. In de steden aan de Europese kusten wonen ongeveer 120 miljoen mensen en dit aantal neemt nog toe. Dit leidt tot steeds meer concurrentie voor beperkte hulpbronnen, verontreiniging, vernietiging van habitats en kusterosie.

6 6 Kader 1: Kerngegevens over de watersituatie in Europa Ondanks de invoering van waterkwaliteitsdoelstellingen in de EU, kan er sinds het begin van de jaren negentig geen algemene verbetering van de waterkwaliteit worden waargenomen. Naar schatting is 20 % van alle oppervlaktewateren in de Europese Unie ernstig door verontreiniging bedreigd. Sinds de jaren zeventig zijn er evenwel aanzienlijke verbeteringen in de zwaarst verontreinigde rivieren. De eutrofiëring van rivieren, meren, reservoirs en kust- en mariene wateren, die voornamelijk wordt veroorzaakt door nitraten uit de landbouwsector, neemt toe en vormt een vaak onderschatte bedreiging. Een zichtbaar teken van die eutrofiëring is de overmatige algenbloei. De uitstoot van fosfor is de afgelopen 5 jaar met 40 tot 60 % teruggedrongen dankzij door de industrie getroffen maatregelen, verbeteringen bij de waterbehandeling en het toegenomen gebruik van fosfaatvrije wasmiddelen door huishoudens. Ongeveer 65 % van alle drinkwater in Europa wordt uit grondwater geput. De grondwaterkwaliteit en daarmee ook de volksgezondheid wordt echter bedreigd door hoge concentraties van nitraten, pesticiden, zware metalen, koolwaterstoffen en gechloreerde koolwaterstoffen. Gezien de tijd die het verontreinigende stoffen neemt om tot de watervoerende lagen door te dringen, zal het vele jaren duren alvorens de grondwaterkwaliteit weer verbetert. De totale wateronttrekking is sinds 1980 in vele Europese landen verminderd. Met name is sinds dat jaar de industriële onttrekking gestaag teruggelopen, meer bepaald door de geleidelijke afbouw van de, veel water verbruikende, zware industrie ten voordele van de dienstensector die veel minder water verbruikt. Dit is gepaard gegaan met technische verbeteringen en een toegenomen waterrecycling. Tussen de Europese landen zijn er grote verschillen qua watergebruik in de verschillende sectoren. In de zuidelijke landen is vooral de landbouw een grote verbruiker van water, voornamelijk ten behoeve van irrigatie. In de noordelijke Europese landen zijn de openbare waterleveranciers de grootste watergebruikers. Bron: Europe s Environment: the second assessment. An overview. EEA, 1998.

7 7 Europees waterbeheer Het Europees waterbeheer is vaak ingewikkeld. De lidstaten van de Europese Unie (EU) hebben afwijkende en soms zelfs tegengestelde visies op milieu- en waterkwaliteitsbescherming. Zij moeten ook hun nationale ontwikkeling verdedigen en bepaalde landen hebben het gevoel dat ze daarbij worden gehinderd door de Europese wetgeving op de milieubescherming. Bovendien is er het probleem van grensoverschrijdende waterbronnen en -verontreiniging. Tien Europese landen ontvangen meer dan de helft van hun totale watervoorraad uit buurlanden. Deze verdeling van de rivierwaterwingebieden over verschillende administratieve of regionale eenheden brengt mee dat het zicht op de effecten van maatregelen die in een of ander land worden genomen, gemakkelijk verloren gaat. Het is van levensbelang dat stroomop- en stroomafwaarts gelegen landen samenwerken om het best mogelijke waterbeheer te waarborgen. Lozingen in de zee veroorzaken wellicht geen milieuproblemen in het lozende land zelf, maar stromingen en wind kunnen eventueel elders de waterkwaliteit doen teruglopen. Het is dan ook goed dat de Europese Unie op dit gebied van botsende belangen een coördinerende rol kan spelen. En hoewel de situatie van Europa s water zeker nog verre van ideaal is, is er nu wel degelijk vooruitgang waar te nemen. De Europese Unie in actie Terugblikkend kunnen er in de Europese inspanningen om de waterkwaliteit te verbeteren drie fasen worden onderscheiden. De eerste golf van Europese waterwetgeving ging van start met de richtlijn Oppervlaktewater van 1975 en culmineerde in 1980 met de richtlijn Drinkwater. De wetgeving was voornamelijk gericht op het behalen van waterkwaliteitsdoelstellingen voor specifieke watertypes en -gebruiken: viswater; schelpdierwater; zwemwater; grondwater.

8 8 Bij een in 1988 gehouden evaluatie van de Europese waterwetgeving werd vastgesteld dat deze op een aantal gebieden voor verbetering vatbaar was en dat een aantal leemten moest worden aangevuld in een tweede fase van de waterwetgeving. Daarbij werd meer uitgegaan van emissiegrenswaarden. Dit heeft geleid tot nieuwe belangrijke richtlijnen in 1991 inzake de behandeling van stedelijk afvalwater en inzake nitraten. De Europese Commissie heeft ook voorstellen ingediend voor: de herziening van de drinkwater- en de zwemwaterrichtlijn; het opzetten van een actieprogramma betreffende grondwater; de vaststelling van een richtlijn betreffende de ecologische waterkwaliteit. De komst van deze tweede golf van waterwetgeving had tot gevolg dat alle bij dergelijke wetgeving betrokken partijen (bv. de Raad, het Europees Parlement, de lidstaten, de regionale en lokale autoriteiten, de milieu- en consumentengroepen enz.) dreigden te verdrinken in voorstellen voor waterrichtlijnen. Net op het moment dat de reële problemen en kosten van de richtlijn Nitraten en de richtlijn Stedelijk afvalwater duidelijk werden, kwamen vier nieuwe richtlijnen en een actieprogramma op tafel te liggen. In 1995 werd het voor de Commissie duidelijk dat er een meer algemene aanpak voor het Europese waterbeheer moest komen waarbij de verbrokkelde wetgeving die op water van allerlei types en met allerlei bestemmingen betrekking had, zou worden geïntegreerd. De Commissie stelde een discussiedocument op waarin een kader werd geschetst voor een Europees waterbeleid. Na een brede raadpleging heeft de Commissie vervolgens (in ) een nieuwe richtlijn ingediend de kaderrichtlijn Water die zou moeten zorgen voor een algemene samenhang van het waterbeleid. De kaderrichtlijn Water vormt de weerspiegeling van de gecombineerde aanpak die in de derde fase van de Europese inspanningen ter verbetering van ons water wordt gehanteerd. In een dergelijke gecombineerde aanpak worden zowel kwaliteitsdoelstellingen als

9 9 emissiegrenswaarden gehanteerd zodat die elkaar wederzijds versterken. In elke specifieke situatie wordt de strengste aanpak gevolgd. Kader 2: Hoofdelementen van de belangrijkste EU-waterrichtlijnen Richtlijn Zwemwaterkwaliteit (76/160/EEG) Stelt voor zwemwater binnenwateren en zeewater kwaliteitsdoelstellingen vast voor microbiologische (volksgezondheid) en fysisch-chemische (esthetische) parameters. De lidstaten moeten ervoor zorgen dat hun zwemwater, doorgaans binnen een termijn van 10 jaar na kennisgeving van de richtlijn, voldoet aan de in de richtlijn aangegeven grenswaarden, de zogenaamde minimumnormen. Ieder jaar publiceert de Europese Commissie een verslag over de kwaliteit van het Europese zwemwater in het afgelopen badseizoen. De Europese Commissie werkt momenteel aan een herziening en actualisering van deze richtlijn. Richtlijn Drinkwaterkwaliteit (80/778/EEG) en herziening daarvan (98/83/EG) Legt strikte kwaliteitsnormen vast voor de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water. Voor de verschillende samenstellende elementen van water worden toelaatbare maximale concentraties en streefwaarden vastgelegd. De lidstaten moeten de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water bewaken. In november 1998 is deze richtlijn herzien (98/83/EG). De voornaamste wijzigingen zijn: een op de recentste technische en wetenschappelijke informatie gebaseerde actualisering van de technische bijlagen; grotere transparantie en meer voorlichting van het publiek; een duidelijke definitie van voldoen aan de richtlijn op de plaats waar het water uit de kraan komt.

10 10 Grafiek 1 Overzicht Kustwateren Resultaten van 1992 tot 1997 percentage meetpunten waar zwemmen tijdelijk verboden was percentage meetpunten waar niet aan de normen is voldaan percentage meetpunten met onvoldoende bemonstering percentage meetpunten met voldoende monsters waar aan de normen is voldaan percentage meetpunten met voldoende monsters waar aan de richtwaarden is voldaan Jaar Totaal aantal bemonsteringspunten Grafiek 2 Overzicht Binnenwateren Resultaten van 1992 tot 1997 percentage meetpunten waar zwemmen tijdelijk verboden was percentage meetpunten waar niet aan de normen is voldaan percentage meetpunten met onvoldoende bemonstering percentage meetpunten met voldoende monsters waar aan de normen is voldaan percentage meetpunten met voldoende monsters waar aan de richtwaarden is voldaan Jaar Totaal aantal bemonsteringspunten

11 11 Richtlijn Behandeling stedelijk afvalwater (91/271/EEG) Heeft tot doel het milieu te beschermen tegen de nadelige gevolgen van lozingen van stedelijk afvalwater en afvalwater van bepaalde bedrijfstakken. Naar gelang van hun omvang en aangewezen locatie moeten alle agglomeraties tegen einde 1998, 2000 of 2005 over afvalwateropvangsystemen beschikken. Het niveau van behandeling is primair, secundair of tertiair, naar gelang van de kwetsbaarheid van de ontvangende wateren. Tabel 1: Termijn waarbinnen moet worden voldaan aan de eisen van de richtlijn Behandeling stedelijk afvalwater Inwonerequivalent ( 1 ) Aanwijzing van het type gebied Kwetsbare Indien opvang Opvang Opvang Opvang Opvang gebieden toereikende secundaire verdergaande verdergaande verdergaande behandeling behandeling ( 2 ) behandeling behandeling behandeling Normale Indien opvang Opvang Opvang Opvang Opvang gebieden toereikende secundaire secundaire secundaire secundaire behandeling behandeling ( 2 ) behandeling behandeling behandeling Minder kwetsbare Indien opvang Opvang Opvang Opvang Opvang gebieden (kustwateren) toereikende toereikende primaire of primaire of primaire behandeling behandeling secundaire secundaire (uitzonderlijk) behandeling behandeling of secundaire behandeling ( 1 ) Inwonerequivalent is de meeteenheid voor de organische verontreiniging van afvalwater, die gelijk is aan de gemiddelde verontreinigingsbelasting door één mens per dag. ( 2 ) Toereikende behandeling indien geloosd in kustwateren.

12 12 Kader 3: Afvalwaterbehandeling Afvalwaterbehandeling bestaat ruwweg uit drie, elkaar opvolgende stappen, voorafgegaan door een voorbehandeling. Tijdens de voorbehandeling worden stenen, zand en vetten verwijderd met behulp van mechanische processen zoals het gebruik van roosters en bezinking of flotatie. Primaire behandeling is de verwijdering van zwevende deeltjes door het afvalwater te leiden door bezinkings- of flotatietanks. Secundaire behandeling is een biologische behandeling: afvalwater wordt door tanks geleid waarin bacteriën verontreinigende stoffen omzetten in slib. Toereikende, verdergaande behandeling is behandeling die verwijdering van nutriënten en/of ontsmetting door middel van chlorering, UV-straling (ultraviolet) of ozonbehandeling omvat. Richtlijn Nitraten (91/676/EEG) Deze richtlijn heeft tot doel hoge concentraties van nitraten in water te voorkomen door de verontreinigende effecten van de intensieve landbouw en het gebruik van scheikundige meststoffen te beperken. In de richtlijn staan ook voorschriften voor de behandeling van afvalwater en landbeheerpraktijken, bijvoorbeeld de opslag en het gebruik van dierlijke mest en meststoffen die stikstof bevatten. Kwetsbare zones, stukken land die reeds door nitraten zijn verontreinigd of kunnen worden verontreinigd, moeten door de lidstaten worden aangewezen en bewaakt. De richtlijnen betreffende nitraten en de behandeling van stedelijk afvalwater moeten tot een aanmerkelijke verbetering van de waterkwaliteit leiden. Onbehandeld afvalwater was in het verleden een van Europa s zichtbaarste waterproblemen. De lidstaten hebben enorm geïnvesteerd in afvalwater-

13 opvang- en -behandelingsinstallaties om de ergste puntbronverontreiniging (huishoudens, industrie) aan te pakken. Toch is ook vandaag nog verder onderzoek inzake diffuse bronnen van verontreiniging (voornamelijk in de landbouw) en nieuwe investeringen in afvalwaterinfrastructuur vereist. Stikstofhoudende meststoffen en dierlijke mest uit de intensieve landbouw zijn nog steeds grote bronnen van nitraatverontreiniging van water. Het succes van deze richtlijnen hangt dan ook in grote mate af van de wijze waarop de lidstaten kwetsbare gebieden en kwetsbare zones aanwijzen. 13

14 14 De toekomst: de kaderrichtlijn Water De kaderrichtlijn Water zal, eens aangenomen, de basis vormen van de waterstrategie van de Europese Unie. Dit moet een grote verbetering van het duurzaam en geïntegreerd beheer van onze wateren mogelijk maken aangezien voor het eerst alle types en bestemmingen van water onder één EU-regelgeving vallen. De voorgestelde richtlijn heeft tot doel: de kwaliteit van de aquatische ecosystemen te beschermen en te verbeteren; duurzaam gebruik van water te bevorderen op basis van de bescherming van de beschikbare waterbronnen op lange termijn; ervoor te zorgen dat de gepaste hoeveelheid water beschikbaar is waar en wanneer dit nodig is. De in de richtlijn vervatte hoofdelementen voor het duurzaam beheer van water in Europa zijn: alle Europese wateren worden krachtens de richtlijn beschermd (oppervlaktewater, grondwater, estuaria en kustwateren); voor al deze wateren moeten uiteindelijk ten minste de doelstellingen voor een goede toestand worden behaald; om deze doelstellingen te bereiken wordt een vernieuwende aanpak ingevoerd waarbij emissiegrenswaarden en kwaliteitsdoelstellingen worden gecombineerd;

15 15 zoals reeds het geval is in een aantal lidstaten wordt het stroomgebied de basisbeheerseenheid voor alle waterkwesties; alle met het water verbonden kosten moeten in de prijs daarvan tot uiting komen, wat het beginsel de vervuiler betaalt versterkt en de gebruiker oog doet krijgen voor de daadwerkelijke kosten van de watervoorziening; de burger moet nauwer bij het waterbeheer worden betrokken; de wetgeving moet worden gestroomlijnd. De kaderrichtlijn Water zal nieuwe partnerschappen doen ontstaan en tot een doelmatiger waterbeheer leiden. Gezien het verreikende karakter van de nieuwe richtlijn moeten, zodra die is vastgesteld, verschillende bestaande Europese waterrichtlijnen worden ingetrokken, terwijl andere van kracht blijven omdat ze de kaderrichtlijn aanvullen.

16 16 Tabel 2: Richtlijnen die van kracht blijven en richtlijnen die worden ingetrokken na de vaststelling van de kaderrichtlijn Water Richtlijnen die van kracht blijven Richtlijn Zwemwater (76/160/EEG) Richtlijn Drinkwater (80/778/EEG) en de herziening daarvan (98/83/EG) Richtlijn Stedelijk afvalwater (91/271/EEG) Richtlijn Nitraten (91/676/EEG) Richtlijnen die worden ingetrokken Richtlijn Gevaarlijke stoffen (76/464/EEG) Richtlijn Oppervlaktewater (75/440/EEG) en de dochterrichtlijn daarvan (79/869/EEG) Richtlijn Viswateren (78/659/EEG) Richtlijn Schelpdierwater (79/923/EEG) Richtlijn Grondwater (80/68/EEG) Beschikking Uitwisseling van informatie (77/795/EEG)

17 17 Verdere informatie en bestelformulier Directoraat-generaal Milieu is de dienst van de Europese Commissie die bevoegd is voor milieuzaken, nucleaire veiligheid en civiele bescherming. Het DG Milieu publiceert op gezette tijden verslagen en andere teksten over alle mogelijke milieuthema s, met inbegrip van de waterproblematiek. Meer informatie over het milieubeleid kan worden gevonden op de website van het DG Milieu op de Europaserver: Op deze site staat onder meer de catalogus van publicaties. Vele daarvan zijn gratis. U kunt ook een lijst van de bij het DG Milieu beschikbare informatie verkrijgen door het bijgevoegde formulier ingevuld terug te sturen naar: Europese Commissie DG Milieu Documentatiecentrum TRMF 0/50 Wetstraat 200 B-1049 Brussel Fax (32-2) envinfo@cec.eu.int Internet: Een andere nuttige informatiebron is: Europees Milieuagentschap Kongens Nytorv 6 DK-1050 Kopenhagen K Fax (45) eea@eea.eu.int

18

19 Europese Commissie Het EU-beleid: zuiver water Luxemburg: Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen blz. 21 x 21 cm ISBN Bestelformulier Gelieve mij de recentste EU-documentatie toe te zenden over: Luchtkwaliteit Water Afvalstoffen Groene banen Gelieve uw twee voorkeurtalen aan te duiden. Wij zenden u de informatie toe in de talen die beschikbaar zijn. Naam: Onderneming/organisatie: Adres: Stad/Gemeente: Postcode: Land: Opsturen of faxen naar: Europese Commissie DG Milieu Documentatiecentrum TRMF 0/50 Wetstraat 200 B-1049 Brussel Fax (32-2) envinfo@cec.eu.int

20