Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond / De Walburg Pers

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond / De Walburg Pers"

Transcriptie

1 Koninklijke Nerlandse Oudheidkundige Bond / De Walburg Pers

2 .A.va n Dolfin,.ir.W.va nf ind e 1 KONINKLIJKE NEDERLANDSE OUDHEIDKUNDIGE BOND Opgericht 71januari 1899 Beschermvrouwe H.K.H. Prinses Juliana. Bulletin Tweemaanlijks tijdschrift n va KNOB, tevens orgaan van Rijksdienst voor ed Monumentenzorg en ed Rijksdienst voor t he Oudheidkundig Bomonrzoek. Redactie Prof. dr Voorn (hoofdredacteur), prof. dr. E.R.M. Taverne (adviseur), mevr. drs. M. M Boven, mevr. drs. M. J. drs..m.eising, Th mevr. drs. J. B. Geerlink, mevr. drs. M.Krauwer, ir. E. J. Nusselr, dr. ir. R. A. F. Smook, prof. dr. ir. C. L. Temminck Grol!, mevr. M. P. Wolff, prof. dr. A. van r Woud. Redactieraad Jhr. ir. L. L. M. van Nispen tot Sevenaer (voorzitter), prof. dr. W. J. H. Wiliems, mr. C. H. Goekoop, drs. U. F. Hylkema, drs. J. F. van Regieren Altena, drs. C..A.Baron O Schimmelpenninck van r Oije, ir. C. J.Vriesman, mevr. drs. M.J.H.Wilfinge. Lay-out ne vormgeving Walburg Pers. Omslagontwerp G ijs Sierman Summaries Mevr. drs. M.L.A.J.Th. Brekelmans Abonnementen Bureau KNOB, Achter St. Pieter RH Utrecht tel Abonnement ne lidmaatschap KNOB: f65, ; /40, (t/m 27 jr); f 100, (insteliing etc.). Opzeggingen voor 1 cember van het jaar. Losse nummers en druk De Walburg Pers Postbus AE Zutphen tel Redactie E. J. Nusselr 'Investigare necesse est' J. Kamphuis en D. B. M. Hermans De ruïne van Brero 25 Overzichtskaart ruïnes ni Nerland 26 Publikaties Building pth eu future from eth past Nieuwe Bouwen ne (M. Kamphuis); t He restaureren (N. L. Prak). 27 Recent verschenen 28 Berichten Archeologie: Onrzoek naar verdwenen kastelen t me behulp nva geofysische methon. Rijksmuseum van Oudhen graaft opnieuw nhe t i Nabije Oosten. Architectuur en stebouw: Context and mornity. Overzeese architectuur: Onrzoek paleis Bogor, Indonesië. 35 Tentoonstellingen Onrust, nee bedrijvig eiland nd ei Batavia, , Toren nva baai nva formaat, tentoonstelling over renovatie Scheveningse watertoren, ed verbon stad, hofcultuur nd eva Chinese keizers, Nieuwe afling 'Cyprus' nhe t i Allard Pierson Museum 37 Agenda Gebouw omgeving: dialoog tussen oud en nieuw, Educatieve omroep/teleac: Sten s Tijds, historische stadstypen Nerlann, Icomos, h9t General Assembly and International Symposium, Studiedag Historische geografie 40 KNOB Melingen ne 40 Summary 40 Auteurs berichten Losse nummers M 5,. ISSN BULLETIN KNOB Jaargang, , nummer 4

3 ee n be nwi j monumenten wi j gno va n eéé no f ki se ree n tj edi bi ni nhe t ne nubi j hernieuw He ts i,da tn i nme nzo u nda td e tj nva wi ge no f tnu tva n ki nda t 'Investigare necesse est' E. J. Nusselr REDACTIE 'Onze ou vertrouw monumenten zijn onrzocht, hun eigenaardighen kennen wij, alle hebben z meerre restauraties achter rug, j zi zijn daarmee ni fysieke ne wetenschappelijke zin veilig gesteld'. Deze passage geeft, enigszin chargerend, ed mening weer, die men in bre lagen van onze varlandse monumentenzorgers-bevolking si toegedaan. Wastellingname nee belangrijke rol speelt, is het besef, dat er op het gebied van het gebouw erfgoed zoveel méér is aan te treffen dan renommées uit 'Voorloopige Lijst'. En natuurlijk is het zo, dat zorg voor het gebouw cultuurgoed in huidige tijd een anre betekenis heeft - en moet hebben - dan vele, fo zelfs enkele cennia terug: inzichten hebben zich gewijzigd en tijd schrijdt voort, aanwassen historie achter zich latend. re zijn op dit moment veel meer gebouwen met 'monumenten-potentie' da begin nva onze eeuw, toen voorlopige monumentenlijsten wern opgemaakt. Met name in recente tijd si daarbij nee accent komen et liggen pd eo jongere objecten. Bovendien heeft het blikveld van ed monumentenzorg zich verruimd. ed traditionele, tamelijk mono-disciplinaire benaring van opgave - onrzoek, documentatie, waarstelling, restauratie - is plaats aan het maken voor nee aanpak, waarbij stebouwkundige, geografische ne historisch-maatschappelijke aspecten meer ne meer betrokken raken. Die blikverruiming swa nodig: et vaak toch heb- gerestaureerd nee i overigens in allerlei opzicht teloorgaand stadsel. Te vaak oo bestemmingsplan -op gesteld voor nee beschermd gezicht vanuit nee louter p o 'fixeren nhe tva beeld' gerichte benaring. De huidige opgave voor monumentenzorg vraagt dus om een brere blik op een ruimer veld van objecten. Maar binnen tda steeds ed ruimer veld nva ou vertrouw monumenten vóór 1850 aan. j Zi vormen ni objecten treffen zekere nd ezi har kern van ons gebouw cultuurgoed. Het zijn gebouwen waarmee wij onze eerste onrzoeks- en restauratie-ervaringen hebben opgedaan. ne steeds opnieuw blijkt, da ze 'ou gar' nog lang niet alles weten, dat wij voor verantwoord onrhoud en herstel ervan vaak principiële kennis en informatie tekort komen. Vooropgesteld dat het uitgangspunt voor ons bouwkundig ingrijpen ni monumenten blijft t da behoud vóór herstel gaat e bouwkundige ingrepen toets van architectuur-historische kritiek moeten kunnen doorstaan, td eda ingrepen 'werkelijkheidswaar' hebben, nda doet zich juist bij dit el van het monumentenbestand, waaraan door vele generaties sge - i bouwd, veranrd, aangepast en gerestaureerd, het gemis aan die kennis en informatie voelen. Immers, anrs dan bij objecten van jongere bouwkunst vaak het geval is, zijn hier bron- niet ruim voorhann, se ri hier géén fotoserie nva kort ad en oplevering, beschikken ew niet over nee moet j bi onrzoek nva reeks revisie-tekeningen. Nee, r e ze categorie monumenten rekening worn gehoun tee nme lange, complexe veranringsgeschienis die gereconstrueerd moet worn t ui schaarse, -on volledige en verre van directe bronnen en uit bouwsporen nd eva meest uiteenlopen aard en schaal. Het feit dat ze objecten al eerr zijn aangepakt, dat er reeds meerre publikaties over hun bouwhistorie zijn verschenen, veranrt daar, anrs davermoen, weinig aan. Meestal kan namelijk eerr vergaar informatie geen uitsluitsel geven over vragen die zich herstellingen fo aanpassingen voordoen. zelfs zo sommige gevallen eerr onrzoek belemmerend werkt omdat gissingen en feiten vaak niet meer zijn te onrschein en omdat het bestaan van our documentatiemateriaal po zich l naee blokka vormt voor een hernieuwd onrzoek 'met schone lei'. Tenslotte blijken voorgaan restauraties vaak slecht gedocumenteerd en zal ook een onrzoek naar restauratie-geschienis van het object nodig zijn. Hoe vreemd het dus ook lijkt, het is wel gelijk nodig tomhe Paleis Huis nte Bosch, t he Trippenhuis te Amsterdam, of Grote Kerk in Veere opnieuw - onrwerp nva bouwhistorisch onrzoek te maken, wanneer verbouwin- aanpassingen pti l o zijn. Zelfs udi ezo noodzaak in veel gevallen blijven bestaan wanneer restauratie-ethische uitgangspunten niet wern gehanteerd en slechts economische aspecten ed aanpak bepaaln. Want oo geval zal het inwinnen van gerichte bouwhistorische informatie opportuun zijn: 'kostbare' verrassingen op constructief en materiaalkundig gebied kunnen erdoor worn voorkomen; ook kan worn voorkomen, dat ingrepen plaatsvinn die op termijn ernstige gevolgscha en bijgevolg kostbaar herstel met zich mee brengen. De bijdrage over ruïne van Brero in ze aflevering nhe tva Bulletin illustreert he bouwhistorisch onrzoek nee va object waar zogenaamd alles l nava bekend swaoverdui- lijk. Midleeuws muurwerk blijkt curieus kistwerk t ui zuinige koker van negentien-eeuwse restauratoren; bouwsporen blijken geconstrueer reminicenties van apocriefe oorspronkelijke situaties en oudst lijken moppesteen is juist honrd jaar jong of afkomstig van gesloopte Groningse vestingwerken. Daarnaast geeft t heartikel néé levendig beeld nd eva gang van zaken bij vroegste kasteelrestauratie non sva land. De bouwhistorische informatie, die recentelijk over ed ruïne nva Brero si verkregen, levert voor toekomstige restauraties volstrekt anre uitgangspunten op dan tot nu toe aangehoun, óók in financiële zin. De bevindingen phe t o gebied nd eva oorspronkelijke bouwkundige taillering zijn daarbij van belang voor het object zelf, maar ook meer algemeen voor varlandse castellologie. Fragment afbeelding kasteel Brero, 1499 (zie omslag en afb. 3, blz. 4). BULLETIN KNOB

4 ee n va nwa tme nn ad e séé nva nd e ebi j t he di e me ni ndi t toren tusse nd e In oure publicaties heeft ze toren weieens onjuiste benaming 'donjon' gekregen. n Meveronrstel te dad toren néé geheel vorm met noord-oosttoren: bei di e Kapel- Sivaard- ron De ruïne van Brero J. Kamphuis en D. B. M. Hermans Inleiding De ni Santpoort-Zuid gelegen ruïne nva Brero bestaat te dui restanten nee va rechthoekig hoofdgebouw nee onregelmatig gevorm voorburcht (afb. 1 en 2). Voorts bevindt zich ten oosten van voorburcht het omgrachte terrein van voormalige voorhof. Ten westen van hoofdburcht is een cirkelvormige grondkeringsmuur in gracht gelegen. De regelmatige vorm nhe tva hoofdgebouw doet een eenvoudige bouwgeschienis vermoen. Deze eenvoud is echter bedriegelijk: n i vele, nd eaa bouwgeschienis van het kasteel gewij, publikaties treft men verschillen interpretaties. Een groot el van ruïne is in vorige eeuw opgegraven ne vervolgens reconstruerend hersteld. Het onrzoeken van bouwgeschienis wordt belemmerd door het ontbreken nvadocumentatie ni schrift ne beeld vóór e ontgraving nd ei 19 eeuw heeft aangetroffen. Ook daaropvolgen restauraties vertroebeln t he inzicht nd ei plattegrondontwikkeling. nme heeft veel bouwsporen toegevoegd md eo ruïne nee midleeuws, weerbaar karakter te geven. Door verwering kregen ze bouwsporen n ee 'valse' authenticiteit n e hebben j zidiverse onrzoekers nopee verkeerd spoor gebracht. In t he kar nd eva documentatie nmo -va numenten in Rijksbezit, een systematische documentie, die onr wetenschappelijke verantwoorlijkheid van Rijksbouwmeester, Rijksgebouwendienst wordt uitgevoerd, hebben auteurs onrzoek verricht naar bouw- en restauratiegeschienis van ruïne van Brero. 1 De voorliggen bijdrage doet verslag van dat onrzoek. Het artikel is in twee hoofdstukken opgeeld: een algemeen historisch overzicht, waarin ligging, bouwgeschienis, bouwheren en chronologie van verschillen bouwcampagnes aan or komen 2 en een behanling van een aantal bijzonre bouwkundige tails en constructie-wijzen, zoals di onrzoek nhe taa licht zijn gekomen. Brero i eerste gebouwen die, vanwege hun historische waar, met geln van het rijk zijn gerestaureerd. Deze in 1862 aangevangen restauratie werd, -zo als hierboven reeds vermeld, geheel naar Ondanks ed constructieve ne bouwhistorische tekortkomingen nd eva reconstructie, thans t he onrhoud nhe t é onrzoek bemoeilijken, heeft ze wél geleid tot het behoud nd eva ruïne. De gang nva zaken n e problemen j ed bi eerste kasteelrestauratie in Nerland ko- artikel tme nadruk nd eaa or. Aanduiding van bouwlen ne onrlen Het voormalige kasteelcomplex is opgebouwd uit verschillen bouwvolumes. In ze bijdrage zullen volgen namen en nummers voor verschillen geelten van the gebouw worn toegepast, ed nummers corresponren met coringen zoals aangegeven po afbeelding. 1 Binnenpoort )(1 De poorttoren van hoofdburcht; poort is voorzien van een brugkelr. Door naam 'binnenpoort' onrscheidt poort zich nd eva poorttoren nd eva voorburcht; Afb. 1. Situatietekening. Hierop is aangegeven Hoofdburcht (A), Voorburcht (B), het voorhof (C), een cirkelvormige grondkeringsmuur (D) en een eilandje in gracht (E). Dit eilandje ontstond toen in 1573 noordmuur van Keukenvleugel in gracht storte. Authentiek 14-eeuws metselwerk op is ze plattegrond met zwart aangegeven. Het tijns restauratie gereconstrueer muurwerk is gearceerd getekend. De verschillen geelten het vankasteel zijn genummerd: ze is aangeduid als 'buitenpoort', bouwel 12. Midntoren (2) De naam nte vanoorn n vabinnen- poort gelegen toren berust niet nopee historische grondslag; hij is, bij gebrek aan beter, gemakshalve gekozen omdat ed poorttoren nd e donjon si gelegen. torens zoun nee dubbele donjon vormen. 3 Donjon (3) De noord-oosttoren draagt nte onrechte ed naam 'donjon'. Deze uit Franse taal afkomstige benaming heeft een betekenis, hier niet geheel nva toepasing is": - het is hoofdtoren van een kasteelcomplex, edi zich door zijn dimensies duilijk onrscheidt nd eva overige fortificaties; - ze toren is bij een belegering het laatste toevluchtsoord; Bouwel 1: Binnenpoort Bouwel 2: Midntoren Bouwel 3: Donjon Bouwel 4: Keukenvleugel Bouwel 5: Ridrzaal, noorlijk geelte Bouwel 6: of noord-westtoren Bouwel 7: Ridrzaal, zuilijk geelte Bouwel 8: Kemena Bouwel 9: Tedburgha- of zuid-westtoren Bouwel 10: of toren Bouwel 11: Binnenplein Bouwel 12: Buitenpoort Bouwel 13: Beheerrswoning. Tekening auteurs. geest nd evatijd reconstruerend naar ed vermeen midleeuwse situatie uitgevoerd. Door gebrek naa geld ne restauratievakkennis wern werkzaamhen op thans et bekritiseren wijze uitgevoerd.

5 Oo kd e heeft gestaan nee waterput nd ei toren niet is aangetoond. Het betreft hier dus niet meer dan een hoektoren, die hoogstens, gezien aparte (raptoren en ernaast gelege n Om ui te d 4 'die - soms n ee ko da td e,o pd e :2.N a di e niet ve nva Deze Sifried zoun zich mishuwelijkt hebben, n aaeene jonge dochter nva geringen stand, uit het dorp Castricum, genaamd Tetburg, waarover hi graaf zijnen broer in onmin geraakte: dan, daarna wer met hem verzoend zijn, zou hij van zen t he slot Brero, benevens eenige onrhoorige dorpen ne anre goeren, zoo in Zuid- als in Noord-Holland gelegen, en onr ze ook Tellingen en Sassenheim, met het regt van hooge heerlijkheid ontvangen hebben. Sifried, in 1033 gestorve n j td eme kva n r toren - vanuit toren wordt het omliggen kasteelterrein beheerst e eventuele belegering worn geleid; - lagere verdieping(en) van toren bevatten opslagruimten; bevat toren woonruimte voor kasteelheer. benaming woontoren si hier niet nva toepassing, omdat toren niet solitair zaalbouw, nee belangrijker functie -be kleed dan anre hoektorens. niet et veel ft ea wijken nd eva ingeburger naamgeving ter plaatse, wordt hier naam 'donjon' aangehoun. Keukenvleugel (4) De kelr nd eva noordvleugel bevatte ed keuken van het kasteel; dit valt af te lein twee ovens edi zich nd ei zuidwand bevinn. pd eo begane grond swa vóór 1464 mogelijk kapel gesitueerd. Deze ruimte had hoge vensters, hooggeplaatste kaarsnissen nee blin oostwand. t He vertrek had een hoogte van ca. 6,5 m. Na 1464 werd kapel omgebouwd tot zaal en werd ed kapel verplaatst naar ed noordwesttoren. tdi blijkt tee nui tekening eui tdi 1499 zou dateren. Deze tekening toont plattegrond nd e noordgevel nhe tva kasteel nzo ue zijn vervaardigd ni opdracht nva Yolan van Lalaing, weduwe van Heer Reinout van Brero (afb. 3). 5 Blijkens tekening bevond zich ni 1499 in bouwvolume hal, hier die sit hooghe rae'. Ridrzaal, noorlijk geelte )(5 Bouwel 5 bevatte tot 1426, samen met bouwel 7 begane grond ed grote (ridr)zaal. e D aanduiding 'ridrzaal' heeft ze ruimte gekregen naar analogie van anre kastelen, waar vertrekken van ed hoofdvleugel zijn opgeeld nd ei verhouding werd tdi geelte van midleeuwse grote zaal tot een zelfstandig bouwvolume getransformeerd. Kapel- of noord-westtoren (6) Na 1464 is kapel van bouwvolume 4 naar begane grond van ze toren verplaatst. Ruimte pd e1o 15-eeuwse plattegrond wordt 'die Capelle' genoemd (afb.. 3) Ridrzaal, zuilijk geelte )(7 Bouwel t7ishe zuilijke geelte n va midleeuwse grote zaal. tdi in 1426 verwoest ni e noorlijk geelte, ni tegenstelling tto he geelte werd 1464 niet hersteld. Kemena )(8 Bouwel 8 zal, volgens gebruikelijke inling van hoofdvleugel van een midleeuws kasteel, pd eo begane grond eke -d mena zijn geweest. De naam kemena is afgeleid van het midleeuws latijn 'camera caminata', stenen kamer t me stookplaats. 6 Tedburgha- fo zuid-westtoren )(9 De zuid-westtoren heeft nd ei vorige eeuw naam 'Tedburghatoren' gekregen. Ook ze naam werd afgeleid van 15-eeuwse plattegrond. Opmerkelijk is vierkante Tedburghatoren p o plattegrond nee ron vorm heeft gekregen. ed ren nvaze afwijken vorm si dat, toen plattegrond werd gemaakt, ze toren ruim 57 jaar onr puin ne aar sbe -wa kt. Met anre woorn, men heeft een Afb. 2. Plattegrond van Brero naar een opmeting J.Allan, A. van metdaarin aangegeven nummering r bouwlen. Tekening auteurs. toren, Tedburghatoren genaamd, getekend waarneembaar was. De l nza i 1499 nd e itekening zijn opgenomen eomd zogenaam Sivaert-Brero-legen betrouwbaar te laten lijken: Tedburgha van Staveren zou vrouw zijn van Sivaert, stamvar nhe tvahuis Brero. Deze -Si vaert u zotwee zoon nvaarnoud, graaf van Holland zijn en daarom zoun heren van Brero rechtstreeks van gra- Holland afstammen. Oo Aa liet zich in ze bewoordingen uit: 'De ou kronieken willen, dat Heeren van Brero uit het gravelijk huis van Holland voortgekomen zijn, en stellen tot eersten stamvar ndi tva geslacht zekeren Sifried of Sivaart, die door Friezen Sicco genoemd wordt, ne Graaf nva III. Holland, nee e zoon sva nwa broer nva Arnoud, Dirk zijn, liet twee zonen, na Dirik nsi -e mon genaamd, van welke eerste het geslacht Brero heeft voortgeplant '.. BULLETIN KNOB

6 21: Wege De ee n He t Ind e - zuilijk 2:die teop het D32. Van 1499 Brero, lager ft,' Atb. 3. Deoudst beken plattegrond (met noordgevel) van volgens het onrschrift in vervaardigd in opdracht van Yolan van Lalain. Verz. Koninklijke Bibliotheek inplattegrond 128 voorkomen nummers is verklaring geeltelijk verloren gegaan: 1: edi Cape/te voorhoeve 3: die tolle 4: die voerpoen 5: dat endhout 6: traptoerne 7: tot Velse 9: die kooike W: die Schependune 11: Silvaersttoerne 12: die Kampe daer Roelant Staet 13: die Kinhem ofte Rhine 14: Tietburgerstoerne 15: Wege nae Sinter 16: die waecktoerne Aelbertsberghe 17: Water die uit dune ghekome 18: bidtkaste 19: Wege nae Santpoort 20: die hal hier sit die hooghe rae naebreroesberghe 22: heimmelickhe 23: Welle 24: hiere unr die ist swaere gevankenis 25: hier drinkte Sinte Engelmum dik 26: die Slotpoerte 27: diegeneedig ist dat Graa en Gravinne 28: dammen De verklaring voor 29 en overige nummers is verloren gegaan. Sivaard- of ron toren (10) De ron toren op zuidoosthoek van het binnenplein heeft nd e i vorige eeuw e d naam Sivaardtoren gekregen, naar ed vermeen stamvar nhe tvageslacht Brero. Binnenplein (11) Het midleeuwse binnenplein nva kasteel Brero werd aan noord- en westzij omsloten door woonvleugels. De oost- en zuidzij wern gevormd door walmuren. In hoek tussen woonvleugels werd (raptoren opgetrokken. nva ze traptoren is thans vrijwel geen muurwerk meer waarneembaar. binnenplein kent thans twee niveaus: - aan noordzij langs Keukenvleugel nee strook nca. va 4m breed- midleeuwse loopvlak. Dit terrein wordt het Perron genoemd; nhe tvaperron theoverige el van het binnenplein; het loopvlak van tdi geelte ligt 2,25 m nda het Perron. vorige eeuw heeft nme tijns top -he graven the midleeuwse loopvlak, tdajuist boven het huidige Perron-niveau lag, niet onrkend. t He huidige loopvlak bevindt zich globaal op het niveau van het midleeuwse maaiveld vóór t he kasteel. bouwen nhe tva Buitenpoort (voorburcht) (12) poort nd eva voorburcht bevatte evenals binnenpoort een burgkelr. In tegenstelling tot binnenpoort bevat westzij van toren geen stenen muur. Hier vorm nee houten wand pee no stijl- nre -e afsluiting. Deze houten gevel gelwerk ed kon in roerige tijn eenvoudig worn weggenomen, opdat poorttoren vanuit hoofdburcht nko worn gecontroleerd. Beheerrswoning (voorburcht) (13) De beheerrswoning bevat zeer ou elementen. ed woning heeft voortdurend el uitgemaakt van boerrij, die op voorburcht stond. Heren van Brero In het onrstaan worn regelmatig ^tl»;i! t;, r', )\II«r Ju* w, l- irr.ii nt.\if»< hr.- HtMtl)»«««Dtktott-.r V'i'., >.M ;'!(.» i I Heren nva Brero genoemd. Hoewel - ze Heren nhe ti artikel geen onrwerp nva studie zijn, volgt hier, om lezer ten dienste et zijn, nee beschein genealogie nva Breros: Dirk l (vermeld nva Willem l (f1285) Dirk I t I ( 1318) Hendrik vl 1345) ( Dirk I II (f1377) Reinout l (t 1390) Jan (f1415) Walraven l (f1417) Reinout II (t 1473) Walraven I I (f1531) Reinout III (f1556) Hendrik 1205 t to 1231) (f 1568; geen mannelijke nakomelingen)

7 he t Spaarne ophe t twaalf nhe tj ei an ee N tussen si nd e grondwaterstand va n l nhe taa nva ndi eeé nme nee 1272 da t di e da t he va n va n vermoelijk langs honrt Bouwgeschienis Ligging ne Waterhuishouding Het kasteel Brero et Santpoort i midleeuwen op een uitloper van een strandwal gebouwd. Santpoort vorm ed toegang (poort) td eto zandrug waarop Brero gebouwd werd. De uitloper van strandwal s i zuidwest-noordoost georiënteerd en verdwijnt ter plaatse van ruïne onr het veen (afb. 4). 10 Het midleeuwse kasteel was op ze wijze gelegen op een stevige onrgrond naa e drie zijn -om geven door veen; een zeer weloverwogen bouwplaats. Omstreeks 1500 v. Chr. ontstond ed strandwal. De vorming van duinen kwam omstreeks het begin van jaartelling tot stilstand. pstrandvlakten O - ne achter strandwallen - vormn zich toen uitgestrekte moerassen en venen. Vanaf twaalf eeuw voer zee weer veel zand aan. 11 Tegelijkertijd steeg ed zeespiegel. t He Usselmeer breid zich t i daardoor enorm ui dreig nee binnenzee e worn. 12 daaruit voortvloeien overstroming n wern door graaf van Holland en bisschop nva Utrecht maatregelen getroffen om watersnoodrampen in toekomst te voorkomen. Er wern dijken aangelegd en werd afgedamd. 13 Met het door zee aangevoer zand - en daarna drooggevallen door ne zo wind - ontstonn op ou strandwallen en veen ed jonge duinen (afb.. t4) He jonge duinzand no pko diep t he melijk n i elf veen indringen. ed sommige plaatsen mens dna -ha en eeuw veel bossen gekapt, die op - met moeras en veen bekte - strandvlakten stonn. De naam Holland wordt l we eens verklaard door naar ze natuurlijke rijkdom et verwijzen ('Holtland' = houtland). Afb. 4. Geologische kaart met daarop aangegeven ligging vanruïne van Brero. Kaart getekend door auteurs naar gegevens van Rijksgeologische Dienst, district west. Door ed vorming n vajonge duinen nd e afkking van het veen met jong duinzand, steeg grondwaterspiegel geleilijk. In drie eeuwen an 1100 l eza d stijging nva ongeveer 5a 0, 0,75 m hebben bedragen. In het gebied rondom huidige ruïne kan het grondwaterniveau zelfs gno iets meer zijn gestegen vanwege onmidllijke nabijheid njonge va duinen. Door midl nva beken heeft nd emewater- stand rondom huidige ruïne geregeld; het water werd in noordoostelijke richting op het IJ geloosd. Pas nadat ze afwatering was verzorgd, koaanvang maken met t he ontginnen nhe t va veen. Aansluitend zaein n va 13 eeuw the eerste kasteel nva Brero pd eo hierboven beschreven uitloper zijn gebouwd. Tussen 1500 en 1800 kwamen verstuivingen in oostelijke richting tot stilstand. De grondwaterstand was, onrmeer door kwelwater, aan voet van jonge duinen zo hoog geworn, dat zij het verr landinwaarts stuiven nhe tva zand belette. tme beschikbare zand wern e d het: reeds - be staan jonge duinen sterk verhoogd. De oostelijke begrenzing van ze duinen liep vlak langs Brero. Met het hoger worn van het duinlandschap steeg grondwaterspiegel. Er mag worn aangenomen dat omstreeks 1500 het midleeuwse maaiveld rond het kasteel behoorlijk drassig was. In negentien en vooral twintigste eeuw is grondwaterstand verlaagd door het oppompen nva kenhuis, t he water door the Provinciaal Zie- voormalig gesticht Meerenberg. Daarnaast doet zich thans, vooral ni zomer, invloed van het zwembad Velserend geln. ndi ei perio pompt nme grondwater op om het bad te verversen. Met het afvalwater worn grachten van ruïne gevoed. Kortom: huidige (gemidl) grondwaterstand is niet natuurlijk en tenminste 5m 0, lager nda tijns ed bouw van het kasteel. Datering eerste bouwactiviteiten in historisch perspectief Het Rijnland was tot omstreeks 1130 Utrechts gebied. Allan vermoedt t da grenzen nhe tvarijnland bossen hebben langs gelegen. 15 bossen swa gelegen tussen Hillegom en Santpoort en aan oostzij begrensd door plassen waaruit later het Haarlemmermeer is ontstaan. Dit bos zou vanaf 1221, na het afdammen van het Spaarne, ontgonnen kunnen zijn. De Heren Brero worn voor t he eerst - ge noemd ni ed naam Brero uzo herleid kunnen worn n va 'bre-ro' = en breed stuk bosgrond tdagerooid bewerkt werd om er bouwland van te maken. 17 Na neegrote overstroming in werd nee Kenne- extra dijk r te bescherming nhe tva merland aangelegd; zogenaam Santpoorter- f o Brerodijk. In 1282 werd 18 vrije heerlijkheid nva Brero in het leven geroepen. De aanleg van dijk en het ontstaan van vrije heerlijkheid, geven aanleiding eomd bouw nhe tva eerste kasteel Brero in het laatste kwart van rtien eeuw te plaatsen. Er bestaan vermoens over nog vroegere bebouwing op het kasteelterrein. Zo zou er in het begin van 13 eeuw een ron burcht et Brero hebben gestaan, waarvan resten nu nog ten westen van het kasteel zoun zijn te zien. 20 De speculaties over ze vroegere bebouwing kunnen worn ontzenuwd door te verwijzen naar het relatief laat in ontginning brengen van het gebied rondom Brero. t Ui resultaten van opgraving van westelijke ringmuur in 1969, verricht door Archeologische Werkgemeenschap Nerland, afling Velsen, is gebleken dat het muurwerk uit vijftien eeuw dateert. Het betreft hier nee grondkeringsmuur. Pas ni 1321 wordt t he kasteel nva Brero voor het eerst genoemd. Blijkens het in jaar opgemaakte contract nva huwelijkse voorwaarn van Isabella Fontaines en Hendrik l van Brero, krijgt Isabella als lijftocht (weduwengoed) 'dat huys enóe won/nghe t to gheleghen es, en Hollants tsjaers'. 22 Breroe also, a/se edi dair toe pond Bouwfase 1: De vorm nhe tva oudste kasteel nva Brero si niet tmebehulp nva topografische fo archivalische gegevens vast te stellen. Uit het bouwhistorisch onrzoek si gebleken, huidige opgaan muurwerk nn ava 1350 is. Er zijn echter aanwijzingen die duin op een oure bebouwing als met name een vierhoekige toren. Daar muurwerk van ze oure bebouwing (nog) niet si aangetoond, kan ze hypothetische toren niet als bouwfase worn opgenomen. In bijlage l wordt het bestaansrecht van torenhypothese nar toegelicht. Omstreeks 1300 werd een aanvang gemaakt td eme bouw nd eva voltooiing ndi t va hoofdburcht. ed kasteel voor 1318 lijkt waarschijnlijk: ed toenmalige heer nva Brero, Dirk II stierf in 1318 te Reims, terugkerend nee va bevaart. nee bevaartstocht l za voor Dirk moeilijk et combineren zijn geweest met het bestieren van bouw zijn kasteel. Het is echter ook nkbaar dat Dirks opvolger Hendrik l grote kapitalen aan bouw besteed heeft: n 'I april 1326 waren nhu schuln oz hoog opgelopen te da graaf zijn ambtenaren moest opdragen Hendrik Brero ne zijn vrouw niet nt eaa slaan... Kennelijk ging aantasting van Brero's prestige graaf Willem IV toen te Er werd een gebouw opgetrokken, dat qua plattegrond overeenkomsten vertoont met huidige ruïne. De plattegrond is vierkant met - woonvleugels ne - twee zijn vier hoeken torens pd eo (afb. 5, en aan oostzij een poorttoren fase 1). Een voor die tijd morne opzet. De bijna gelijktijdig gebouw kastelen - Me mblik ne Muirslot zijn aqu hoofdvorm BULLETIN KNOB

8 Plategrondontwikkeling fasen. n het bij hof maken he t n He t enop2 3 oktober 1 juni Tijns tdi beleg zijn belegeringswerktuigen blij nee e evenhoge - gebruikt: '[d]it dat es F/orens vanalcma ontfang- heeft a/se noe rva rentemeist[er]scip van Kennemerland en[] van Vriesland zer die tijt datflorens sine leste rekeninghe sloet dat was s vridaghes voersente Ceciliëndaghe in 't iaer L s donresdagh[es] na s[enjte Thomaesdaghe in 't iaer LI' 'lt[em] bi henghel[icken] brieve van Heemskerke en[] bir poene van Haerlem He[re]n Dieric npape ghegh[even] die om bli me te rechte[n] voer Breroe XXXVII ou scil en[l Illl vlaemske g[m]te f[aci]t XXII Ib VI s" he n 'Itfem] bi meest[er] Ysebrant n vaneven- hoge gar telecghen en[] vanbreroe- te VI g[roe]te f [adjt ///s". 3 3 Het door Herman n va Bussche verdig kasteel wordt bij verdrag overgege- tot H[er]lem ven; een afschrift van dit verdrag is als bijla- opgenomen. nhe t I verdrag werd - be gei I -n ee Huyse brenghen Brero tote sn a1 2 juli e D het ontbreken van opgaand metselwerk is niet meer at en gaan eho hoog the gebouw is geweest. Het l tza di gebouw zijn, ti nda 1321 werd -be doeld bij omschrijving van huwelijkse voorwaarn van Isabella Fontaines en Hendrik l van Brero. Bouwfase 2: 1354-ca 1360 Zoals hierboven vermeld mogen n i perio , in verband met financiële positie van Breros, niet veel bouwactiviteiten worn veronrsteld. Hendrik moest zelfs the hele Breroodse bezit naa Jan l van Polanen verpann. 25 'Op 13 september 1337 verklaar nlva Ja Polanen aan graaf, dat hij Hendrik goeren die hij in pand hield... zou teruggeven.' 26 Dirk I IIvolg ni 1345 zijn moo Hendrik slal heer van Brero op. Hij was van 1344 tot 1348 baljuw van Kennemerland. De veronrstelling t da ze Dirk ni 1346 versterkingen op Brero heeft aangelegd ni verband td eme onrust onr Kennemers berust pee no misverstand. 27 door Brokken aangehaal rekening betreft herstel nd eva Nieuwburg j bi Alkmaar (dus niet Brero). 28 Wel blijkt uit bedoel rekening dat tij- woelig waren: Heer Dirk heeft kosten gemaakt om huursoldaten (wapentuers) te betalen: 'Item vancost die Hair Dirc ghedaen heeft op n van om[mel r onruste wille tuskefn] minre v[r]uwen r Keyserinne en[] n Kenemaers daer hi die p[er]tikelen van n wapentuers op ov[er]ghelevert heeft coemt tegar LVIbVI ' Vllld.' 2 * kasteel werd n i 1351 tenminste drie maann door Gijsbrecht nva Nijenro, maarschalk van Graaf Willem V, belegerd j biverdrag overgegeven. 30 Afb. 5. vanbrero in9 Linksboven óe hypothetische fase met rechthoekige woontoren. Fasen 3 en 4 betreffen het muurwerk op eerste verdieping. Tekening auteurs intiek naa Brero. ni tegenstelling tto ze kastelen heeft Brero op hoeken van woonvleugels vierkante torens in plaats van door hun vorm steviger ron torens. Opvallend is, dat hoektoren van het binnenplein l nwé ee ron vorm heeft. Dit verschil kan verklaard worn door aan te nemen dat bij Brero, als 'huis' van een elman, meer nadruk is gelegd op het woongenot. neevierkante kamer si immers beter als woonvertrek in te richten dan een ron ruimte. w...i Het binnenplein ontstond door het rtien-eeuwse maaiveld (eventueel het loopvlak, behorend bij hypohetische woontoren; zie bijlage 1), op te hogen tot het huidige perronniveau. Voor verhoging zal onr meer puin zijn gebruikt: '... dat men r funering met behulp n van opgegraven grond ook en van ongebruikte bakstenen en keistenen had opgehoogd'." Van tdi kasteel resteren, ad en verwoesting in 1351, thans slechts funringen. Door Volgens nva Rijen werd pa t he beleg om het kasteel gelegd. Brokken veronrstelt td eda tto medio belegering nvaomstreeks oktober heeft geduurd. 32

9 ge nva he t 5cm. 6, uhi j nee midntorenkelr, a opee n )i so pee n naar Opd e he t ee n Tegelijkertijd met het optrekken van don- werd ed rest nhe tva kasteel po oure fundamenten opgemetseld. Toen nme t het metselen nee hoogte n5, 7m va boven het perronniveau had bereikt, wern eerst jon enkele 2cm )e nd e too kd e nbi j ed paald dat het 'Huus' te Brero ter beschikking kwam nd eva Graaf nva Holland. De soldaten, edi gevangen wern gehoun op Brero, moesten worn vrijgelaten. ed roeren (persoonlijke) bezittin- Dirk, zijn kastelein nd e soldaten mochten worn meegenomen. Dirk zou vergiffenis krijgen en niet gevangen worn gezet. Bovendien zo jaargeld krijgen en ed Graaf toezegging dat hij alle schuln nva Dirk uzo overnemen. Ondanks dit fraaie verdrag werd Dirk, die in 1351 ni Zeeland gevangen swa geraakt, tto 1354 in hechtenis gehoun op kasteel Heemskerk (thans Marquette). 34 Gezien het feit dat Dirk huursoldaten had aangetrokken, er krijgsgevangenen wern gemaakt ne Gijsbrecht nva Nijenro nee grootscheeps beleg t me belegeringswerktuigen mo Brero sloeg, gma worn aangenomen t dastrijd hevig si geweest. De oorlogshanlingen zullen t he kasteel bepaald niet ongeschonn hebben gelaten. De Hoeksgezin Dirk see nwa ongewenst persoon nt he i grotenels Kabeljauwse Kennemerland. Daarom mag het niet worn uitgesloten dat overblijfselen van het kasteel geduren ed hechtenis nva Dirk ( perio ) door Kennemers zijn geslecht. Deze aanname kan niet door archiefgegevens worn gestaafd. Door het ontbreken van opgaand muurwerk van vóór 1351 sva ni ze bouwfase koo niette bepalen welk geelte van het kasteel tijns het beleg in 1351 is verwoest en welk geelte later geslecht zou zijn. De bovenstaan speculaties over oorlogsscha nhe t e eventueel daaropvolgen slechten van het kasteel door Kabeljauwen, vloeien voort uit het feit, dat bij het bouwhistorisch onrzoek si gebleken t da kasteel omstreeks t he midn nd eva veertien eeuw volledig is herbouwd op oure funringen: 1. De oostmuur van donjon (afb.1, bouwel 3) heeft 0,4 m onr het huidige kelrloopvlak een snijlaag. Onr snijlaag bestaat t he metselwerk t ui stenen nva 30 x? x 8 cm. Boven snijlaag is het muurwerk ni bastaard kruisverband gemetseld; toegepaste stenen hebben het formaat 27x 13x6 a 2. De oostelijke binnenplaatsmuur is op een oure funring geplaatst. Kennelijk vond nd eme muurdikte nd eva funring niet groot genoeg: midls uitkragingen werd ed muur t to maximaal 0,30 m brer uitgevoerd; eziafb..d e6 stenen nd evajon- gere muur hebben the formaat 27,5 2x6 x1 a ; 7cm gemidl lagenmaat 2cm. 7, 3. Het opgaan muurwerk van oostmuur van ridrzaal (afb. 1, bouwel 7) is aanmerkelijk smaller uitgevoerd dan onrliggen funring. nd eaa binnenplaatszij bedraagt t he verschil ni muurdikte 0,60m. 4. Ook het opgaan muurwerk van westmuur van Kemena (bouwel 8) is plaatselijk smaller uitgevoerd. nd ei zuidwesthoek s i funring 0,40 mbrer nda het opgaan muurwerk. 5. Het opgaan muurwerk van zuidmuur nd eva donjonkelr si vlak onr the loopvlak, rte plaatse nd eva 0,10 m doorgang naar t he noorn verschoven, ten opzichte van onrliggen funring. 6. De oostmuur van binnentoren (afb. 1, bouwel 2 vallen tand nd eva funring van traptoren gezet. Het opgaan metselwerk van ze muur is 0,48 m smaller uitgevoerd nd eda tand nd eva funring nd eva traptoren. t He fundament 72 met tand bevatte stenen nhe tva formaat 27,5 5a7cm ; x13x6, gemidl lagenmaat 8 cm. Het metselwerk dat op ze tand was gezet bevatte stenen van een iets anr formaat: x27 13x6a6,5cm, gemidl -la genmaat 2cm. 7, De genoem bouwsporen wijzen op herbouw nhe t va kasteel pee no our fundament. 35 Het tijns herbouw opgetrokken muurwerk bevat kenmerken die duin ontstaan nd ei twee helft nd eva veertien eeuw. De muren zijn opgetrokke ni nee bastaard kruisverband. n I dikte n va muren nd eva donjon, midntoren, oostelijke binnenplaatsmuur en kapeltoren zijn, rpe laag wisselend, stenen aangetroffen die onr een hoek van 40 a 50 gran ten opzichte van lengterichting Afb. 6. Archeologische waarneming op het binnenplein, put 1. oost-westprol'iel'. Aangegeven is funring vanfase het 1; resteren muurwerk vanfase hetboven 2en het maaiveld gelegen 19-eeuwse metselwerk. Tekening auteurs. van muur zijn gelegd. In dit artikel zal voor dit verschijnsel het begrip 'zwaailaag' worn gehanteerd. Deze metselmetho werd vanaf het midn van 14 eeuw toegepast, bijvoorbeeld j t he bi kasteel et Merwe j nee bi uitbreiding an 1378 nbi j e het kasteel Heemste. 36 Naast het toegepaste steenformaat (27 x 13 a 12 x 7 a 6 cm, gem. lagenmaat 7, late taillering nd eva schietgaten wijzen vooral ze zwaailagen op bouwactiviteiten in of na het midn van 14 eeuw. De bouwhistorische conclusies sluiten goed aan bij het moment van rehabilitatie van Brero's in het Kennemerland. In cember 1354 kreeg Dirk III al zijn bezittingen terug. De voorzichtige conclusie is gerechtvaardigd, dat Dirk na zijn vrijlating in 1354 en het weer nd ei gunst nd eva graaf komen ni 1355, het kasteel geheel op ou fundamenten heeft herbouwd (afb. 5, fase 2). Dat zijn zoon Reinout ni 1358 baljuw nhe t va Kennemerland werd zal een krachtige stimulans (mogelijk zelfs ren) voor herbouw zijn geweest. Zoals si vastgesteld, heeft me herbouw gebruik gemaakt van bestaan funringen c.q. bestaand muurwerk. plaats nd eva huidige binnenpoort wordt dit oure muurwerk aangetroffen: noordmuur nd eva poorttoren, t he fundament n vatraptoren strekken meters metselwerk van oostmuur van kelr ne begane grond nd eva midntoren (afb. 5, fase 2). De oostmuur vertoont op kelrniveau nee vallen tand. top -He gaan metselwerk van midntoren is hier opgezet. Op begane grond vormt het oure muurwerk ed zuilijke dagkant nva venster. ed noorlijke dagkant wordt gevormd door jonger muurwerk van midntoren. Op het voormalige eerste verdiepingsniveau is het metselwerk van fase 2 van midntoren geeltelijk óp het oure muurwerk gelegd. Blijkens bouwsporen bevatten in ze fase opgetrokken donjon ne midntoren oorspronkelijk (boven kelr) twee verdiepingen. Over ed mogelijke aanwezigheid van een zolr onr weergang kunnen alleen maar vermoens worn uitgesproken. Want afgezien van het grote aantal privaatkokers (vier) voor ed twee woonlagen hoge donjon, zijn er geen aanwijzingen (meer) die op een zolr wijzen. donjon en weillicht ook midntoren en ed poorttoren voltooid. t Di blijkt te dui staan tand waarmee ed op Keukenvleugel (zie afb. 7). donjon aansloot Het si niet onmogelijk davoorburcht tijns het beleg in 1351 zwaar te lijn heeft gehad. Het muurwerk van Voorburcht zou daarom ook van na 1354 kunnen BULLETIN KNOB

10 nva nd e si ndi t te nme ee va nd e va nd e no phe t De noord-westtoren 8,95 ontstane )ha e n Afb. 7. Oostwand van bouwel 4, met daarop aangegeven üe staan tann, dakmoeten, bouwsporen van een ventilatiekanaal en een stookplaats. Foto en tekening auteurs. zijn. Aanwijzingen daarvoor zijn echter niet gevonn. Daarom i artikel aangenomen, dat Voorburcht voor het grootste el intact is gebleven. Toekomstige archeologische waarnemingen kunnen wellicht finitief uitsluitsel geven. Bouwfase :c a Enige tijd nadat donjon was voltooid verdween een groot geelte van ou poort. re werd nee nieuwe poorttoren opge- midn- troken e toren werd the geveer 4m oostgevel nd eva boven the zuilijke geelte vanaf -on begane grondniveau vernieuwd. Dit laatste blijkt uit een verticaal bouwspoor tussen poorttoren en vensters van midntoren: lagen die bij het muurwerk nd eva poorttoren horen slui- lichte knik, niet geheel waterpas, aametselwerk nva fase n2va midntoren (afb.. 8) Bei muurvlakken zijn in staand verband uitgevoerd. Echter precies op knik gaan koppenlagen van het eva ken over ni strekkenlagen nhe t va anre vak. Ook het bovenste geelte van traptoren poorttoren l niza ze tijd zijn vernieuwd. Hetzelf geldt voor noordmuur van poorttoren en westmuur van midntoren. t Di verklaart ed kou naad tussen laatste muur en noordmuur midntoren. ed laatste muur sim -i mers ed zuidmuur nd eva iets vroeger - ge bouw donjon (afb. 5, fase 2). De poorttoren zelf werd voorzien nee va brugkelr nee e doorgang tmespitsboog. poort bevonn zich twee verdie- midls n ee(raptoren ontsloten Boven ed pingen, edi wern. Daar ed spiltrap kd eoo ruimten ni midntoren ontsloot, bevinn vertrekken van binnenpoort zich op anre niveaus nd edavertrekken n vamidnto- ren. Bouwfase 4: ca Bouw nd eva Keuken- ne Ridrzaalvleugel Het ni fase 3 zuidmuur n va metselwerk nd eva midntoren dhavanaf 75, m hoogte een staan tand, 1,45 m westelijk van poorttoren. Aan noordzij van Keukenvleugel treft men een vrijwel intieke situatie aan: nee horen j bi metselwerk bouwfase. 2 Benen nd eva staan tand -be donjon nva ze hoogte waren noord- en zuidmuur van bouwel 4 kennelijk tegelijkertijd opgetrokken met ten oosten daarvan gelegen muren van bouwfase 2. Blijkens tann was bouwel 4 bijna even hoog gepland als donjon. Deze hoogte heeft t he echter niet bereikt: t- he bo venste el van staan tann zijn niet gebruikt. the zaldak tda toen pd eo Keukenvleugel is geplaatst, heeft vooral aan westzij een duilijke dakmoet (sporen van aansluiting van het dak op het muurwerk) achtergelaten (afb.. 7) Bouwel 4 heeft oorspronkelijk slechts néé (hoge) ruimte boven kelr gehad. In kelr bevond zich keuken van het kasteel en op begane grond (mogelijk) kapel. Haaks op Keukenvleugel stond grote zaal (afb. 1, bouwlen 5 en 7). De zaal was onrkelrd en had een formaat van 20,85 x xca6m(dit is uitgaan nd eva Rijnlandse voet 66,5x28,5 voet. ed zaal kan, gezien het privaat in hoek met bouwel, nee 6 eerste verdieping hebben - ge toeganke- had. Deze eerste verdieping swa lijk ad evi traptoren phe to binnenplein. f (o 'Kapeltoren', bouwel 6 afb., 1 eerste verdieping edi muurtrap toegankelijk swa midls nee vanaf ed begane grond nd eva Ridrzaal. Vermoelijk had toren ook een twee verdieping. Deze zal midls een trap vanaf eerste verdieping nd eva Ridrzaal zijn ontsloten; ehe tzi betoog over ed privaatkokers nhe ti vervolg ndi tva artikel. 37 De ten zuin van grote zaal gelegen Kemena (afb., 1 bouwel ) s8i niet tegelijkertijd opgetrokken met ze zaal (afb. 5, Afb. 8. Oostgevel van bouwel 2, met daarin aangegeven tijns bouwfase 4 ontstane bouwnaad. Foto en tekening auteurs.

11 re n doo ki n ed Pa sn a 1464 Il rd eza e no gal Oo k bouwel (Keukenvleugel) uis,da t n e1484.' bouwfasen 4 en 5). Dit blijkt uit kou aansluiting nd eva oostmuur ndi t va bouwel op zuilijke weermuur. t Dazuid- oosthoek van grote zaal als buitenhoek werd gebouwd, kan worn afgeleid uit schuine oriëntatie van kortelingengaten in ed oostmuur (afb., 9kortelinggaten mt/ 1 5). Door schuine stand ten opzichte van het muurwerk kon om hoek gesteigerd worn. Westelijk nd eva Kemena werd, vermoelijk in één fase met westelijke weermuur en bouwel 6, Tedburghatoren (afb., 1bouwel ) 9 gebouwd. nva ze -to resteert vrijwel geen origineel metselwerk. Gezien het aantal - in 19 eeuw gereconstrueer - privaatkokers u zo toren tenminste drie verdiepingen boven ed kelr hebben bevat. ed verdiepingen wern ontsloten door een spiltrap tussen Tedburghatoren nd e Kemena. De binnenplaats ha ze bouwfase hetzelf niveau she tal huidige perron. the oorspronkelijke metselwerk van binnenplaatsmuren nva ze fase bevindt zich vlak onr het huidige (verlaag) loopvlak. In vorige eeuw is 2,5 m hoge walmuur als vulmuur ni fasen po ze restanten -ge zet. De toen in ze walmuur aangebrachte schietgaten bevinn zich onr het midleeuwse loopvlak. Het binnenplein is echter, op een enkele uitzonring na, nooit onrkelrd geweest. 38 schietgaten zijn, net als schietgaten van Kemena en Tedburghatoren producten van 19eeuwse ridrromantiek. Blijkens e d poeren waren e d walmuren voorzien van een weergang op spaarbogen. Op zuidoosthoek van het plein stond een ron toren. De kelr van ze toren was, blijkens gereconstrueer muurtrap, toegankelijk vanaf het binnenplein. Gezien het aantal, eveneens nd ei vorige eeuw gere- toren kelr hebben construeer, privaatkokers nd eka drie verdiepingen boven ed gehad. Bouwfase 5: ca Na voltooiing van Ridrzaal werd zogenaam 'Kemena' (bouwel)aa n8 het bouwvolume toegevoegd. Onbekend is hoeveel tijd er verstreken is tussen bouwfase nhe t4e opmetselen nd eva Kemena. In latere tijd werd phe t o perron nee aanbouw opgetrokken: t he 'huis phe to perron' (afb. 5, fase 5). Dit gebouw bevatte een lessenaarsdak, dat op zuidmuur van Keukenvleugel rustte. t He huis phe to perron bevatte een haard. In het schoorsteenkanaal wern, thans nog waarneembaar, gaten voor klossen uitgespaard nomee goot (tussen ed schoorsteen tenhe zaldak nva Keukenvleugel) op te leggen. Hieruit mag worn geconcluerd dat het huis op het perron niet, zoals anren menen, sal noodbehuizing in 16 eeuw is opgetrokken, maar sal vestibule nee va 14-15eeuws kasteel. 39 Met bouw van dit huis op het perron als voorruimte heeft the kasteel bijna zijn grootste vorm bereikt. Naast ed binnenpoort, is blijkens hier aanwezige originele schietgaten, nee onrkelrd gebouwtje opgetrokken (afb. 5, fase 5). Wellicht mag men hierin nee poortwachtersvertrek zien. e D schietgaten in kelr en begane grond ndi t va gebouwtje zijn ed enige - au thentieke midleeuwse schietgaten n va huidige ruïne. Van ze bouwvolumes is, zonr intensieve archeologische waarnemingen, bezwaarlijk ed chronologie nt eaa geven. Afb. 9. Plattegrond van bouwel 7, met daarop aangegeven kortelingen op ca 1,5 m hoogte boven het loopvlak. De kortelingen t/m 51 zijn niet haaks in muur uitgespaard. Tevens is aangeduid waar zich op die hoogte, al dan niet aangetoond, origineel metselwerk in kern van muren bevind. Tekening auteurs. plaatsen nd eva Breros naar t he resintie nd eva Bouwfase : In 1426 werd het kasteel belegerd door stad Haarlem. Daarbij werd het zuilijke geelte nhe tva kasteel vrijwel geheel verwoest. Dit zal me oorzaak zijn van het ver- slot Batestein et Vianen. ed bezit geko- Breros waren ni 1418 nhe t i men van dit kasteel. Ook het sneuvelen van Walraven ni 1417 nhe t e zijn zoon Reinout I minrjarig zijn nva oorzaak nva zijn, dat niet meteen na belegering scha werd hersteld. 40 werd t he restant nhe tva kasteel, het noorlijk geelte, hersteld. Ter Kuile schrijft hierover: 'Zulks blijkt tn ee ui beschikking nva Filips van Bourgondië the ui jaar 1464 pee n over- zoekschrift van Reinout II, om zijn 'kwa' lenen in 'goe' te veranren, zoodat zij bij ontstentenis van mannelijke wettige nakomelingen ook in vrouwelijke lijn zoun kunnen vererven. Hopen onr meer, t da Reinout daardoor uzo besluiten "wer et doen maken en yn te richten in goen state t ' voirsz. huys nva Brero, en dat selve huijs mitsgars al 't voirsz. land en heerlickheyt te ontlasten en te quijten van n lasten, dairme sij belast en beswairt is", stond ed hertog theverzoek ni zoverre toe, dat bij zijn sterven voor één keer erfopvolging ni vrouwelijke lijn mocht plaats vinn. Hieruit komt tevens naar voren, dat Reinout al evenzeer als wijzen zijn oom Jan met financiële moeilijkhen had te kampen. Reinout ging dan ook niet verr dan een geeltelijke herstelling, immers "datselve luttel tda daer n heeft j hi in sijnen tijn werom doen maken", meld bovengenoem kroniekschrijver Jan Gerbrandsz. tusschen 'Al was Brero dan maar voor een klein geelte herbouwd, toch nhe tko snoods stijlijke resintie worn gebruikt. Toen Jolan Lalaing, weduwe van n in 1473 gestorven Reinout II, het te kwaad kreeg t me haar mans familie inzake ed voogdij over haar minrjarige kinren, en haar neef Reinier nva Broekhuizen ni haar afwezigheid Vianen en Batestein innam en bezette, vestig j zi zich ni 1478 weer po Brero. Zij bleef hier eenige jaren, want toen ni 1482 n ee ben plunren Hoek- Hoorn l daha gebrand- sche ballingen, edi schat, koo Haarlem bedreig, zonn ed overhen van die stad een bo naar n stadhour Joost Lalaing, "die op se tijt tsa en top a huys Brero j bi sijnre nichten vrouwe Yolandt s Jonckheren van Brero Moer".' 42 De hierboven bedoel herstelling betreft het noorlijk geelte van hoofdburcht en (vermoelijk) eveneens het noorlijke geelte van voorburcht. Er was veel bouwvolume verloren gegaan: ed bouwlen 7, 8, 9 en 10 (grootste geelte van Ridrzaal, Kemena, Tedburghatoren en Sivaardtoren; zie afb. 1); bovenste (r) verdieping van bouwel 6 (Kapeltoren). Het resteren geelte nhe t va kasteel werd rationeler ingeeld; zeer grote verdiepingshoogten nd eva donjon nd e binnentoren wern gereduceerd; hierdoor ontstond ruimte voor nee extra, twee verdieping. 4 kreeg nee extra verdieping. ed oorspronkelijke kapelzaal had een kapconstructie op muurstijlen. Bij herstelling van 1464 wern kraagstenen nd eva muurstijlen vervangen door balken. Zo ontstonn twee, relatief -la ge zalen waarvan in onrste hoge raad zitting hield (afb..d e 3) zaal pd eo eerste verdieping werd ontsloten door n ee doorgebroken toegang naar ed het binnenplein. traptoren po In 1426 werd het zuilijke el van ridrzaal verwoest. In 1464 werd alleen het noorlijk el (bouwel ) 5 hersteld. naa zuidzij werd dit geelte afgesloten door een nieuwe muur. BULLETIN KNOB

12 De va nd e nda te d ne di 3. t He aangepast ei nd ac a4 0 jaar genealogie verzonnen. Om genealo- geloofwaardig over et doen komen werd plattegrond nhe tva ou stamhuis -ge tekend (afb. 3). Deze moeilijk te lezen platte- gi e ti g ee n :aa nd e rva nd e In dan dat menalle onrhoud heeft nagelaten.' 46 Omstreeks 1573 zou Brero opnieuw zijn geplunrd en in brand gestoken, ditmaal door Spaanse troepen. 'Spaanse troe- waren tijns thebeleg nva Haarlem tto pe n tc a2, 5m ) nva nd ee 7e n7- tn e di nc a9 0 Mogelijk heeft ni me verdiepingshoogte nva bouwel 1464 ed 5 nd eaa nieuwe niveaus van bouwel 4; er resteren echter geen bouwsporen die daar op duin. Tijns ze reparaties zal bovenste verdieping van bouwel 6 ( Kapeltoren) zijn gesloopt. De noorlijke privaatkoker van ze toren, edi ooit avi ze bovenste verdieping werd benut, heeft men toegankelijk gemaakt vanaf ed begane grond. pd eo eerste verdieping werd het oostelijke venster dichtgezet, hierin werd een schouw gemetseld (zie verrop ndi t i artikel). verwoeste bouwlen zullen veel puin hebben opgeleverd. D gracht gevallen westmuur nd eva ridrzaal werd door een cirkelvormige grondkeringsmuur omgeven. ts ihe ze cirkelvormige muur edi sommige onrzoekers heeft verleid tot veronrstelling dat oudste, vroeg rtien-eeuwse burcht nee ron vorm had.43 ed afling Velsen nd eva Archeologische Werkgemeenschap Nerland heeft echter tijns nee onrzoek ni aangetoond te dad cirkelvormige muur po snijlagen nbouwel va e6(d Kapeltoren) stond e muur niet gefunerd was: zij stond pd eo vulling (veen) nd eva gracht. Bovendien hadn bakstenen in muur een te klein formaat om uit rtien eeuw te kunnen dateren. Ook uit dikte muur (steens) gma worn opgemaakt dat het hier geen vroeg midleeuws muurwerk betreft. Willems laat nee i zich ed situatie tme tekening zien ehi j ho betrekking td eto cirkel voor- vormige grondkeringsmuur an stelt (afb. 10). 'Toen in 1464 het gebouw weer voor bewoning geschikt werd gemaakt gme nza zich geplaatst voor neeenorme berg puin nd eva verwoeste bouwlen. Enig rekenwerk met als hulpmidl maquette had tot resultaat dat dit puin een omvang gehad moet hebben nc ava 3500 m grootste el van het puin zal in gracht van ridrzaal hebben gelegen. Bruikbaar was dit materiaal haast niet meer n weersinvloen. De luxe waarmee herbouw werd voorzien, o.a. houten lambriseringen, doet vermoen dat men die afzichtelijke berg puin niet onaangeroerd heeft laten liggen. ed eenvoudigste oplossing: bouw nee lage muur rondom puinberg en vlak die berg vervolgens af tot hoogte van die muur. Dit ontstane plateau kreeg dan omvang zoals weergegeven nd ei schets. De bergruimte tussen muur en binnenplaatsmuur van ridrzaal met inbegrip van toren 3 (afb. 1, bouwel 9, aut.) be- 3 draagt mruimte genoeg somee ndu en anr weg te stoppen, ook in binnenplaats e ron toren sg no wa plaats.' 44 Op enkele tails na geeft bovenstaan juiste gang van zaken weer: het binnenpleinniveau heeft ni 1464 niet ed huidige hoogte gehad, maar corresponer met het loopvlak van het perron; Afb. W. Reconstructie van kasteel Brero na afsluiting in van 1464 aangevangen reparatiewerkzaamhen. Tekening auteurs naar een tekening van C. J. Willems. Willems neemt aan dat alleen ten westen van het kasteel een grondkeringsmuur puinmassa heeft afgesloten. Vermoelijk werd ze muur echter vanaf ed Tedburghatoren (bouwel) 9 bijna evenwijdig naa zuilijke binnenplaatsmuur naar bouwel 01 gevoerd e(d ron toren); vergelijk afb. 10 met plattegrond op afb. 5, fase 6). Midls nee trap nee i U-vormige uitbouw ten westen van Kapeltoren wern kelrs t me he nieuw gevorm plateau verbonn. De reparatie van 1464 houdt in wezen ontmanteling n va burcht in zuidzij is het kasteel niet meer te verdigen. Het complex is getransformeerd van weerbare burcht tot elmanswoning. Bouwfase 7: In 1491 werd the kasteel tijns ed opstand van het Kaas- en Broodvolk geplunrd door Duitse soldaten. 45 Daarna vervalt het kasteel steeds verr. In 1499 trachtte Jolan Lalaing te bewijzen dat Breros rechtstreeks afstamn van Graven van Holland. Jan van Leyn dha voor tdidoel nee indrukwekken- grond geeft getailleerd ti nhe 1464 gereconstrueer bouwvolume weer. thezui- lijke el van burcht is echter schetsma- aangegeven. Kennelijk stond e Sivaardtoren nog muurwerk boven het maaiveld; want ze toren si correct nd ei plattegrond opgenomen. ed Tedburghatoren moet ni 1499 l oza lang onr t he puin verborgen hebben gelegen, dat niet alleen restanten geen uitsluitsel over ed vorm gaven, maar ke doo overlevering tekort schoot. Ondanks ed status n va 'stamhuis' nd eva graven van Brero werd het kasteel aan het verval prijsgegeven. 'Hadrianus Junius toch, die in 1511 geboren is en als jongmensch ni Haarlem heeft gewoond, zegt ni zijn Batavia over Brero, dat het er treurig uitziet en zoo goed als een ruïne is, waarvan hij geen anre oorzaak kan opgeven, ver in omtrek gelegerd. Ook op Brero. De Spanjaarn len tijns dit beleg zware verliezen. Niettemin slaagn zij er in stad door uithongering et daarna onrnomen poging moo ko nemen. e D Alkmaar et nemen mislukte evenwel, waarna Spaanse troepen gemoraliseerd door verliezen, maar vooral door wanbetaling, muitend, rovend en brandschattend Holland verlieten. Brero verlieten ez niet nda nadat zij het kasteel of wat er nog van restte, in brand hadn gestoken. Daarbij zou kruitvoorraad zijn ontploft waardoor gehele noordmuur van noordvleugel (K/L) (afb. 1, bouwel 4, aut.) in gracht is gevallen.' 47 Ter Kuile geeft nee anre, eveneens niet onwaarschijnlijke lezing over he gracht vallen nd eva noordmuur: 'Van t he achterliggend el n va rechtervleugel is muur langs binnenplaats overeind gebleven, maar buitengevel is in gracht gestort, vermoelijk doordat ed funring door het grachtwater te diep was ingevreten.' 48 De in gracht gevallen muur is thans in vorm van een eilandje waarneembaar (afb. 1,E). Het huis phe to perron uzo ze verwaarlozingen overleefd hebben en tot ongeveer 1600 als zelfstandig gebouw hebben gefunctioneerd. pee no afbeelding tdi eui tijd, oudst beken afbeelding nd eva ruïne, komt the huis tophe perron l a niet meer voor (afb. 11). l Wezijn po ou prenten ed balkgaten en anre bouwsporen van het huis op het perron waar te nemen (afb. 12). De onbruikbaar geworn ruïne vervalt na 1600 steeds meer; grachten en kelrs stuiven vol met duinzand (afb. 5, fase 7) vervalt td emedood nva Wolfert nva Brero het kasteel aan grafelijkheid van Holland. Na het opheffen van feodale rechten werd Staat r Nerlann eigenaresse van ruïne. Bouwfase 8: Restauratie en reconstructie van ruïne in negentien eeuw In ed negentien eeuw werd the opgaan muurwerk gerestaureerd. De verloren gegane muren nd eaa wern to zuidzij nd eva burcht boven the loopvlak -ge reconstrueerd. Niet alle muren wern echter tto ze hoogte opgemetseld. ed 4-5, 85- (afb. tussen ed bouwlen 1) zijn niet hoger opgemetseld da muren cm. De noordmuur van Keukenvleugel (afb., 1 bouwel 4 Ridrzaal (afb. 1, bouwel 5) bereikt zelfs nergens

13 60 %va nd e zeventien, behoun. si nd e tnoo kd eme omstreeks nd evo - men was voor ca behoud o.i. o.i. een grotere hoogte van 0,5 m (afb. 2). Het is onduilijk waarom nme ze muren niet zelf hoogte heeft gegeven sd eal overige walmuren. Voor juiste ruimtelijke beleving van Keukenvleugel zou het zelfs zeer wenselijk zijn, da noordmuur van ze vleugel op hoogte had gebracht. Omstreeks 1900 stort gereconstrueer - westmuur n varid- rzaal nd ee Kemena. in Deze muur moest daarom voor ed twee keer gereconstrueerd worn (afb. 2). Ook werd in 20ste eeuw westelijke poortdoorgang van ed Binnenpoort gereconstrueerd (afb. 2). ^ T" " v ^L-j-,.' k.>'$$-' ji jl ', :N«teJ *,» Afb. 11.Zuid-oostzij vanruïne. Anonieme tekening in inkt hetbegin uit van 17 eeuw. Volgens ze tekening waren kantelen en het dak van Donjon toen nog grotenels intact. Verz. Gemeente Archief Haarlem 49/29. De negentien-eeuwse restauratie nar beschouwd In achttien en negentien eeuw stoof ruïne steeds verr onr het duinzand (afb. 13). Pas in 1862 ging staat geln beschikbaar stellen om ruïne sal bouwkundig monument voor t- he na Tijns geslacht te consolidatiewerkzaamhen werd, geheel in geest van ed tijd, door midl nva reconstructies van onr meer schietgaten, nee weerbare midleeuwse sfeer opgeroepen. Door dit restaureren naar t he toenmalige iaalbeeld nee va midleeuws kasteel, waren veel nva ze reconstructies niet ni overeenstemming met nog bestaan authentieke bouwsporen. Zo bezit Brero thans, door onjuiste interpretaties n va bouwperion, als enig waterkasteel een binnenplein t me twee niveaus. Voorts zijn van 23 bestaan schietgaten slechts gevoelig voor het schilrachtig aanzien, hetwelk steeds meer en meer onr het duinzand bedolven en met struikgewas begroei bouwvallen aanbon, entalrijk zijn afbeeldingen, die zij van n grijzen Brero penseeln of etsten. Hoe zwaar en hecht het Xllle eeuwsche bouwwerk ook was, tand s tijds zette zijn onverbidlijk vernietigingswerk voort en het Domeinbestuur, hetwelk tenslotte het bezit hetkasteel van had, dacht erniet aan, iets hoegenaamd te doen om langzame verwoesting tegen te gaan. Integenel, het n van burcht zoo onverschillig, dat men dien gaarne te gel zou gemaakt hebben, indien grond eenige verkoopswaar had gehad. Toen men in 1805 bevond, dat een hoek van het terrein betrekkelijk vrij vanpuin was, haastte men zich dit stukje lands te verschacheren. Aan Mr. A.J.Enschedé, archivaris van Haarlem, aan man een wien Haarlemsche historische en kunstmonumenten oneindig veel verplichting hebben, heeft men het te danken, dat het behoud van het Kasteel Brero thans verzekerd Hij is. wist in 1862 te verkrijgen, dat Regering een geringe som (f500, ) te zijner beschikking stel om ruïne te verzorgen. Op dat twee nte aawijzen tee nme relijk betrouwbare midleeuwse taillering. Desondanks hebben ed bouwactiviteiten i rige eeuw bijgedragen tot het behoud en bekendheid van ruïne. Brero wa 19 eeuw ed eerste ruïne ni rijksbezit edi gerestaureerd werd. Het herstel werd onr leiding van Haarlemse archivaris Mr. A. J. Enschedé uitgevoerd. Uit briefwisselingen tussen Enschedé en betrokken ministers blijkt dat er diverse problemen en verschillen van inzicht waren. Door t he recente bouwhistorisch onrzoek is onr meer vast komen te staan dat walmuren van ruïne vrijwel geen midleeuws muurwerk bevatten maar 19-eeuwse reconstructies zijn: ruim plattegrond nd eva ruïne - be staat uit gereconstrueerd muurwerk! Gewapend met ze kennis is men in staat briefwisseling et interpreteren ne zodoen kennis te nemen van afwegingen, voortgang nd ee tegenslagen tijns ze negentien-eeuwse restauratie. 'Geduren twee en eenhalve eeuw werd er niets gedaan tot instandhouding vanhetgeen het oorlogsgeweld en vlammen gespaard hadn. Alleen landschapschilrs r XVIIe eeuw, die, van Haarlem uit, glorie van n Nerlandschen naam over geheel wereld verspreidn, waren Afb. 12. Ruïne vanbrero het uit zuidwesten. Tekening in inkt vannicolaas vanberchem uit Verz. Gemeente Archief Haarlem 50/57.."!L_L. BULLETIN KNOB

14 voorpoort. bomen De '. tsi nd e..he i he t houn.' het ik, om sno gme t schedé wil bijvoorbeeld ed kelrs po het, westen n va Voorburcht gelegen, Voorhof ontgraven, omdat ze... ' niet precies gevuld bleken te zijn'. Binnenlandse Zaken vond tdi echter niet nodig. Doel nva werkzaamhen was immers verr verva l et voorkomen! Op begroting van 1863 komen volgen- posten voor: herstellen nd eva trap nd eva hoektoren (vermoelijk noord-westtoren); Men ruim het twee n n te puin, puin eersten se ra l enige veel vul plan ee n he t elrs gelijkmatige bij oogenblik was werkelijk alles te doen. Een geelte van het terrein was in partikuliere hann. Tusschen bouwvallen een was boeren-hofste getimmerd; het duinzand had grachten gempt een en groot geelte van n omtrek r gebouwen onzichtbaar gemaakt; het overige muurwerk, gewelven verkeern zeer zorgwekken staat. ' 4 g In een brief van 1862 aan Minister van Binnenlandse Zaken stem Enschedé erin toe zich te belasten met het toezicht op werkzaamhen nd eaa ruïne. Vanaf t da moment wordt nee aanvang gemaakt t me eerste opgravingen en restauraties. Op j bi ze volgen posten voor: brief gevoeg begroting komen herstel nd eva gemetsel spiltrap j edbi binnenpoort. De trap was nog met 32 onbegaanbare tren aanwezig; herstel van spiltrap in 'kijktoren'. Deze naast ed donjon gelegen trap wa 50 onbegaanbare tren aanwezig; en herstel van gewelven in traptoren en 50 Voorts schreef Enschedé: eerste plaats noodzakelijk en gronn die zich in ruïne bevinn te verwijren: datverr twee gewelven die dreign in te storten noodzakelijk herstelling behoefn dat en alles moet worn nagezien.' 51 Enschedé schreef p2 4o juni 1862 tda me werk nd eaa Buitenpoort werd begonnen. Om aan benodig stenen te komen liet hij enkele puinhopen selectief opruimen. De gevonn stenen bleken geschikt te zijn voor theopgaan werk, maar et zacht voor het gewelf. Voor dit gewelf liet hij stenen kopen, die afkomstig waren van een oud kloostergebouw et Velsen. 52 Kennelijk werd Enschedé l a tijns ed eerste reparaties geconfronteerd met zijn gemis aan bouwkundige achtergrond: 'Terwijl ik verneem, niet genoeg bouwkundig verstand te bezitten om te beoorlen welk geelte van ruïne in gevaarlijkste toestand verkeert, noch of bazen het te kostbaar aanleggen, heb verspillen van geld te voorkomen, provinciale opzigter van Meerenberg Van r Linnverzocht, hettoez/gt over werkzaamhen 53 te Stuers geeft et d verrichten werkzaamhen als volgt weer: 'Het allereerst moest hand geslagen worn aan hetgeen dreig in te vallen, en wel aan Voorpoort, waarvan het tongewelf door inwatering werking en eendaar- van op gegroei eschboom zoodanig was verzwakt, dathet, toen eenformeel er men onr bracht, naar benen stortte; men moest het dus geheel op nieuw aanleggen; boom werd weggenomen, hetgewelf met koolteer besmeerd, en daar het niet in het plan lag het dak te herstellen, wern een paar openingen ter weerszijn aangebracht om het regenwater te laten weglopen. Daarop volg herstelling van steunberen van Binnenpoort. Het was nu zaak het gebouw te zuiveren van het puin hetzand, en totzulk die eenhoogte opgestapeld lagen, dat men wel verre van grachten of muren tekunnen volgen slechts eenige met boomen en struiken begroei heuvels zag, die bezwaarlijk het van het gebouw lieten herkennen. het en boomen vooreerst uit het hoofdgebouw weg en stortte die voorlopig voor Binnenpoort, waardoor men een gemakkelijken opr/d bekwam. We/- dra vond men een vloer van groen verglaas tegeltjes, zandsteenen en kraagstukken van een schoorsteenmantel. In kolk van zen schoorsteen evenals van anre bevond zich nog asch van n haard. Het waarin men leijen vond, bereikte in het eerste vertrek naast Binnenpoort eenhoogte van0,8/tot 1,67M. boven n vloer. hetdaarop In volgend portaal trof men een vloer aan van mo, geele en zwarte verglaas tegeltjes. De vloer van vertrek (onr n Donjon) was grootenels verdwenen. dit In portaal bereikte het puin een hoogte van0,63 M.; in het twee vertrek van 1,18 tot 1,49 M. Men herstel n vloer en het ontbreken met van elrs verkregen ou tegeltjes aan; ook in het portaal wer- ou tegeltjes opnieuw gelegd, terwijl n in Donjon voorlopig gebruik moest gemaakt worn vankoolteer om open vakken te kken. Vervolgens werd steenen trap, welke naast het eerste vertrek ligt en naar boven-verdiepingen voert, hersteld; het in portaal vóór dien trap wern eveneens losliggen ou vloertegeltjes herplaatst. Ook groote trap naar n Zogenaamn Kijktoren werd begaanbaar gemaakt.'54 In september 1862 dien Enschedé zijn blijkt welke werkzaam- claratie. in Hieruit hen zijn verricht: herstel nva voor- ne binnenpoort, ed gewelven van ze poorten en het gewelf van kapeltoren; herstel van trappen; uitgraven van grond in 'voorste vertrekken'; hardmaken nd eva grond tme koolteer; ne repareren van beer van binnenpoort. 55 De tijns ed graafwerkzaamhen aangetroffen bomvondsten waren volgens ed directeur van het Archeologisch Kabinet te Lein van weinig waar. 56 In ed vorige eeuw wa discussie over hoe, t me he beperkte budget, nee ruï- worn: - En ne geconsolierd dien et 57 bijmetselen n vafunring nd eva donjon (het muurwerk was op funringsniveau tot ongeveer 1 m ingevreten); bijmetselen van oven in keuken ( westelijke oven ni bouwel ; 4) bijmetselen van stoep naar 'Groot Zaal' en van trap naar kelr (vermoelijk stoep met portaal in noordoosthoek nva bouwel ; 4) 'voorzien nva twee bogen r ramen'; het bijmetselen van toren (vermoelijk donjon). 58 De Stuers geeft voor ze werkzaamhen volgen beschrijving: 'In het volgend jaar (1863) werd ontgraving voortgezet en bereikte men n vierkanten hoektoren e(d zuidwesttoren, bouwel 9, afb. 1), waar het puin 2.09 M, hoog lag; men vermocht aldaar het puin niet geheel teruimen weg vanwege twee eschboomen, die hun wortels zoo diep in het metselwerk geschoten hadn, dat het wegnemen daarvan scha zou aangebracht hebben. Die boomen maakten overigens een schilrachtig effect. De ontgraving van het puin werd voortgezet en ook N. W. dikke vierkante toren (bouwel 6, afb. 1) werd gezuiverd. Alleen op dit punt wern platte dakpannen gevonn; overal elrs trof men leijen aan. Nu was beurt aan n puinhoop tusschen zen toren enbin- nenpoort gelegen gebouwen; men vond aldaar keukens van het kasteel terug. In een r kelrs waren sporen van brand duilijk zichtbaar. Overigens in ook lag keuken en een laag asch, waarvan ligging juiste hoogte van n beganen grond bepaal. Het bleek uit eenaantal ook stapeltjes afgebikte steenen, dat in vroeger tijd sloopers ge- een elte van omgevallen muren hadn vernield. Een onrzoek naar n bom van het Binnenhof leer, datdaar geen kelrs waren, doch dat men hofbij n hetmaken r funring met behulp n vanopgegraven grond en ook van ongebruikte bakstenen en keistenen hadopgehoogd.' 59 Daar men plattegrond van 1499 (afb. 3) ken was men nogal verrast dat Tedburghatoren nee vierkante vorm had; vol- hier immers gens ze plattegrond dme nha ron toren mogen verwachten. nme zal zich ook verbaasd hebben over zware funringen die men aan westzij aantrof e(d Ridrzaal ne Kemena): hier dha zich immers blijkens plattegrond slechts 'die kooike' (hokje) moeten vinn. De restauratie stuitte voortdurend op tegenspoed. Bevriezing veroorzaakte aanzienlijke scha nd eaa ron toren. 60 In maart 1864 stortte het zuilijke el van het kelrgewelf van donjon in. 61 De herstelling werd niet geheel in het vlak van muur aangebracht en is daardoor nog steeds waarneembaar. In 1865 fga Enschedé ninee brief nmi -aa nister een uitgebreid verslag van werkzaamhen. Hij berichtte dat werken aan voorpoort:

15 f '...D epost a 70, voor thebijmetselen van trap en het wer in verband bren- omsluitingsmuren het van voorgebouw, heb ik werom op ze begrooting gebragt, doch hoe verkiesselijk zij ook het werom wern overgenomen pos- gen r dat df laten onr door nda t me he dik muurwerk, aanlinker buiten-zijmuur van voorpoort, rondom eene gewezen uropening, op 1e verdieping (zuidmuur nva voorpoort, aut.); het opmetselen van 24 nieuwe tren, bogen insluitingsmuren Opd e '. n.. ui t he zoogenaam Di tu zo n ni 1865 leuning voortrap, noo kva non -.', he t Domeinbestuur 'tengevolge van verval van f70, tot 90, zijn geklommen, terwijl hier bij is nog moeten gevoegd worn f 45, voor werkzaamhen aan funring, daar anrs dit gebouw groot gevaar zou lopen... " ten voor het onrmetselen r secreetkoker ad f 20,, het bevestigen van losse lagen f30, ad 90, en f 35,, heb ikhet dringend noodzakelijk geooreld ze liever eenjaar te rusten en ze posten te vervangen door enen ad f 30,, tot het herstel ene schoorsteen op vroegere r verdieping, welke dreigt in te storten, hetgeen welligt niet zonr ongelukken gepaard zou gaan ene post ad f 215, voor herstellingen aan walmuren, welke nooit zeer ugdzaam geweest zijn, hebben in n afgelopen winter en bij gevolg wer dit jaar door vorst zodanig gelen, dat het niet raadzaam is werken langer uit te stellen, daar kosten telke jaren grooter worn. De ciering op f215, is echter veel te laag, zelfs zoo overige werkzaamhen niet mogten tegenvallen, hetgeen bijna niet nkbaar is groote kosten die steeds voor steigerwerk word gevorrd.' 62 Enschedé voeg nee begroting naa ze brief toe: f 90, om boven en voormalige vensters en uren van voorpoort bogen, respectievelijk borstweringen te metselen; f 45, voor 'het optrekken nee va f 120, 'voor the hoek metselwerk aan walmuur bij genoem poort', vermoelijk nee stuk muurwerk nte ze poort; noorn nva inmetselen nva bogen ne borstweringen tusschen raamgaten inhet hoofdgebouw'; f 30, 'voor het inmetselen van voormuren rschoorstenen inlaatste genoemd gebouw'; f 70, 'voor the trap en hoger opmetselen n va omsluitingsmuren inhet voorlocaal van het hoofdgebouw' ( midntoren); f215, 'voor herstelling van walmuren rondom het binnenhof; f 30, 'voor het houn van toezigt'. f600, 6 3 En inrdaad blijkt in september van dat jaar tda ze begroting veel et optimistisch was opgesteld: Enschedé clareer f 598,53 ne vermeld tda voor t di bedrag eerste vier werken nd eva bovenstaan begroting waren uitgevoerd e vijf werk een aanvang was gemaakt. De claratie over t dajaar geeft nee uitgebreir overzicht: 'het inmetselen van een groot geelte zeer r aan ingang van het hoofdgebouw, welke oorspronkelijk, gelijk als nu, naar n omloop me toegang had ((raptoren tussen binnenpoort en midntoren, aut.); het geeltelijk opmetselen r muren van n omgang, vanaf laatstgenoemn trap, tot aa e(d claratie werd ni 1866 geschreven, aut.) reeds opgewerkte omloop; zijn voor al ze werken aangekocht 5000 groote kerkmopsteenen; aanbrengen van aan binnenzij omloop 3enzware muurankers; het doen vervaardigen van 520 nieuwe mopstenen, opgelijke afmeting grootstesteenen die aan ruïne gevonn wor- als n.'; aankoop van ou 'ordinaire mopsteenen' edi gebruikt worn voor ed borstwering tegenover leuning. 65 begroting nva 1865 soo kwa opgenomen het maken van een omgang met ijzeren leuning. 66 the Me ijzeren leuning wil t he maken n va kennelijk niet oz vlotten: po begroting van 1876 werd leuning werom opgevoerd. 67 Ook e d opgravingen gingen niet geheel naar wens. t He negentien-eeuwse (= midleeuwse) loopvlak van het binnenplein lag op het niveau van het huidige perron. Het loopvlak was opgehoogd met opgegraven grond e gebruikte bakstenen n e keistenen 68.. Enschedé verkeer nd ei veronrstelling dat ze 'vulling' niet oorspronkelijk was en heeft veel moeite gedaan om ze te verwijren: 'In veronrstelling, UweExcellentie dat werom gelijk het in vorige jaar som een van f 600, beschikbaar zult stellen voor werken aan ruïne van Brero, heb ik eer, U voor te stellen ze som dit jaar te beschikken voor het opruimen rgrond binnenhof..', 69. echter gno enige tijd nee vrome wens blijven: 'Van 1866 tot 1869 belette verpachting van het gras het doen van verre ontgravingen; menbepaal zich rhalve het tot bevestigen het vanmuurwerk, waartoe jaarlijks f 800, besteed wern'. Pas nadat verpachting in 1871 was verlopen werd het binnenplein afgegraven. Daarbij heeft men niet bemerkt dat men al graven the midleeuwse loopvlak passeer. Wellicht was dit loopvlak verdwenen; authentiek muurwerk nd eva walmuren vond men immers pas 2,25 m onr het perronniveau. Toen ndi t me muurwerk ontgraven had, vond men ook het 'bijbehoren' loopvlak. t Di loopvlak si echter niet t he binnenplaatsniveau maar het (vermoelijke) grondvlak van midleeuwse bouwput. In veronrstelling dat dit niveau het midleeuwse binnenplaatsniveau was, zijn in daaropvolgen jaren ed walmuren po gevonn funringen opgemetseld. ne walmuren wern, corresponrend in ed met t he nieuwe loopvlak, schietgaten aangebracht. Om verre opgravingen in toekomst mogelijk et maken stel '... Mr. Enschedé aan Regering voor. om het naburig weiland, waarop het gebleken was dat uitgestrekte grondslagen van het Buitenhof zich bevonn, en dat in 1805 door het was vervreemd, van n heer L. G. van Hoorn te Amsterdam, die stijds eigenaar er van was, terug te koopen.' 71 Om importantie van fundamenten van voorhof et benadrukken werd nee tekening gemaakt, waarop aangegeven werd welke muren boven grond waren aangetroffen en welke muren 'geheel of geeltelijk bekt waren' (afb. 13). Blijkens tekening dd eha voorhof bijna zelf afmetingen als hoofdburcht. De voorhof zou een zwaar gefunerd dienstgebouw ne zelfs drie torens bevatten. Kennelijk s wawens var nd eva gedachte want ze teke- QT O n c u Afb. 13. Plattegrond van Brero. getekend naar een schets van Enschedé in 1868, met daarop aangegeven 'muren boven grond' (zwart) en 'muren geheel of geeltelijk bekt' (omkard). Verz. ARA. Tekening auteurs. BULLETIN KNOB

16 Me nko nnu, zonr omhe t te.g.va n L tn éé me ee n én va nd e po t De begroting van 1871 omvatte o.a. f 100, voor het bijwerken van muren van hoektoren, na het wegnemen van bomen (zuid-westtoren); f 200, voor het herstel van ringmuur van hoofdburcht. Zodra walmuur was gerepareerd zou men het jaar daarop kunnen beginnen met het herstel van hoofd- en voorburcht. Enschedé stel voor stenen van te slo- vestingwerken nva Bergen po Zoom fo Breda voor het herstel van ruïne te gebruiken. j Hiwil graag persoonlijk naar - pe n terrein ea l ni nhe tka - grachte n rond t 29x opd e da n circumvallatiemuur - ee Voorburcht ze mwa sbi j ed tva nd e. j ha Hi kwa sd e t veel ning nd e term 'uitgestrekte grondslagen' staan in schril contrast met nare beschrijving ed di zijn publicatie over t he Stuers elrs ni voorhof geeft: 'Op het Buitenhof bevonn zich nkelijk boerrij en stallen; waarschijnlijk waren ze gebouwen van lichte materialen samengesteld en wasze hof eenvoudig van een omheining of palissaring voorzien. Althans daartoe doen weinig belangrijke sporen van metselwerk, die men vond, bes/uiten.''' 2 Toch is het niet onnkbaar dat zich uitgestrekte grondslagen pd eo buitenhof bevin- behulpvan nee n. Want ni 1986 werd tme wichelroe muurwerk opgemerkt po plaatsen, die overeenkomen met tekening op afb. 13. Op voorburcht konn tot 1871 niet veel graaf- en metselwerkzaamhen worn uitgevoerd, omdat het terrein in gebruik was bij pachter van op voorburcht staan boerrij. Deze boerrij sei - wa gendom va Hoorn t ui Amsterdam. ni 1871 liep t he huurcontract tussen Staat met heer Van Hoorn af. Enschedé schreef Minister dat Van Hoorn, vóór zijn vertrek, alle bomen edi zich binnen ne buiten ruïne bevonn, had verkocht, 'alsme boomen in diesteenen van hoektoren (zuid-westtoren, aut.) gegroeid waren'. 73 Voorts ontruim c.q. sloopte nva Hoorn voor ed beëindiging nva het huurcontract al zijn gebouwen op rijksgrond. rekening et moeten houn met het landbouwbedrijf van pachter nva va Hoorn, opgravingen nre -e paraties verrichten. Echter, t me he aflopen nhe t va huurcontract en het vertrek van pachter van boerrij dien zich neeaantal problemen aan: er was geen toezicht meer op ruïne. In verband t mevernielzucht nhe tva publiek pleitte Enschedé voor een bewaker op het complex; het werd noodzakelijk geacht nee afscheiding te maken tussen anre gronn van Van Hoorn en die van het rijk; kosten van ed afscheiding zoun f240, gaan bedragen (voor het graven van 150 nerlandse ellen sloot). Bovendien moest aan ingang bij weg een hek worn geplaatst: dit zou f 100, gaan kosten; voorburchtterrein vrij et maken uzo een groot geelte van 19-eeuwse boerrij gesloopt moeten worn. Het gevolg daarvan uzo zijn tda he overblijven gebouw dan aan één zij open zou komen staan. the repareren nvaze ruimte uzo f 200, gaan kosten; he kamer uitbrein ndi tva gebouw tee nto bewakerswoning zou f 800, gaan kosten. 74 Voor het bewakingsprobleem meen Enschedé nee oplossing et hebben: voor ed bewaking overdag stel hij Minister voor J. van Baaien, logementhour van Velserend, met het toezicht te belasten. De toegang tot ruïne was immers langs het Logement gelegen. nva Baaien stel sal voorwaar, om bij het publiek enig gezag te kunnen uitstralen, dat hij als buitengewoon Rijksveldwachter werd aangesteld. 75 De Minister van Justitie keur het plan af: hij wenste Van Baaien niet te benoemen tot Rijksveldwachter ni verband t me diens -be roep. 76 's Nachts zou er toezicht kunnen zijn door Rijksveldwachter pd eo ruïne et huisvesten. 77 Enschedé meen op die manier twee vliegen néé i klap et slaan: bewaking huisvesting voor nee zijn woning swa veldwachter eui tdi gezet. Deze veldwachter had problemen gekregen met zijn huisbaas, Van Boreel van het buiten Beeckestein, toen hij diens zoon tijns een illegale jachtpartij had bekeurd. De woning nd e kinren nva ze plichtsgetrouwe man hebben ooit aandacht getrokken n va Rijksadviseur voor ed Monumentenzorg Fock: 'De door Van n Berg betrokken woning is een wanstaltig morn huisje', voorts: 'Intusschen beschadigen steeds in aantal aangroeyen kinren van n veldwach- het en slot...' 7 B ruïnen het van ter vrij Zoals hierboven beschreven werd als één eerste werken thegewelf n va Buitenpoort in 1862 hersteld. Uit een in 1870 geschreven brief blijkt dat dit gewelf dan al weer op instorten staat. Ook was in 1866 aangevangen restauratie van walmuren in 1870 gno niet voltooid. Voorts moesten re nog reparaties aan hoofdburcht en kelrs worn verricht. De fundamenten van ed ron toren, di 1862 opgegraven waren, moesten nog geheel hersteld worn. 79 Reeds ni 1864 ne 1865 ddi t ha metselwerk zwaar et lijn gehad nd eva vorst. 80 Men mag zich dus in alle re afvragen wat er in 1870 nog resteer hersteld kon worn. Vermoelijk heeft me gevroren metselwerk ni zijn geheel vervangen. In brief komt zinsne voor: 'Mogten intusschen werkzaamhen mevallen, hetgeen nog nimmer is geschied,... ' 81 ze sten toegaan md eo juiste stenen et verkrijgen. 82 De stenen van ze vestingen bleken echter niet n aa eisen nva Enschedé te voldoen. Hij schreef dat van sloop nva ze vestingwerken afkomstige stenen totaal ongeschikt waren voor het herstel van ruïne van Brero. In Maastricht zoun gewenste stenen met het juiste formaat bij sloop van walmuren echter l we beschikbaar komen. 83 Het formaat van stenen dat Enschedé nodig d ha voor e d ruïne moest zijn: 13x6 f9x o2 13x9 dcm 4000 stenen nodig. Men hoef zich echter 'niet al te strak aan maat te houn', omdat 'ze, zoo niet voor het eene, dan toch voor een anr geelte r Ruïne vanbrero kunnen dienen'. 8 " In 1873 werd the ne voorstel gedaan ed -hof et ontgraven en muren die bloot kwamen te liggen te herstellen. 85 Aan het eind van ontgravingen bleek dat er weinig voorwerpen waren gevonn. 86 De begroting voor 1873 werd ingediend door architect A. van r Steur jr. uit Haarlem. Op begroting stonn volgen posten: muren van Voorburcht met 75 cm verhogen te to d thans beken hoogte. n I had men het bij opgraving beschikbaar gekomen puin en grond tussen Hoofd- en Voorburcht gestort. Nu dit terrein tto gracht werd uitgegraven moesten re grondkeren muren worn opgemetseld; graven grachten moesten overbrugd worn: - een brug tussen Voor- en Hoofdburcht; ntijlijke brug tussen hevoorhof ne Voorburcht het hout van bruggen werd geteerd met 'Moscovische teer'. 87 In begroting van 1875, ook ingediend door Van r Steur, werd geschreven dat er voorburcht nee nieuwe pomp, - om kleed met grenen, moest komen. 88 Dat ze pomp er niet, zoals nu, uit nostalgische overwegingen stond, blijkt wel uit het feit dat beheerrswoning si npa 1951 werd aangesloten op waterleiding. Als ren voor aansluiting werd aangevoerd, te dad jaarlijks te geld pomp pd eo voorburcht voor onrhoud verg. 89 In 1875 was gracht voor het grootste geelte ontgraven nhe t e ontblote funerwerk hersteld. Oo brug naar ed Voorpoort gemaakt en dam aldaar verwijrd (ze daontgraving opgeworpen tmepuin da ruïne afkomstig In 1876 werd bij het uitgraven van westelijke gracht een groot el van een cirkelvormige keermuur gevonn; ze muur wordt genoemd. 91 Deze 15-eeuwse grondkeringsmuur l za later door enkele onrzoekers voor t he restant van een 13-eeuwse ringburcht worn aangezien (zie hiervoor). Met het vinn van ze circumvallatiemuur waren grote opgravingen te Brero afgesloten. Blijkens begroting werd zogenoem slappe basterd naast portland cementspe-

17 ri bva nee va n m vier mee no 3 )e n3 bewonren. néé ni nhe t sda tl a ze tras n9 ; ed zand 3 )me t nd ere - De cme nva nd e Groningse va n stenen 9x 2 14x7 cm en x. cmondanks tdi aanbod diverse steenformaten spreekt Ensche- zijn bezorgdheid tui over the feit tn da me borstwering van donjon wil metse- dé ne toe. he t 26,5 nee nda ko pd eva 13x6 n2 2cm ; tnd eme kapbinten het op 3.Oo ki n nd emu - De kelijk werd uitgevoerd, want huidige tin- geen verglaas tegels (meer). ne bevatten me n me ne to nee Oo kd e recente restauraties nd eaavierkan- toren bleken ed eeuwen niet et kunnen trotseren: 'dat die muur van n vierkanten toren instort is een gevolg van het vulsel tusschen muren dat is gaan uitzetten en niet goed te Oma l ze ishet noorlijk nva nd e noo kee ei nd ts ihe cie gebruikt. Voor het metselen werd gebruik gemaakt van specie bestaan uit schelpkalk portlandcement. ed portland werd gebruikt voor ed laatste twee lagen, afklagen. In 1876 w e r d opdracht gegeven een opmeting van ruïne en een herstelplan te maken. Op ze plattegrond waren in bouwlen,7en8 5 De opmeting werd po P..H J Cuypers gewijzigd. j dha Hi tongewelven getekend. enkele plaatsen door bijvoor- aanzet voor nee j con- beeld nd ei Kemena nee kruisgewelf gevonn. Hi cluer hieruit te da Ridrzaal nd ee Kemena oorspronkelijk kruis(rib)gewelven hebben gehad. Ook waren ramen in oostgevel van ruimte 7 vergeten, die, aldus Cuypers, tegenover ed ten. 94 ie et geven va schietgaten -la constructielust et Brero: Cuypers trof één authentiek kraagsteentje n aa (noordoosthoek Kemena); in huidige ruïne zijn er te Degene die opmeting in 1876 heeft gemaakt was dit kraagsteentje ontgaan omdat t he overige (gereconstrueer) metselwerk geen aanwijzingen bevatte voor vorm van het gewelf. pd eo plaatsen waar eo pd afb. 2 geteken ribben nd eva kruisgewelven naa zoun moeten sluiten op het muurwerk, waren, afgezien nhe tva hierboven genoem kraagsteentje, geen sparingen gemaakt om ribben op te nemen. In 100 jaar die na 1876 volgn heeft nme kans gezien ni Ridrzaal ne Kemena 81sparingen aan te brengen, om kruisribgewelf-hypothese van Cuypers aannemelijk te maken. Opvallend i inkassingen evenwijdig aan muur zijn uitgespaard; behalve ed enige oorspronkelijke, ze si overhoeks (afb. 2e noord-oosthoek nva Kemena). Er zijn twee intieke plattegronn the me jaartal 1876 bekend, één in verzameling Peters pd eo afling Bouwkun nd eva T.U. et Delft e Gemeente-archief Haarlem. 95 Deze tekeningen zijn echter niet door Cuypers gewijzig opmetingstekenen, omdat er noch tongewelven, noch kruisgewelven po aangegeven staan. koo ramen van bouwel 7 ontbreken. Enschedé dien in 1880 een plan met bestek in voor bekroning van Hoofdburcht. In begroting zijn posten opgenomen voor t he wegnemen nhe tva opgaan muren nhe tva puin, tda tussen ed hoofdgebouw (lees: donjon) is gelegen en het daarvoor nd ei plaats brengen nva bétonspecie, afgekt met portlandcement. Voordat dit werk kon worn verricht zou Cuypers eerst 'bekruining' van toren moeten ontwerpen 'in overeenstemming met n stijl van het Monument'. Met het puin tussen opgaan muren werd bedoeld vulling tussen bovenste lagen metselwerk, over nee hoogte n1m. va Aan metselwerk werd begroot 41,2 x 0,5 x 2 (41,2 0x0,33 m x2m(19,8 m stenen afkomstig van ruïne. Men was kennelijk voornemens ed donjon et bekronen met een twee meter hoge spouwmuur; spouwblan zoun, blijkens ege - d noem dikten 0,33 en 0,5 m, steens respectievelijk anrhalfsteen worn. Volgens Cuypers was een bedrag van f 2400, noodzakelijk om ze werken uit te voeren. De begroting werd afgekeurd, omdat het bedrag het gereserveer budget (f 2000, ) te boven ging. Er werd een nieuwe begroting gemaakt die uitging nva slechts 2m 3 afkking nd eva voor natuursteen: 0,25 m metselwerk. Voor hoeken werd gekozen ze -be groting is sprake van het verwijren van het puin tussen muren over een hoogte van ca 1 m. 97 voor ed restauratie benodig stenen konn worn verkregen uit gesloopte vestingwerken ni Groningen, nd eva vestingwerken om het Muirslot of van het Muirslot zelf. De afmeting van stenen uit Muin waren 25 x 13 x 5 en 26 x 12,5 x 6 len met grote stenen, terwijl top van donjon juist nva kleinere baksteen was. 98 De twee, sobere versie van bekroning werd uitgevoerd; voor t he binnenblad nva spouwmuur paste men zelfs nieuwe ste- 99 donjon nko men nog twintig jaar dromen, want pas in 1903 werd donjon overkapt. Op begroting van 1882 komt dan ook geen pka voor, l wewerd nee anr voorstel van Cuypers uitgevoerd. Hij stel voor het traptorentje naast ed donjon et herstellen met een gemetsel spits, zoals te zien is op een prent van Van r Vel naar een tekening van Saenredam. 101 Begroting 1882: ophalen buitenmuur donjon in portlandcement met ou steen; bekappen van traptorentje in portlandcement met ou steen; hardsteen boven ed schietgaten i ren van donjon; ophalen binnenmuur donjon t me nieuwe steen rte dikte va afkken nd eva buiten- ne binnenmuur en ed tussen ed muur gelegen gang t me hout n e (asfalt)papier. Hieruit blijkt da ruimte tussen ed spouwblan met een houten afkking met daarop asfaltpapier heeft gedicht. Bij ze begroting schreef Enschedé: 'Aangezien volgens uit gemeentearchief van Haarlem berusten teekening "Brero ten ele nog in welstand" (welke teekening mij steeds gebleken isjuist te zijn), blijkt dat het dak op het hoofdgebouw dalijk rustte op binnenmuren en dat ruimten, waar zich inbevonn, die op hoogte bij herstelling op mijne last zijn toegemetseld, zoodat het zeeker is dat tinnen alleen een open gaanrij het dak om vormn die en tinnen gekt waren met bruin-mo zweedsche hardsteen...' 102 Enschedé bedoelt een natekening van afbeelding uit het begin van zeventien eeuw (afb. 11). Hij wil da geelte va begroting voorgestel werkzaamhen (nl. ed laatste twee) niet door laten gaan om het geld dat hierdoor werd gespaard 'beschikbaar te houn voor zandsteen tot het kken rtinnen'. minister geeft toestemming mo ze werken tt eui voeren. ts He i echter niet duilijk of toen tinnen met natuursteen zijn bekt. Waarschijnlijk niet, want er werd voorgesteld ed muren tegen inwatering et beschermen, door verglaas tegels n i 103 portland-cement nt eaa brengen. niet meer na te gaan of dit voorstel daadwer- In 1883 zijn er problemen met vrije toegang tot ruïne. Deze toegang verliep via Breroodseweg over twee weilann. Bij éé weilann sd ewa doortocht problematisch, omdat het hek door eigenaar gesloten werd. Enschedé had er zelfs ontslag voor over, als hij maar niet met onwelwillen eigenaar hoef et onrhanlen over ed vrije doorgang. In begroting voor 1883 komen voor het eerst (en niet voor het laatst) posten voor om kwalijke gevolgen van het, in het begin van restauratie toegepaste, vulmuursysteem teniet et doen: het vernieuwen van enige vakken walmuur: 55 m 3 metselwerk; in ze begroting werd nee post opgeno- voor t he arbeidsloon 'voor t he oprui- vervoeren nd eva daarin nd e(i walmuur) aanwezige puin ne grond'; herstellen van schoorsteenmantels en -pijpen in het voorgebouw. 105 In 1890 wern beschikbaar gestel geln l a geheel gebruikt om onuglijke restauraties et bedrag nf va herstellen. Enschedé mocht 500, clareren. t Di werd besteed aan bruggen en ingestorte muren. Het juk van brug van voorpoort was bezweken en een geelte van vierkante toren was ingestort. in ntijd bezorgd isgeweest omdat het wat zuinig behanld moest worn'. problemen gecoördineerd pt eo lossen werd Brero ni hann gegeven van Rijksbouwkundige voor gebouwen van Onrwijs, J. van Lokhorst. Deze geeft uitvoerig verslag van toestand waarin ruïne verkeer: 'wat betreft bouwvallige muren, waarvan in Ministeriële missive sprake is, onlangs geelte zuir-vierkante toren over eene oppervlakte van van circa BULLETIN KNOB

18 Aan nen schikt te maken voor expositie van gevonn voorwerpen. 110 Dit voorstel werd uitgevoerd en in 1903 wer- ni n opd e qu a gerestaureer donjon ed archeologische vondsten nee i kast uitgestald. 111 De donjon werd van een tentdak voorzien en begane grond wern zogenaam kloosterkozijnen aangebracht. Ook bij ze laatste reconstructie ging weer he anr mis: oz komen ed kloosterkozijnen maat niet overeen me verdiepingshoogte horen, kozijnen van na Zij zijn te smal uitgevoerd. Bij dakreconstructie valt op, dat men een tentdakvorm heeft gekozen waar oudste beken afbeelding t,bi j ze tne ee va n da te d en ut hoogte nhe t- ge versteviging ge -t he - d va nd e ed nn ahe t ni nhe t 9 m 2 ingestort en in gracht gevallen. nzuilijke muur vandienzelf toren bevindt zich eveneens eendreigend geelte. Ook aan binnenzij zijn stukken uitgevallen en hier en daar treft menlosse stee- losse voegen aan. Het instorten van bovenbedoel muur vindt zijn oorzaak daarin, dattoen lagere muren inrtijd onr één niveau zijn opgetrokken, ze muren inplaats vanmassief te zijn opgehaald, aan buiten- enbinnenzij slechts van geringe dikte zijn opgemetse/d en ruimte daartusschen metgrond werd aangevuld. Dit zwakke metselwerk is nu door instortingen bewezen tegen n druk r grond aanvulling niet bestand te zijn... Door Heer van Steur wern mij nog wel plus minus 130 strekken meter muur aangewezen, dieevenmin massief zijn opgehaald en waarvan dus vroeg of laat hetzelf euvel te verwachten /s.' 107 Ook begroting van 1895 amt geest van herstel van recente reparaties: het opmetselen van een ingestort geelte muurwerk nd eva voorburcht; het herstellen ne geeltelijk vernieuwen van ed dunne tegelvloer boven the poortgewelf in verband met inwateren; het herstellen van voormalige bewakerswoning. 108 Hetzelf geldt voor t he jaar 1897: re wern herstellingen uitgevoerd aan boogjes, rollagen, waterlozingen en afkkingen van muren van torens en walmuren. 109 men van een weerbaar midleeuws kasteel had. Door the ontbreken nva vakkennis bij restaurateurs gaat re zowel bouwtechnisch als bouwhistorisch wel eens iets verkeerd. Pas tijns restauraties doet men kennis n e vaardighen ; r op e worn steeds meer specialisten ingeschakeld. Naast ed benkingen di uiten zijn over ze restauraties moet echter koo worn bedacht, dat het grote verdienste is ze enthousiaste restauratiepioniers, ruïne nva Brero gno bestaat. Brero ni tail In het voorafgaan zijn hoofdlijnen van bouwgeschienis nd eva ruïne nva Brero behanld. Hierbij zijn relevante bouwsporen besproken. Sommige tails zijn buiten beschouwing gelaten, omdat ez meer zeggen over t he gebruik va bouw of over wijze van bouwen van het kasteel. In dit onrel zal nar worn ingegaan po enkele nva ze tails. Achtereenvolgens komen aan or: - het gebruik van hout in het kasteel kettingbalken in Donjon, houten traptren, houten tochtportalen, het gebruik van kortelingen; venstertype vóór e herstel van 1464 reconstructie vensters vóór 1464, reconstructie vensters na 1464; - mysterieuze afgeschuin hoeken zuid-westtoren; evele toiletkokers. Het gebruik van hout in het kasteel Kettingbalken in Donjon Tijns het onrzoek bleek, dat bij bouw nd eva Donjon gebruik swa gemaakt van een wapening van houten balken in muren mo zijlingse krachten nd ei toren tijns het verhardingsproces van mortel te elimeneren (afb. 14). Een rgelijke constructie komt koo voor ni torens nva sommi- kerken ne kastelen, bijv. nd ei Donjon van the kasteel Duurste e kasteel Dever. 112 balken lagen phe to oorspronkelijke niveau van eerste verdieping. Toen bij het wijzigen van verdiepings- In 1902 werd nee donjon voor f voorstel gedaan md eo 2000, et overkken nge -e (afb.) n11 ee weer te geven. zaldak lijkt Met ed overkapping nd eva donjon see ni ein gekomen aan grote restauratie van ruïne van Brero. Van 1862 tot 1903 heeft nme zich geduren 04 jaren beziggehoun met opgraven, repareren en reconstrueren. In ze 40 jaar ziet men op Brero nee proces tda zich koo lanlijk manifesteert: particulieren spreken nbe -hu zorgdheid t ui over t heverval nhe tva bouwkundige erfgoed; overheid is slechts moeizaam te overtuigen van noodzaak tot t he beschikbaarstellen n va midlen. ed financiële eerste herstellingen zijn voor- iaalbeeld t da al reconstructies naar t he Afb. 14. Plattegrond vandonjon ter het vaneerste niveau vanvóór metdaarin aangegeven het oorspronkelijk verloop vanbalken in muur ter het vanmetselwerk. In het midn hoekverbinding van balken: kwarthouts loefverbinding met een ijzeren pen. Tekening auteurs.

19 baksteen (afb. 15). nd ei traptoren tegen ed Binnenpoort zijn nog resten van ze houte n zuid- al s De re n slechts door één ur van elkaar geschein geweest. Deze ur bevond zich aan zij van Midntoren. Door ze constructie stonn kamers in Donjon in open verbinding met traptoren. Om kouval tegen gaan heeft men toegangen voorzien van een houten tochtportaal, waarvan afdruk nog af te lezen is in west- ne zuidwand nd eva sbetreffen vertrekken. De ur van het tochtportaal bevond zich nd ei noordwand (afb. 16). Omdat zowel begane grond s al eerste en twee verdieping van Donjon ze sporen vertonen, mag men aannemen dat tochtportalen pas na 1464 zijn aangebracht. Immers, vóór ze datum bevatte Donjon slechts twee verdiepingen boven ed kelr. Gebruik van kortelingen Op diverse plaatsen in het kasteel bevinn zich kortelinggaten in het metselwerk. Kortelingen zijn horizontaal geplaatste balken, Afb. 15. De sporen van houten planken op tren in traptoren van Midntoren. Het gearceer geelte is bij restauratie ten onrechte dichtgezet. Bij op één na onrste tre is in tekening gereconstrueer toestand weergegeven. Foto en tekening auteurs. kstukken aangetroffen, terwijl ed trap naar eerste verdieping van Kapeltoren nog twee tren heeft waar plank bewaard is gebleven. Houten tochtportalen Tussen ed Donjon nd ee vindt zich ed daar. ed toegang te to d vertrekken ni Midntoren - be traptoren - al bei torens zijn hier hele onrel nee va tijlijke steiger ne haaks in of tegen muur geplaatst, waarover ed steigerlen fo horn wern -ge legd. In drie buitenhoeken van zowel Kapeltoren sd eal Donjon zijn ed kortelinggaten echter diagonaal aangebracht om plaatsing van steigerlen op hoeken mogelijk te maken (afb. 17). Een plaatsing haaks op muur is bij een hoek ongebruikelijk, omdat kortelingen elkaar bij volle lengte nd ei muur zoun moeten kruisen. kortelinggaten bleven soms tientallen -ja open, soms koo altijd, me om toetreding van lucht in muur voor het verharn van kalkspecie mogelijk te maken. 114 Aan ed binnenzij wern ze gaten nda afgesloten met een stukje hout of, zoals bij ruïne nva Brero, tn me ee baksteen op zijn kant. De hier gevonn formaten van kortelingen variëren van 8 x 8 cm tot 11 x 12 cm op hoogten ni 1464 e d ramen voor ed nieuwe eerste verdieping in muur wern uitgehakt, moesten balken worn doorgezaagd, omdat ze zich ongeveer halverwege ed nieuwe vensters nd ei muur bevonn. e Dgaten nd ei dagkanten nd eva vensters wern dichtgezet, maar ed meeste zijn tijns het verval van ruïne weer opengevallen en daardoor zijn op ze plaatsen ed balken verdwenen. Daar waar afdichting si gehandhaafd zijn ed balken nog grotenels aanwezig. Dit is o.a. het geval nee i geelte n va zuidmuur nd eva Donjon (lengte ca 3 m) en een geelte van oostmuur van Midntoren (lengte ca 1 1 /2. m) De balken waren op hoeken gekoppeld midls een kwarthouts loefverbinding. De hoek si voorzien nee va smeedijzeren -na gel die zelfs geeltelijk is ingemetseld, waardoor het lijkt of men ze verbinding niet vertrouw. De nagel zal echter zijn aangebracht om kettingbalken tijns ed bouw et zekeren. nd ei noord-westhoek si nagel aangetroffen, in noord-oost- en zuid-oosthoek shi j i mogelijk gno aanwezig. Houten traptren Op drie plaatsen in het kasteel zijn trappen tot op zekere hoogte bewaard gebleven: in Kapeltoren en in bei (raptorens. Hoewel gerestaureerd, si toch et zien hoe oorspronkelijke constructie van VOOR DWARS BALKEN UITSPARING VOOfc HOUTEN BESCHOT V R M H OÜ6TE OOR-SPR t/loer traptren si geweest. etren D bestaan tui metselwerk t me daarin opgenomen no f éé meerre houten planken ter dikte van een Afb. Desporen 16. het vanhouten tochtportaal m en westwand vanbegane grond van Donjon. De onrbroken lijnen geven vermoelijk oorspronkelijke hoogte van vloer aan, alsme mogelijke vorm van het tochtportaal. Foto auteurs. BULLETIN KNOB

20 ee n 3m. Opmerkelijk sda te d he m Ind e re nee He t Nad e l nhe t me nbe dva be n moeilijk n9 8cmi nd e n11 0to t5cm. 13 bepalen. pd ebe - t10 8cmbi j bepalen. In westmuur van Ridrzaal is wijze van inmetseling van korteling nog duilijk zichtbaar. In het metselwerk werd met behulp nva vier plankjes n ee koker - ge "-v f Afb. 17. Plattegrond vankelrverdieping van Kapeltoren met daarin aangegeven richting en plaats van kortelinggaten. Tekening auteurs. onrlinge horizontale afstand n2to tva i kortelingen nd ei hoogte niet regelmatig voorkomen. Bij Kapeltoren komen ez alleen voor po kelrniveau in één laag, met een uitzonring voor zuidmuur, waar er zich in kelrwand nog een korteling op een iets hoger niveau bevindt. In Donjon komen ze zowel voor op kelrniveau als op het oorspronkelijke eerste niveau. e D Ridrzaal bevat twee lagen boven elkaar op kelrniveau, maar nd eaa authenticiteit nd eva bovenste laag moet worn getwijfeld, phe to noorlijke gat in westgeval na. meest vormd, waarin nme direct ed korteling nko leggen (afb. 18 onr). Dit om te voorkomen dat korteling zich bij het metselen van muren aan specie zou hechten en men niet meer uzo kunnen verwijren. Kapeltoren wijkt ed wijze nva inmetseling af. Dit is waarneembaar in het twee kortelinggat nva rechts nd e i westgevel. Omdat baksteen op dit niveau van to- grotere dikte heeft, heeft nmeeerst, om hoogte te overbruggen, tussen twee plankjes eespecie neergelegd ne dat goed gladgestreken (afb. 81 boven). Toen za speciegebied hebben moeten laten drogen tomhe hechten n aa korteling te voorkomen, er zijn namelijk geen sporen gevonn nee va onrzij. plank naa In sommige kortelinggaten sd ei plaats nva plankjes nog duilijk waarneembaar, inclusief ed cie. afdruk nd eva houtnerf nd ei venstertype vóór nn e spe- a 1464 geeltelijke verwoesting nhe t va kasteel ni 1426 werd si npa 1464 tme he herstel begonnen. Alleen het noorlijke geelte n ko worn hersteld ne daardoor kampte men met een ruimtegebrek, immers zo'n tweer nhe t va kasteel swa verwoest. In Donjon en Midntoren wern verdiepingshoogten verkleind, waardoor het aantal verdiepingen in bei bouwlen Afb. 20. Opmeting hetgeelte van een van ro zandstenen dorpel, ingemetseld in zuidoosthoek van Binnenpoort. Getekend zijn bovenaanzicht endwarsdoorsne. Tekening auteurs. kon worn gewijzigd van twee in drie. Daarvoor moesten nieuwe lichtopeningen in het muurwerk worn gehakt nme e maakte van gelegenheid gebruik om vensterbreedte aan mo en mogelijkhen van die tijd aan te passen. Een grotere breedte was mogelijk doordat fensieve functie nhe tva kasteel afnam. Welke breedte vensters vóór 1464 heb- gehad si niet nauwkeurig te re zijn nog twee vensters met een mogelijk oorspronkelijke breedtemaat, namelijk ni éé oostmuur van eerste verdieping van Kapeltoren: dagmaat ca 68 cm en het twee in westmuur op begane grond van zelf toren: dagmaat ca 72 cm. Waarom het eerste venster niet is verbreed nar worn toege- in 1464 l za hieronr licht. Ook breedte van lichtopeningen na 1464 is te De breedte varieert va noordmuur o gane grond nd eva kapeltoren to het venster in zelf muur op eerste verdieping. Deze maat is, in het metselwerk uitgehakte, steendag, d.w.z. dagmaat inclusief dikte van kozijnstijlen. In Donjon varieert die maat op eerste verdieping va Reconstructie vensters vóór 1464 Bij restauratie van Donjon in 1903 zijn Afb. De 18. van verschillen wijze van inmetseling kortelingen in kelrmuren van Kapeltoren (boven) en westmuur van Ridrzaal (onr). Tekening auteurs. Afb. 19. Huidig venster op begane grond van Donjon. Getekend is situatie kort na 1903 zonr later aangebrachte dief ijzers. Tekening auteurs.

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/21974 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hermans, Dagobert Bernardus Maria Title: Middeleeuwse woontorens in Nederland :

Nadere informatie

De ruïne van Brederode

De ruïne van Brederode De ruïne van Brederode J. Kamphuis en D. B. M. Hermans Inleiding De - vanuit de toren wordt het omliggende kasteelterrein beheerst Atb. Bouwgeschiedenis Ligging Afb. w...i paald dat het 'Huus' te Brederode

Nadere informatie

Het kasteel begin 19e eeuw. Naar een gouache van J.A. Knip. RHCe, fotocollectie nr. 108658.

Het kasteel begin 19e eeuw. Naar een gouache van J.A. Knip. RHCe, fotocollectie nr. 108658. 2. Huidige kasteel Anders dan in het verleden vaak gedacht is, heeft het kasteel van Helmond een eeuwenlange bouwgeschiedenis gekend. Begonnen in het tweede kwart van de veertiende eeuw (ca. 1325) werd

Nadere informatie

Koker. Shute. Stortkanalen in muren Shutes in walls

Koker. Shute. Stortkanalen in muren Shutes in walls Shute I UDC 69.027.4 RVblad 01-1 Stortkanalen in muren Shutes in walls G. Berends Deze bijdrage is bedoeld als een aanzet tot het onderwerp en om meer bekendheid te geven aan het fenomeen, de documentatie

Nadere informatie

') G. van Klaveren Pzn.,..De Morgenster en Sterkenburg" in Maandblad Oud- Utrecht 1930, 5e jaargang, blz. 33.

') G. van Klaveren Pzn.,..De Morgenster en Sterkenburg in Maandblad Oud- Utrecht 1930, 5e jaargang, blz. 33. VONDSTEN EN RESTAURATIES TE UTRECHT Stadsmuur bij het bolwerk Sterrenburg. In het julinummer van het maandblad Oud-Utreoht is reeds even vernield, dat tijdens graafwerkzaaraheden achter het fysisch laboratorium

Nadere informatie

L i mb u r g s e L a n d m a r k s

L i mb u r g s e L a n d m a r k s L i mb u r g s e L a n d m a r k s P r o g r a m m a I n v e s t e r e n i n S t ed e n e n D o r p e n, l i j n 2 ; D e L i m b u r g s e I d e n t i t e i t v e r s i e 1. 0 D o c u m e n t h i s t o

Nadere informatie

Middenbeemster, Korenmolen De Nachtegaal

Middenbeemster, Korenmolen De Nachtegaal Inleiding In opdracht van Cultureel Erfgoed Noord-Holland heeft op 1 december 2010 een kort onderzoek plaatsgevonden naar de opbouw en datering van de lage voetmuur van de korenmolen De Nachtegaal, gelegen

Nadere informatie

T I P S I N V U L L I N G E N H O O G T E T E G E N P R E S T A T I E S B O M +

T I P S I N V U L L I N G E N H O O G T E T E G E N P R E S T A T I E S B O M + T I P S I N V U L L I N G E N H O O G T E T E G E N P R E S T A T I E S B O M + A a n l e i d i n g I n d e St a t e nc o m m i s si e v o or R ui m t e e n G r o e n ( n u g e n o em d d e St at e n c

Nadere informatie

Bepaling toezichtvorm gemeente Simpelveld

Bepaling toezichtvorm gemeente Simpelveld Bepaling toezichtvorm 2008-2011 gemeente Simpelveld F i n a n c i e e l v e r d i e p i n g s o n d e r z o e k P r o v i n c i e L i m b u r g, j u n i 2 0 0 8 V e r d i e p i n g s o n d e r z o e k

Nadere informatie

Bepaling toezichtvorm gemeente Stein

Bepaling toezichtvorm gemeente Stein Bepaling toezichtvorm 2008-2011 gemeente Stein F i n a n c i e e l v e r d i e p i n g s o n d e r z o e k P r o v i n c i e L i m b u r g, juni 2 0 0 8 V e r d i e p i n g s o n d e r z o e k S t e i

Nadere informatie

HET WITTE KERKJE VAN NOORDWIJKERHOUT

HET WITTE KERKJE VAN NOORDWIJKERHOUT HET WITTE KERKJE VAN NOORDWIJKERHOUT Midden in het dorp Noordwijkerhout ligt een alleraardigst witgepleisterd zaalkerkje, waarvan de ingebouwde, door een zeer hoge spits gedekte Westtoren uit de eeuw stamt

Nadere informatie

H a n d l e i d i n g d o e l m a t i g h e i d s t o e t s M W W +

H a n d l e i d i n g d o e l m a t i g h e i d s t o e t s M W W + H a n d l e i d i n g d o e l m a t i g h e i d s t o e t s M W W + D o e l m a t i g h e i d s t o e t s v o o r g e b i e d e n w a a r v o o r g e e n b o d e m b e h e e r p l a n i s v a s t g e s

Nadere informatie

B e l e i d s k a d e r K e r k e n, K l o o s t e r s e n a n d e r e r e l i g i e u z e g e b o u w e n

B e l e i d s k a d e r K e r k e n, K l o o s t e r s e n a n d e r e r e l i g i e u z e g e b o u w e n B e l e i d s k a d e r K e r k e n, K l o o s t e r s e n a n d e r e r e l i g i e u z e g e b o u w e n I n é é n d a g k a n r e l i g i e u s e r f g o e d v a n m e e r d e r e g e n e r a t i e

Nadere informatie

H O E D U U R I S L I M B U R G?

H O E D U U R I S L I M B U R G? H O E D U U R I S L I M B U R G? N AD E R E I N F O R M A T I E S T A T E N C O M M I S S I E S OV E R O N D E R AN D E R E A F V A L S T O F F E N H E F F I N G E N I N L I M B U R G 1 6 a u g u s t u

Nadere informatie

S a m e nw e r k i n g e n s t r u c t u r e l e f o r m a t i e e x t e r n e v e i l i g h e id E i n d r a p p o r t a g e

S a m e nw e r k i n g e n s t r u c t u r e l e f o r m a t i e e x t e r n e v e i l i g h e id E i n d r a p p o r t a g e S a m e nw e r k i n g e n s t r u c t u r e l e f o r m a t i e e x t e r n e v e i l i g h e id E i n d r a p p o r t a g e P r o v i n c i e L i m b u r g 23 april 2 0 0 7 D e f i n i t i ef r a p p

Nadere informatie

Bouwhistorische notitie proefsleuf Fort Sint Michiel Blerick

Bouwhistorische notitie proefsleuf Fort Sint Michiel Blerick Bouwhistorische notitie proefsleuf Fort Sint Michiel Blerick 25-11-2010 Inleiding Op 25 november 2010 is op het terrein van het vroegere Fort Sint Michiel te Blerick een proefsleuf getrokken, in verband

Nadere informatie

Ammerzoden Kasteel Ammersoyen, Z.W. hoektoren

Ammerzoden Kasteel Ammersoyen, Z.W. hoektoren Stoo kplaats Hearth Schouw Fireplace UDC 697.2 Plaats Gebouw, onderdeel Omschrijving Datering Toelichting Ammerzoden Kasteel Ammersoyen, Z.W. hoektoren Gemetselde schouw in muur 13de eeuw In de muur van

Nadere informatie

Nieuwsbrief 1 maart 2012

Nieuwsbrief 1 maart 2012 Nieuwsbrief 1 maart 2012 De Heemshof Het gebied rond De Heemshof in Heemskerk wordt bedreigd door nieuwbouwplannen van de gemeente. Op verzoek van Lambert Koppers, eigenaar van De Heemshof en deelnemer

Nadere informatie

Brugge, Sint-Salvatorskathedraal

Brugge, Sint-Salvatorskathedraal Komvest 45 8000 Brugge T +32 [0]50 44 50 44 F +32 [0]50 61 63 67 E info@raakvlak.be www raakvlak.be Brugge, Sint-Salvatorskathedraal Dossiernr. 2010/067 onderzoek t.h.v. het koorgestoelte Elisabeth Van

Nadere informatie

R e s u l t a a t g e r i c h t h e i d e n c o m p e t e n t i e m a n a g e m e n t b i j d r i e o v e r h e i d s o r g a n i s a t i e s

R e s u l t a a t g e r i c h t h e i d e n c o m p e t e n t i e m a n a g e m e n t b i j d r i e o v e r h e i d s o r g a n i s a t i e s R e s u l t a a t g e r i c h t h e i d e n c o m p e t e n t i e m a n a g e m e n t b i j d r i e o v e r h e i d s o r g a n i s a t i e s O p le i d i n g: M a s t e r P u b l i c M a n a g e m e n

Nadere informatie

Kruittoren. Ω Hoogte: ca. 18 m Ω Bouwjaar: ca Ω Muurdikte: ruim 1 m Ω Basisvorm: vierkant

Kruittoren. Ω Hoogte: ca. 18 m Ω Bouwjaar: ca Ω Muurdikte: ruim 1 m Ω Basisvorm: vierkant Informatiekaart Kruittoren Kruittoren De Kruittoren staat aan de noordzijde van de Nieuwstad, naast het spoor, in een verloren hoekje. Circa 700 jaar geleden werd deze hoektoren gebouwd bij het verbeteren

Nadere informatie

Het Nieuwe Blokhuis van Harderwijk H.A.R. Hovenkamp, 2018

Het Nieuwe Blokhuis van Harderwijk H.A.R. Hovenkamp, 2018 Het Nieuwe Blokhuis van Harderwijk H.A.R. Hovenkamp, 2018 Harderwijk kende oorspronkelijk zeven stadspoorten. De meest onbekende hiervan is de Peelenpoort aan het einde van de Grote Oosterwijk. Deze poort

Nadere informatie

Bepaling toezichtvorm gemeente Venray

Bepaling toezichtvorm gemeente Venray Bepaling toezichtvorm 2007-2010 gemeente Venray F i n a n c i e e l v e r d i e p i n g s o n d e r z o e k P r o v i n c i e L i m b u r g, april 2 0 0 7 V e r d i e p i n g s o n d e r z o e k V e n

Nadere informatie

R e g i o M i d d e n -L i m b u r g O o s t. G r e n z e l o o s w o n e n i n M i d d e n -L i m b u r g R e g i o n a l e W o o n v i s i e

R e g i o M i d d e n -L i m b u r g O o s t. G r e n z e l o o s w o n e n i n M i d d e n -L i m b u r g R e g i o n a l e W o o n v i s i e R e g i o M i d d e n -L i m b u r g O o s t G r e n z e l o o s w o n e n i n M i d d e n -L i m b u r g R e g i o n a l e W o o n v i s i e 4 o k t o b e r 2 0 0 6 P r o j e c t n r. 2 9 5 7. 7 2 B o

Nadere informatie

Q u i c k -s c a n W M O i n L i m b u r g De e e r s t e e r v a r i n g e n v a n g e m e e n t e n e n c l i ë n t e n

Q u i c k -s c a n W M O i n L i m b u r g De e e r s t e e r v a r i n g e n v a n g e m e e n t e n e n c l i ë n t e n Q u i c k -s c a n W M O i n L i m b u r g De e e r s t e e r v a r i n g e n v a n g e m e e n t e n e n c l i ë n t e n M w. d r s. E. L. J. E n g e l s ( P r o v i n c i e L i m b u r g ) M w. d r s.

Nadere informatie

Over de kerk van Marum

Over de kerk van Marum Over de kerk van Marum De kerk van Marum is een van de oudste bakstenen kerken in Groningen. Het oudste gedeelte, het koor, dateert uit de 12 e eeuw. De toren is 13 e -eeuws. De preekstoel werd in 1826

Nadere informatie

Bepaling toezichtvorm gemeente Meerlo-Wanssum

Bepaling toezichtvorm gemeente Meerlo-Wanssum Bepaling toezichtvorm 2007-2010 gemeente Meerlo-Wanssum F i n a n c i e e l v e r d i e p i n g s o n d e r z o e k Provincie L i m b u r g, april 2 0 0 7 V e r d i e p i n g s o n d e r z o e k M e e

Nadere informatie

De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen

De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen Voorlopige conclusies bouwhistorisch onderzoek, oktober 2013 Historie De voormalige brouwerij en stijfselfabriek aan de Sint Martinusstraat

Nadere informatie

k a s t e l e n i n n e d e r l a n d

k a s t e l e n i n n e d e r l a n d k a s t e e l Inhoudsopgave k a s t e l e n i n n e d e r l a n d Wat is een kasteel? Blz. 2-3 Ringwalburchten Blz. 4 Motteburchten Blz. 5 Ronde Waterburchten Blz. 6 Vierhoekige Waterburchten Blz. 7 Woon-

Nadere informatie

Monumentenregister Nijmegen. Register van beschermde monumenten krachtens de Nijmeegse Monumentenverordening

Monumentenregister Nijmegen. Register van beschermde monumenten krachtens de Nijmeegse Monumentenverordening Register van beschermde monumenten krachtens de Nijmeegse Monumentenverordening Plaatselijke aanduiding monument Ganzenheuvel 71/ Lange Brouwerstraat 55 Aanwijzingsbesluit 11-11-2015 MON ID-code 2749 Redengevende

Nadere informatie

VOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE

VOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE VOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE Zaaknr. : 2015EAR0009 Zaakomschrijving : CPO Lindevoort Rekken Specialisme : Cultuurhistorie (excl. Archeologie) Behandeld door : Roy Oostendorp Datum : 7 oktober 2015

Nadere informatie

Nieuwsbrief mei 2013. Onderzoek naar resten Kasteel Rietwijk

Nieuwsbrief mei 2013. Onderzoek naar resten Kasteel Rietwijk Onderzoek naar resten Kasteel Rietwijk In de kastelenbuurt van Heemskerk werd in november 2012 vanwege de sloop en nieuwbouwplannen een proefsleuvenonderzoek verricht. Dit werd uitgevoerd door het archeologische

Nadere informatie

Een Archeologisch Bureauonderzoek voor het bestemmingsplan De Grift 3 in Nieuwleusen (gemeente Dalfsen, Overijssel). Figuur 1.

Een Archeologisch Bureauonderzoek voor het bestemmingsplan De Grift 3 in Nieuwleusen (gemeente Dalfsen, Overijssel). Figuur 1. Een Archeologisch Bureauonderzoek voor het bestemmingsplan De Grift 3 in Nieuwleusen (gemeente Dalfsen, Overijssel). (Steekproef 2006-03/18, ISSN 1871-269X) Inleiding Voor De Lange, Bureau voor Stedebouw

Nadere informatie

Dag van het Kasteel 2012

Dag van het Kasteel 2012 Dag van het Kasteel 2012 wandelen rond Zeeuwse kastelen en buitenplaatsen Schouwen-Duiveland Slot Moermond, Renesse Zuid-Beveland De Hellenburg, Baarland Walcheren Westhove, Oostkapelle Zeeuws-Vlaanderen

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/21974 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hermans, Dagobert Bernardus Maria Title: Middeleeuwse woontorens in Nederland :

Nadere informatie

Stimuleringsplan Robuuste verbinding Schinveld-Mook

Stimuleringsplan Robuuste verbinding Schinveld-Mook Stimuleringsplan Robuuste verbinding Schinveld-Mook Natuur, Bos en Landschap Tevens Natuurgebieds-, Landschaps- en Beheersgebiedsplan Ontwerp Vastgesteld door Gedeputeerde Staten Maastricht, 1 mei 2007

Nadere informatie

ARCHEOLOGISCHE KRONIEK

ARCHEOLOGISCHE KRONIEK ARCHEOLOGISCHE KRONIEK door H. Suurmond-van Leeuwen In 1989 verscheen wegens onvoldoende aanbod aan copy geen uitgave van Bodemonderzoek in Leiden. Het ligt in het voornemen van de Directie Civiele Werken

Nadere informatie

Raadsels rondom de Wouwse Poort

Raadsels rondom de Wouwse Poort Raadsels rondom de Wouwse Poort Oorspronkelijk: Werkgroep Stadsarcheologie Steenbergen C. van Terheyden en C. Mol, Steenbergen Heruitgave met oorspronkelijke tekst en afbeeldingen Raadsels rond de Wouwse

Nadere informatie

Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen

Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen door Gerrit Vermeer in opdracht voor de gemeente Enkhuizen namens de Vereniging Oud Enkhuizen. oktober 2015 1 Afbeelding omslag. De voorgevel van

Nadere informatie

De Monumentenwet 1988 eind gemeentelijke praktijk

De Monumentenwet 1988 eind gemeentelijke praktijk ee n ee n she tn i di e wethours moesten adviseren over ed geen eisen wor- kwaliteit nd eva len nva ze commis- n da tj bi he ri nd ewe t te rme tdi e Vz. De Monumentenwet 1988 eind gemeentelijke praktijk

Nadere informatie

Bouwhistorisch onderzoek

Bouwhistorisch onderzoek Bouwhistorisch onderzoek BOUWHISTORISCHE NOTITIE Adres : (tussen Poelestraat 12 en 14) Status : BBP Periode : september 2010 Onderzocht door : Taco Tel Auteur : Taco Tel Datum : Groningen, 16 september

Nadere informatie

Gevels: Het pand is opgetrokken in bruine baksteen, gemetseld in kruisverband en platvol gevoegd. De gevels hebben een gepleisterde plint.

Gevels: Het pand is opgetrokken in bruine baksteen, gemetseld in kruisverband en platvol gevoegd. De gevels hebben een gepleisterde plint. Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM051 Naam monument : Vogelhuys Adres : Kasteellaan 14 Postcode en plaats : 6081 AN Haelen Kadastrale aanduiding : HLN02 sectie A nr(s) 5034 Coördinaten

Nadere informatie

Bouwhistorisch onderzoek

Bouwhistorisch onderzoek Bouwhistorisch onderzoek BOUWHISTORISCHE NOTITIE Adres : Gedempte Zuiderdiep 8 Status : Gemeentelijk monument Periode : januari 2003 Onderzocht door : Taco Tel en Henk Wierts Auteur : Taco Tel Datum :

Nadere informatie

Werkgroep Bouwhistorie Zutphen. Informatiekaart Muurtorens. Muurtorens

Werkgroep Bouwhistorie Zutphen. Informatiekaart Muurtorens. Muurtorens Informatiekaart Muurtorens Muurtorens Zutphen is een bijzondere stad omdat er nog grote delen van de middeleeuwse stadsmuur overeind staan. In deze muur waren zware verdedigingstorens opgenomen. De torens

Nadere informatie

Enkele opmerkingen naar aanleiding van een bijschrift over kasteel Crayenstein.

Enkele opmerkingen naar aanleiding van een bijschrift over kasteel Crayenstein. Enkele opmerkingen naar aanleiding van een bijschrift over kasteel Crayenstein. Uit: C. Baardman, Leo J. Leeuwis, M.A. Timmermans, Langs Merwede en Giessen (Den Haag 1961) Op de zuidelijke oever van de

Nadere informatie

DR WILLEM VAK DER HELM. VAN LANSCHOT, 110

DR WILLEM VAK DER HELM. VAN LANSCHOT, 110 DE EN HAAR WINDVAAN De Koepoort, afgebroken in 1864, was niet de eerste poort van die naam doch de tweede. In gaf Hertog verlof aan de stad Leiden tot het optrekken van muren en poorten rondom de stad.

Nadere informatie

Bouwhistorische waarneming H.J. Schimmelstraat 12, Enkhuizen

Bouwhistorische waarneming H.J. Schimmelstraat 12, Enkhuizen Bouwhistorische waarneming H.J. Schimmelstraat 12, Enkhuizen door Gerrit Vermeer in opdracht voor de gemeente Enkhuizen namens de Vereniging Oud Enkhuizen. februari 2016 1 Afbeelding omslag: De voorgevel

Nadere informatie

Complexnummer: Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort

Complexnummer: Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort Complexnummer: 525144 Smallepad 5 3811 MG Amersfoort Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl T 033 421 74 21 F 033 421 77 99 E info@cultureelerfgoed.nl Complexnaam: Molenaarshuis met schuur

Nadere informatie

Geweldigershoek 2. Langs- en dwarsdoorsnede kapconstructie en zolderplattegrond van het hoofdhuis op de hoek. Geweldigershoek

Geweldigershoek 2. Langs- en dwarsdoorsnede kapconstructie en zolderplattegrond van het hoofdhuis op de hoek. Geweldigershoek GEWELDIGERSHOEK 2 Het huis ligt op de zuidoosthoek van de Geweldigershoek en de Dieserstraat en bestaat eigenlijk uit twee huizen, een groter witgepleisterd hoekhuis en een heel klein huisje daar links

Nadere informatie

Het bestaat uit een voorhuis dat gebouwd is in 1777, met een hardstenen gevel, en een dubbel

Het bestaat uit een voorhuis dat gebouwd is in 1777, met een hardstenen gevel, en een dubbel Over het Pand Het pand Prinsenstraat 61 is een Rijksmonument. Het bestaat uit een voorhuis dat gebouwd is in 1777, met een hardstenen gevel, en een dubbel achterhuis uit de 17e eeuw, deels verbouwd in

Nadere informatie

hij qua positie onderdeel van

hij qua positie onderdeel van Bouwhistorische en Archeologische b e r i c h t e n i Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier(9) In de maanden januari en februari van dit jaar is het archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier

Nadere informatie

DE HERVORMDE KERK SCHERPENZEEL

DE HERVORMDE KERK SCHERPENZEEL DE HERVORMDE KERK SCHERPENZEEL AANLEIDING De vloer van de rijksmonumentale Hervormde kerk (Grote Kerk) in Scherpenzeel heeft te kampen met constructieve problemen. Op meerdere plekken is de vloer aan het

Nadere informatie

Typering van het monument: Vrijstaand negentiende-eeuws woonpand van twee bouwlagen met karakteristiek dakoverstek.

Typering van het monument: Vrijstaand negentiende-eeuws woonpand van twee bouwlagen met karakteristiek dakoverstek. Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM027 Naam monument : n.v.t. Adres : Heerweg 2 en 4 Postcode en plaats : 6082 AC Buggenum Kadastrale aanduiding : BGN04 sectie A nr(s) 2109 Coördinaten

Nadere informatie

TEKENLIJST SPIJKERSCHRIFT

TEKENLIJST SPIJKERSCHRIFT TEKENLIJST SPIJKERSCHRIFT Dit is een vereenvoudigde lijst met spijkerschrifttekens uit Mesopotamië. Deze lijst maakt het mogelijk de tijdens de workshop Graven om te Weten bestudeerde tablet te vertalen.

Nadere informatie

GEMEENTE OLDEBROEK gemeentelijk monument; raadsbesluit 24 juni 2003

GEMEENTE OLDEBROEK gemeentelijk monument; raadsbesluit 24 juni 2003 straat + huisnummer : Zuiderzeestraatweg 230 postcode + plaats : 8096 CH OLDEBROEK naam object : kadastrale aanduiding : gemeente Oldebroek, sectie AF, nr. 275 bescherming : gemeentelijk monument registratienummer

Nadere informatie

Krullenlaan 3. Oorspronkelijke functie : Dienstwoning en schuur. Datum foto : 23-10-2010

Krullenlaan 3. Oorspronkelijke functie : Dienstwoning en schuur. Datum foto : 23-10-2010 Krullenlaan 3 Straat en huisnummer : Krullenlaan 3 Postcode en plaats : 2061 HT Bloemendaal Kadastrale aanduiding : F746 Complexonderdeel : Schapenduinen Naam object : Bouwjaar : Eind 19 de eeuw (hoofdmassa),

Nadere informatie

Dordrecht Ondergronds 33

Dordrecht Ondergronds 33 Dordrecht Ondergronds 33 Plangebied Vest 90-92 Gemeente Dordrecht Waarneming van de stadsmuur en de Nonnentoren M.C. Dorst 2012 Gemeente Dordrecht Stadsontwikkeling/Ruimtelijke Realisatie/Archeologie Colofon

Nadere informatie

gezien er ook al over erf wordt gesproken, slaat het begrip waarschijnlijk op een bebouwd stuk erf. Verderop in de akte

gezien er ook al over erf wordt gesproken, slaat het begrip waarschijnlijk op een bebouwd stuk erf. Verderop in de akte Oudegracht BULLETIN KNOB 2OOO-6 227 Afb. 2. Plattegrond huidige situatie kelder. De doorgang naar de kelder onder het achterzijhuis wan vanaf de aanleg kort na 1516 afsluitbaar (tek. H. Hundertmark 1997).

Nadere informatie

Toelichting aanvraag schetsplan Restauratie, verbouwing en uitbreiding Rijnsburgerweg 152 Leiden. Programma

Toelichting aanvraag schetsplan Restauratie, verbouwing en uitbreiding Rijnsburgerweg 152 Leiden. Programma 5 april 2016-1/7 Toelichting aanvraag schetsplan Restauratie, verbouwing en uitbreiding Rijnsburgerweg 152 Leiden Programma Het huis gaat bewoond worden door een gezin met jonge kinderen. Het programma

Nadere informatie

co z Bouwhistorisch onderzoek

co z Bouwhistorisch onderzoek co z Bouwhistorisch onderzoek Boerderij aan de Graafdijk oost 24b te Molenaarsgraaf nummer: 2507 datum : 26-05 -2015 opdrachtgever Fam. K. de Jong IJsselstein 26-05- 2015 Wout van Vliet Bouwkundige Prins

Nadere informatie

Archeologie West-Friesland, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn, Postbus 603, 1620 AR Hoorn

Archeologie West-Friesland, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn, Postbus 603, 1620 AR Hoorn Plangebied: Restaurant Koekenbier in het Koningin Emmapark, gemeente Medemblik Adviesnummer: 151 Opsteller: C. Schrickx, C. Soonius & M. H. Bartels Datum: 03-09-2012 Op verzoek van de gemeente Medemblik

Nadere informatie

Kastelen in Nederland

Kastelen in Nederland Kastelen in Nederland J In ons land staan veel kastelen. Meer dan honderd. De meeste van die kastelen staan in het water. Bijvoorbeeld midden in een meer of een heel grote vijver. Als er geen water was,

Nadere informatie

Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden. Datum 2 mei 2011

Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden. Datum 2 mei 2011 Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden Datum 2 mei 2011 Colofon Projectnaam Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden Auteur Willem de Bruin Datum 2 mei 2011 1. Inleiding 1.1

Nadere informatie

2013, peiling 3 oktober 2013. gesteld ten behoeve van Bureau Hengelo. Het gaat dan om de bekendheid van

2013, peiling 3 oktober 2013. gesteld ten behoeve van Bureau Hengelo. Het gaat dan om de bekendheid van Panel resultaten, peiling 3 oktober Van 18 tot en met 30 september is een peiling onr het Panel gehoun. Van 2.726 die waren uitgenodigd, hebben 1.500 len vragenlijst ingevuld. Een respons 55%. In peiling

Nadere informatie

Kaart met bescherming

Kaart met bescherming Kaart met bescherming Gemeentelijke Monumentenlijst monumentnr. GM229 Pagina 4 van 4 - 2 - gelet op: de verordening Cultuurhistorie Sittard-Geleen 2008 ; besluit: Het object Veestraat 72 te Sittard op

Nadere informatie

Donkerelaan 20. Straat en huisnummer : Donkerelaan 20 Postcode en plaats : 2061 JM Bloemendaal Kadastrale aanduiding : A9941 Complexonderdeel :

Donkerelaan 20. Straat en huisnummer : Donkerelaan 20 Postcode en plaats : 2061 JM Bloemendaal Kadastrale aanduiding : A9941 Complexonderdeel : Donkerelaan 20 Straat en huisnummer : Donkerelaan 20 Postcode en plaats : 2061 JM Bloemendaal Kadastrale aanduiding : A9941 Complexonderdeel : Naam object : Oude Dorpshuis Bouwjaar : 1929 Architect : H.W.

Nadere informatie

Bouwhistorisch en Archeologisch

Bouwhistorisch en Archeologisch Bouwhistorische en Archeologische b e r i c h t Historische gegevens bevinden zich niet alleen in het archief. Ook in de bodem van de stad en in de oude gebouwen kunnen we veel en bovendien gevariëerde

Nadere informatie

TE KOOP. Voormalig kerkgebouw Berkenstraat 10 - Haarlem. Vraagprijs: k.k.

TE KOOP. Voormalig kerkgebouw Berkenstraat 10 - Haarlem. Vraagprijs: k.k. TE KOOP Voormalig kerkgebouw Berkenstraat 10 - Haarlem Vraagprijs: 850.000 k.k. www.reliplan.nl 2 Object Ligging - De locatie is gelegen aan de Berkenstraat 10 Haarlem. Perceel perceel 330 m² Oppervlakte

Nadere informatie

Complexnummer: Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort

Complexnummer: Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort 512566 Smallepad 5 Arbeiderswoningen Aantal complexonderdelen: Monumentnummers van complexonderdelen: 4 512570, 512569, 512568, 512567 Woonplaats : Gemeente: Provincie: Hoofdadres van hoofdobject: Dokter

Nadere informatie

Korte geschiedenis van de parochie

Korte geschiedenis van de parochie Korte geschiedenis van de parochie Het dorp Schin op Geul is zeer oud. Onder de naam Schina komt het reeds voor in het oudste gedenkboek der abdij van de H.Remigius te Reims, dat omstreeks 847 werd opgesteld.

Nadere informatie

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Napoleonsweg 72. Kadastrale aanduiding : HLN02 sectie A nr(s) 3891 Coördinaten : x: y:

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Napoleonsweg 72. Kadastrale aanduiding : HLN02 sectie A nr(s) 3891 Coördinaten : x: y: Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM053 Naam monument : "De Kamp" Adres : Napoleonsweg 72 Postcode en plaats : 6081 AE Haelen Kadastrale aanduiding : HLN02 sectie A nr(s) 3891 Coördinaten

Nadere informatie

De toren van de Oude Kerk weer in de steigers.

De toren van de Oude Kerk weer in de steigers. RESTAURATIE VAN DE TOREN VAN DE OUDE KERK door J.E.J. Hilhorst De toren van de Oude Kerk zal voor het verrichten van restauratiewerkzaamheden, na een periode van ca. 85 jaar, weer in de steigers worden

Nadere informatie

Archeologische Quickscan

Archeologische Quickscan Document: Archeologische Quickscan versie 2 Plangebied: Polderpark, Oudesluis, gemeente Schagen Adviesnummer: 16185 Opsteller: drs. C.M. Soonius (senior archeoloog) & drs. S. Gerritsen (senior archeoloog)

Nadere informatie

aanwijzing tot gemeentelijk monument van het object Warmoezierskade 1

aanwijzing tot gemeentelijk monument van het object Warmoezierskade 1 II besluit van burgemeester en wethouders iz-nummer onderwerp 2005.24231 aanwijzing tot lijk monument van het object Warmoezierskade 1 burgemeester en wethouders van gouda Gelezen het advies d.d. 26 september

Nadere informatie

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Stationstraat 17. Kadastrale aanduiding : BXM00 sectie E nr(s) 85 Coördinaten : x: y:

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Stationstraat 17. Kadastrale aanduiding : BXM00 sectie E nr(s) 85 Coördinaten : x: y: Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM017 Naam monument : n.v.t. Adres : Stationstraat 17 Postcode en plaats : 6095 BR Baexem Kadastrale aanduiding : BXM00 sectie E nr(s) 85 Coördinaten

Nadere informatie

Jachtpaal Koning Willem I

Jachtpaal Koning Willem I Jachtpaal Koning Willem I Beschermd gezicht Nee Aantal onderdelen behorend tot het beschermde 3 monument Oorspronkelijke functie Markering jachtgebied van koning Willem I Datering/Bouwjaar Ca. 1813 Inleiding

Nadere informatie

De Burg te Wassenaar.

De Burg te Wassenaar. De Burg te Wassenaar. hierboven reeds door Dr. Holwerda in herinnering werd gebracht, deelde de heer W. J. J. C. Bijleveld in jaargang van ons Jaarboekje het een en ander aangaande den zoogenaamden burg

Nadere informatie

Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4.

Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4. Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4. Vraagstelling. Wat zijn de maten, versieringen en vorm van de van de kerk van Drempt (kaart afb. 1) gerapporteerde grafplaat uit de (ruim te nemen) 12 e eeuw? Wat is zijn

Nadere informatie

Typering van het monument: Restant van de oude parochiekerk, bekend onder de naam De Klockeberg, thans ingericht als plantsoen.

Typering van het monument: Restant van de oude parochiekerk, bekend onder de naam De Klockeberg, thans ingericht als plantsoen. Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM004 Naam monument : De Klockeberg Adres : Dorpsstraat bij 2 Postcode en plaats : 6095 AH Baexem Kadastrale aanduiding : BXM00 sectie E nr(s) 955 Coördinaten

Nadere informatie

De Kapelle van Haskerdijken

De Kapelle van Haskerdijken De Kapelle van Haskerdijken van kapel tot De Kapelle Volgens de schaarse middeleeuwse bronnen zou op de plek van het huidige kerkje van Haskerdijken rond 1200 al een kleine kapel hebben gestaan met daarin

Nadere informatie

Hij zegt hier namelijk in zijn boek allereerst het volgende over, wandelend via een breed pad naar de Koningstafel, komend van het Noorden:

Hij zegt hier namelijk in zijn boek allereerst het volgende over, wandelend via een breed pad naar de Koningstafel, komend van het Noorden: WAAR BEVINDT ZICH DE OUDE PUT BIJ DE KONINGSTAFEL? Naar aanleiding van ons artikel in het vorige nummer van Oud Rhenen, verscheen er in de Rijnpost van 21 augustus een artikel, waarin gewag werd gemaakt

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/21974 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hermans, Dagobert Bernardus Maria Title: Middeleeuwse woontorens in Nederland :

Nadere informatie

Lage Duin en Daalseweg 31

Lage Duin en Daalseweg 31 Lage Duin en Daalseweg 31 Straat en huisnummer : Lage Duin en Daalseweg 31 Postcode en plaats : 2061 BB Bloemendaal Kadastrale aanduiding : A10613 Complexonderdeel : Duin en Daal Naam object : Zwitserse

Nadere informatie

Gent 24b. De Predikherenlei anno 1820 door de Hollandse soldaat Wynantz. Onderbergen. Het pand van de Dominicanen. Predikherenlei

Gent 24b. De Predikherenlei anno 1820 door de Hollandse soldaat Wynantz. Onderbergen. Het pand van de Dominicanen. Predikherenlei De Predikherenlei anno 1820 door de Hollandse soldaat Wynantz Gent 24b Onderbergen. Het pand van de Dominicanen Predikherenlei Rue de la Valléé nr 40 /Onderbergen Onderbergen nr 57 in 1940 Tweede gedeelte

Nadere informatie

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Margarethastraat 33

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Margarethastraat 33 Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM094 Naam monument : n.v.t. Adres : Margarethastraat 33 Postcode en plaats : 6014 AD Ittervoort Kadastrale aanduiding : ITV00 sectie B nr(s) 1138 Coördinaten

Nadere informatie

Besluit tot aanwijzing gemeentelijk monument

Besluit tot aanwijzing gemeentelijk monument Besluit tot aanwijzing gemeentelijk monument GM106 (schuur) Kloosterstraat 13 a 6123 AM Holtum Burgemeester en wethouders van Sittard-Geleen, overwegende: dat naast de door het rijk aangewezen en op grond

Nadere informatie

Nieuw Delft - Veld 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10.2 en 11

Nieuw Delft - Veld 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10.2 en 11 Delftse Archeologische Notitie 99 Nieuw Delft - Veld 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10.2 en 11 Een archeologisch bureauonderzoek Jean Paul Bakx, Jorrit van Horssen & Bas Penning 5 Nieuw Delft Veld 3 5.1 Plangebied

Nadere informatie

speuren naar sporen Archeologisch Adviesbureau Archeologisch onderzoek naar verdwenen kastelen, kerken, kloosters en andere gebouwen

speuren naar sporen Archeologisch Adviesbureau Archeologisch onderzoek naar verdwenen kastelen, kerken, kloosters en andere gebouwen Archeologisch Adviesbureau Archeologisch onderzoek naar verdwenen kastelen, kerken, kloosters en andere gebouwen Elke gemeente heeft wel zo n plek, waarvan verteld wordt dat er ooit een kasteel of ander

Nadere informatie

Typering van het monument: Woonhuis uit 1896 dat deel uitmaakt van de historische bebouwingsstructuur van de dorpskern Hunsel.

Typering van het monument: Woonhuis uit 1896 dat deel uitmaakt van de historische bebouwingsstructuur van de dorpskern Hunsel. Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM088 Naam monument : n.v.t. Adres : Jacobusstraat 2 Postcode en plaats : 6013 KK Hunsel Kadastrale aanduiding : HSL00 sectie B nr(s) 2771 Coördinaten

Nadere informatie

met historische gegevens. Nog meer gegevens kunt u vinden op: en dan klikken op Drenthe 3 t/m 7

met historische gegevens. Nog meer gegevens kunt u vinden op:   en dan klikken op Drenthe 3 t/m 7 Op deze en de volgende pagina s vindt u details van kaarten met het gebied Zuidoost Drenthe als uitsnede. De kaarten zijn in volgorde van ouderdom. Alleen kaarten met voldoende details zijn afgebeeld.

Nadere informatie

Ropsterwei 3 - Oosternijkerk 749.000,-- kosten koper

Ropsterwei 3 - Oosternijkerk 749.000,-- kosten koper Ropsterwei 3 - Oosternijkerk 749.000,-- kosten koper Omschrijving Ropsterwei 3 - Oosternijkerk Eén van de dorpen in de gemeente Dongeradeel is Oosternijkerk (ca. 1000 inwoners) en gelegen op ca. 8 km afstand

Nadere informatie

De oude aula op de Essenhof (Tekst: Jeanine Katsman)

De oude aula op de Essenhof (Tekst: Jeanine Katsman) De oude aula op de Essenhof (Tekst: Jeanine Katsman) Tussen juli 2009 en januari 2010 is de oude aula op begraafplaats De Essenhof gerestaureerd. De aula heeft meer dan 20 jaar leeg gestaan, met name omdat

Nadere informatie

Typering van het monument: Trafohuisje met afbeelding van Maria, waarvan de bouwstijl is aangepast aan de omgeving.

Typering van het monument: Trafohuisje met afbeelding van Maria, waarvan de bouwstijl is aangepast aan de omgeving. Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM092 Naam monument : n.v.t. Adres : Margarethastraat 13 Postcode en plaats : 6014 AE Ittervoort Kadastrale aanduiding : ITV00 sectie B nr(s) 1237 Coördinaten

Nadere informatie

OMnummer: Datum: Archeologische Quickscan Klaprozenweg (QSnr ) Opdrachtgever (LS01)

OMnummer: Datum: Archeologische Quickscan Klaprozenweg (QSnr ) Opdrachtgever (LS01) OMnummer: 43567 Datum: 21-10-2010 Archeologische Quickscan Klaprozenweg (QSnr.10-122) Opdrachtgever (LS01) Naam / organisatie: Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer Contactpersoon: Mevr. H. van der

Nadere informatie

Monumenten en beschermde gezichten Vergunningvrije werkzaamheden. Informatieblad

Monumenten en beschermde gezichten Vergunningvrije werkzaamheden. Informatieblad Informatieblad Monumenten en beschermde gezichten Vergunningvrije werkzaamheden Bent u eigenaar van een rijksmonument of van een pand in een beschermd stads- of dorpsgezicht? Wilt u het pand opknappen,

Nadere informatie

: langhuisboerderij met aangebouwd bakhuisje en omliggend groen erf

: langhuisboerderij met aangebouwd bakhuisje en omliggend groen erf Gemeentelijk monument nr. : OVERB 1 Adres : De Hucht 30 Plaats : Overberg Kadastrale aanduiding : AMR02 G 00825 Bouwjaar : 1883 Type : langhuisboerderij met aangebouwd bakhuisje en omliggend groen erf

Nadere informatie

Tekening: F. Kooi Repro: W. Bouts.

Tekening: F. Kooi Repro: W. Bouts. De Burcht van Montfoort* door J.E. Dilz Gedurende drie zomerkampen heeft de NJBG 1 ) opgegraven in Montfoort en daarvan volgt hier een beknopt verslag. Het eindresultaat is, dat we een globale plattegrond

Nadere informatie

Brederodelaan 57-75, 77, Van Ewijckweg 2-8, Duinlustparkweg 3-23

Brederodelaan 57-75, 77, Van Ewijckweg 2-8, Duinlustparkweg 3-23 Brederodelaan 57-75, 77, Van Ewijckweg 2-8, Duinlustparkweg 3-23 Straat en huisnummer : Brederodelaan 57-77, Van Ewijckweg 2-8, Duinlustparkweg 3-23 Postcode en plaats : 2061 KH, 2061 KL, 2061 LA Kadastrale

Nadere informatie

Aan Van e-mail Belangstellenden Bureau Aanbestedingen aanbestedingen@leiden.nl

Aan Van e-mail Belangstellenden Bureau Aanbestedingen aanbestedingen@leiden.nl Financiële en Juridische Dienstverlening Team Juridische Dienstverlening Memo Aan Van e-mail Belangstellenden Bureau Aanbestedingen aanbestedingen@leiden.nl Onderwerp Datum: 13 oktober 2009 Nota van inlichtingen

Nadere informatie

Dordrecht Ondergronds Waarneming 2 DORDRECHT, SPUIBOULEVARD

Dordrecht Ondergronds Waarneming 2 DORDRECHT, SPUIBOULEVARD DORDRECHT, SPUIBOULEVARD 273-287 Waarneming van een deel van de stadsmuur M.C. Dorst De stadsmuur met de Beulstoren op een tekening van Schouman uit 1747 (Erfgoedcentrum DIEP, inventarisnr. 551_30093).

Nadere informatie