oud-aorcum varia tiidschrift van de historische vereniging,,oud-gorcum" nummer 19

Transcriptie

1 oud-aorcum varia tiidschrift van de historische vereniging,,oud-gorcum" nummer 19

2 HISTORTSCHE VERENIGIN(; " OUD-GORCUM " 0pget.ich.t 20 auguatua 1909 aectetat.iaat/vetzevzd.ivzg : V t.iet eaavz 14 Oud-Gotcum Vatia 4205 AR GORINCHEM tee : ff.c.p. Beoembetgevz, vootz. W. Kteukvziet-den Hettog, aect. H. B [om, pevzvz ivzgmeeatet A.J. Buach G.de Gtoot W.A.v.d.Ho66 l-i.a.de Kok dta. H.M. devz Uye C.A.de Vtiea-Adtiaana : De covztt.ibut.ie bedtaagt f.20, = pet jaat, ovet te maken op tek.vzrc vavi de Amtobank te Gotinchem( poatbavikvzt.vavz de bavzk 2900)o6 op postbavzkrzt, t.n.v. de pevzvz.ivzgm. vavz "Oud-(.>~tcum~~, : K e.haataekade 59 te Got.inchem. tedaktie Oud-Gotcum Vat.ia : B. vavz Beuzekom d4b.h.m. devz Uye : Van ffogevzdotpweg XR GORINCHEM tee oma tag : Ketm ia tel ivzchem. Gezicht op de Gtote matkt met de poddettjeaktaam van V iaaet evz de zweedmoeevi.ap eevi zovzdacp.idda. ( eivzoeeuma~zedeh.m. devz U@, vzovembejr 19564

3 AGENDA KOMENDE AKTIVITEITEN... -DONDERDAG 20 SEPTEMBER: "De Maas van monding tot oorsprongt'.lezing met dia's door ing.p.l.h.m. van der Velden uit Breda. Deze lezing had plaats moeten vinden op 25 januari j.l., maar moest toen vanwege het noodweer worden uitgesteld. Evangelisch Lutherse Kerk "Dit is in Abrahams schoot". Langendijk 74. Aanvang: uur. -ZATERDAG 29 SEPTEMBER: Excursie naar Buren: zie inlegvel. -DONDERDAG 18 OKTOBER: Lezing over de "Afwatering van de Vijfheerenlanden gedurende de Middeleeuwen" door drs.r.g. de Jong uit Zoetermeer. Wijkgebouw "De Heul", Nieuwe Hoven 143. Aanvang: uur. -DONDERDAG 22 NOVEMBER: Ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van de loge "Orde en V l i j t " van de vrijmetselarij te Gorinchem zal de heer H.G. Meij uit Gorinchem over dit onderwerp een lezing voor ons houden. Wijkgebouw "De Heul", Nieuwe Hoven 143. Aanvang: uur. Tevens is er in het museum "Dit is in Bethlehem" een expositie over dit onderwerp te zien, getiteld: "Van de hoed en en rand"(l0 november 1990 t/m 6 januari 1991).

4 EXCURSIE NAAR KAMPEN Tijdens de zeer geslaagde excursie naar Kampen op 19 mei j.1. maakte onze penningmeester, de heer H.Blom, bovenstaande foto van een deel van de groep. NIEUWE LEDEN F. H. Baal bergen B. Lichtmeijer J.B. Bastmeijer, J. Maliepaard, Zwijndrecht C.G. van den Berg-Schaap B.J. Monshouwer, Sleeuwijk E. B1 ankenstei n W. Snoek A.M. Donker-de Groot A. Westerink-Terlouw J.F. Groeneveld-Dooge M.van der Wiel-Kuipers N. de Groot. C. van wingerden-de Weerdt J.A. Grijthuijsen

5 HET ARKELSE KASTEEL IN HET WIJDSCHILD BIJ GORINCHEM Dr,Ir. M.J. Waale _---_ Over dit kasteel dat in 1412 met de grond gelijk gemaakt werd en waarvan alle sporen moesten worden uitgewist, staat in de kronieken uit die tijd alleen vermeld dat het de sterkste burcht was aan de rivieren beneden Keulen. Ook de Gorcumse kroniekschrijver uit de tweede helft van de 15e eeuw, Theodoricus Pauli vertelt alleen maar dat het een 'keizerlijke burcht' was en 'ongekend in het land'. Later, als hij schrijft over de vernietiging van het kasteel, vertelt hij over torens, muren, grachten en een 'zaal'. De Gorcumse geschiedschrijvers Aart Kemp en Abraham Kemp uit de 17e eeuw, die ook een kroniek van Aart's grootvader van ca in hun werken opnamen, en Comelis van Zomeren uit het begin van de 18e eeuw en ook Van Goch in 1898, zijn veel uitvoeriger over de burcht, maar hoe betrouwbaar zijn die verhalen, waarvan het oudste op zijn vroegst van 1520 kan zijn, d.w.z. meer dan een eeuw na de verwoesting van het kasteel geschreven? De Arkelse archieven zijn er niet meer, maar omdat het kasteel van 1407 tot aan zijn einde in 1412 in handen was van de graaf van Holland, zijn er in het Algemeen Rijks Archief in Den Haag rekeningen bewaard gebleven met gegevens over het kasteel. Uit die vermeldingen, samen met gegevens uit twee oude landkaarten en van enkele vondsten van funderingen en kloostermoppen blijkt het mogelijk zich een idee te vormen over de ligging en architectuur van de burcht. De bouwperiode van het kasteel is af te leiden uit de ontwikkeling van Gorinchem onder de Arkels. Daarom worden hier allereerst de ontwikkeling van Gorinchem besproken, daarna de bouwperiode en de ligging van het kasteel, vervolgens de architectuur er van. Besloten wordt met een korte beschrijving over wie er op het kasteel woonden en op welke wijze. DE ONTWIKKELING VAN GORCUM ONDER DE ARKELS TOT AAN CA.1400 Het is bekend dat de nederzetting Gorinchem oorspronkelijk aan de graven van Holland toebehoorde. Omstreeks 1160 schonk Gr~af Floris

6 Gorinchem en nog enige andere gebieden in het graafschap als vrij gebied, een allodium, als kindsdeel aan zijn broer Otto, die via zijn moeder Sophia van Benthem, in 1165 graaf van Benthem was geworden. Toen graaf Floris V in 1224 de tolvrijheid in Holland voor de inwoners van Gorinchem bevestigde, was Gorinchem nog steeds Benthem's gebied. Graaf Boudewijn van Benthem was ook vazal van de bisschop van Utrecht: hij was burggraaf van Utrecht. Boudewijn werd in 1248 opgevolgd door zijn zoon Otto IV,die zich meer en meer terugtrok op het graafschap Benthem. Dit waarschijnlijk omdat hij allerlei moeilijkheden met de bisschop van Utrecht had. Toen hij in 1267 zijn broer Egbert zijn kindsdeel moest geven, droeg hij zijn gebieden in Holland, Zeeland en Gelre aan hem over.in de overdrachtsakte worden allerlei gebieden genoemd maar niet Gorinchem. Dat was, waarschijnlijk kort voor die tijd, omstreeks 1265, over gegaan naar de heren van Arkel. Dit was of wel Jan I van Arkel, of zijn zoon Jan 11 die tussen 1264 en 1269 heer van Arke1 werd. Gorcum was toen nog een kleine nederzetting, waarschijnlijk gesticht rond 1000 bij het begin van de ontginningen in dit gebied. De Linge liep in die tijd door de Betuwe westwaarts tot aan Spijk, waarna zij met een ruime bocht zuidwaarts boog en ca. 1km ten oosten van Gorinchem in de Merwede stroomde. Dit was de Halve of Dove Linge. Vanaf Spijk - Arke1 was er voor 1000 ook een zijtak, waarbij de Zederik zich voegde, en ten westen van Gorinchem, bij Schelluinen, in de Merwede stroomde. Gorinchem is ontstaan in de delta tussen die twee rivierarmen: het Twyscilt, waarbij twy of twi = tweesprong. Omdat omstreeks 900 de water-afvoer via de Linge voor een deel werd overgenomen door de Waal en de Lek, was de westelijke tak van de Linge omstreeks 1000 aan het verzanden. Toen Jan van Arke1 Gorinchem, als allodiaal gebied, in bezit kreeg, begon hij Gorinchem als voornaamste plaats van het Land van Arkel te zien. - Gorinchem werd daarom nu belangrijker. Bovendien werd het gebied veiliger tegen wateroverlast door bedijking van de Alblasserwaard vanaf 1277 en de Vijfherenlanden vanaf Toen werd waarschijnlijk ook de Lingsesdijk langs de Halve Lige aangelegd. Zo omstreeks 1300 is men begonnen Gorcum te voorzien van een stadswal en een gracht. De oostelijke gracht, langs de Langedijk en Kortendijk, liep uit in een haven met de Merwede. Daarna, omstreeks 1350, wilde men een stadsmuur maken. Men besloot om naar het oosten meer ruimte te creëren en men bouwde toen een nieuwe muur met gracht, meer

7 naar het oosten op een stuk opgehoogde grond: het gebied 'over de Haven'. De oude stadsgracht werd nu verbonden met de Linge bij Arkel. Die stroom, die toen dwars door de stad liep, werd toen de voornaamste tak van de Linge. Na verzandde de Halve Linge geleidelijk. De stad kreeg toen de vorm, zoals door Jacob van Deventer getekend in De tekening geeft de toestand rond 1400 redelijk weer omdat er tot aan ca geen verdere stadsuitbreidingen waren. Alleen de burcht.aan de zuidzijde van de stad is van later datum dan De stadsgrens aan de zuidzijde liep omstreeks 1400 via de Bomsteeg, Molenstraat en Revetsteeg, toen ook Krijtstraat geheten. De stad was ongeveer 27 ha groot, had een ringmuur van ca meter lengte en was vrij dicht bebouwd met een bevolking van ongeveer inwoners. Deze schatting is gebaseerd op een in die tijd geldende bewonings-dichtheid voor een kleine stad. Ook is bekend dat Gorinchem omstreeks die tijd ongeveer 900 haardsteden bezat, wat wijst op ca inwoners. Ter vergelijking diene dat in diezelfde tijd Haarlem en Dordrecht, de twee grootste steden van Holland ca inwoners telden, Delft 6300, Leiden 5000, Amsterdam en Gouda 4000, Schoonhoven 2500 en Rotterdam In 1400 waren er in Gorinchem zeven stadspoorten: de Burchpoort met een buitenpoort en bolwerk: de Quellinge,; de Goddenpoort bij de scheepstimmerwerf bij de Peterbrug, later wel de Hoofdpoort genoemd; de Leypoort of de Blaupoort aan het eind van de Langedijk; de Wolferenpoort aan het einde van de Molenstraat, waarschijnlijk bij de bouw van het nieuwe kasteel na 1412, afgebroken; de Canse-poort in de Westwagenstraat bij de Oude Lombardstraat; de Laag Arkelpoort aan het einde van de Arkelstraat en de Hoog Arkelpoort aan het einde van de Kortendijk. Voorts waren er 18 waltorens, waarvan alleen al aan de westzijde negen. Het aantal waltorens aan de oostzijde kon veel minder zijn omdat de Burchpoort een buitenpoort had en er de grachten dubbel waren met een singel er tussen en er de burcht was die de stad ook aan de oostzijde beschermde. De waltorens waren halfrond Of vierkant en staken uit de muur om zo de flanken - muren - tot aan de voet te kunnen bestrijken met pijlen of kogels. De torens op de hoeken waren zwaarder dan die halverwege de muren. Er waren in Gorinchem zowel halfronde als vierkante torens, die voor een deel verhuurd waren aan poorters. Ze kregen dan de naam van de huurder. Acht torennamen heb ik uit de rekeningen kunnen achterhalen: Dumenstein in het noord-oosten bij de Korenbrug en al in 1381 genoemd; de Robertstoren in

8 Bastions: I: Molenibolwerk XI: Roeienburg, Revo- 11: Arkel-of Schelluinenbolwerk lutie- of Galg- 111: Hoogbloklandbolwerk; vergraven bol werk IV: Kerkhofbolwerk V: Wolpherenburg of Moestuinbolwerk VI: Sandenburg of Pelmolenbolwerk VII: Altena, Stuivezand of Runmolenbolwerk VIII: Dalernbolwerk IX: Lijnbaanbolwerk X: Kekurn- of Kleinbolwerk

9 het zuid-oosten; de Gevangentoren bij de rivier-haven, het 'Hoofd'. Misschien is deze toren pas gebouwd in Hiervoor was er een Gevangen-Poort in de Hoge Torenstraat; de Verbanentoren volgende op de Wolferenpoort in het zuiden; de Verboudentoren volgend na de Verbanentoren; de Scuttoren bij de Cansepoort; de Quekelentoren en de Begijnentoren. De stadsmuren zullen van bakstenen gebouwd zijn, 6-10 m hoog en 1-2 m dik. Soms waren de muren minder dik, maar dan uitgevoerd met steunberen en gemetselde bogen. Op die bogen was het dan toch mogelijk een 1-2 m brede weer-gang te maken. Omstreeks 1400 werden de bogen opgevuld met aarde om het effect van vuurgeschut te verminderen (zoals bekend voor Loevestein). De weergang was soms overdekt met een houten afdak en voorzien van kantelen of gaten die afge-sloten konden worden met houten luiken. De stadspoorten waren rond 1400 nog van het eenvoudige rechthoekige type,met een rieten dak en soms kleine halfronde torentjes op de hoeken, de 'spietorens' of 'Arkels'. Die spietorens waren van boven open; pas omstreeks 1500 kwam er een dak op. Meestal pas na 1400 werden poorten gebouwd, geflankeerd door twee torens. Daartussen, boven de doorgang, was dan een wachtlokaal. De doorgang van de stadspoorten was meestal 34 m breed. De poorten waren 8-11 m diep en aan de veldzijde gesloten met twee zware deuren. De stadsmuur was omgeven door stadsgrachten die in verbinding stonden met stromend water: de Linge en de Merwede. Bij de Wolferenpoort was een sluis die de gracht met het buitenwater verbond. Over de grachten waren ophaalbruggen. Met deze verdedigingswerken was Gorinchem een zeer sterke vesting, die ook kennelijk goed onderhouden was, want in 1402 kon zij een beleg van ongeveer 6000 man, dat twaalf weken duurde, doorstaan. De stad zelf had waarschijnlijk niet meer dan 2000 verdedigers. De stad had een busmeester in dienst die verantwoorde-lijk was voor de grote en kleine steenbussen, de loodbussen (handbussen met een kaliber tot aan 3 cm), kruit, kogels, kruisbogen met hun bouten en de pijlen voor de handbogen.

10 DE ARKELSE BURCHT We weten dat de burcht ná , toen Gorinchem in het bezit gekomen was van Jan van Arkel, gebouwd werd en vóór 1290 Maar was. Toen droeg Jan I1 van Arke1 de burcht namelijk op aan graaf Floris V. Rekening houdende met de bouwtijd en het feit dat voor de bouw van z'n burcht verlof nodig was van de graaf en daarom spoedig na het gereedkomen aan de graaf moest worden opgedragen, zal de bouw waarschijnlijk in de late tachtiger jaren van de 13e eeuw hebben plaats gevonden. Toen was het gebied ten oosten van de stad, na de aanleg van de Diefdijk en Lingsesdijk, veiliger geworden. In die zelfde tijd bouwde Aleid van Henegouwen, de moeder van Floris V, het 'Huis Riviere' bij Vlaardingen, de heer van Teylingen zijn ronde waterkasteel, gereed in 1276 en graaf Floris V het Muiderslot, gereed in 1280 en het kasteel Middelburg bij Allanaar en het kasteel Medemblik, beide in 1287 klaar. Over de juiste plaats van de burcht wordt in de bronnen slechts vermeld dat de burcht op korte afstand ten oosten van Gorinchem lag. Dat betekent in het Wijdschild. Dat gebied was in het zuiden niet bedijkt, open naar de Merwede, en daarom moerassig met enkele hogere gronden. Op één van deze hoogten zal Arkel de burcht gebouwd hebben. Bezien we een kaart van Pieter Sluyter van 1553, dan valt op dat op ca. 600 m ten oosten van de Burchpoort een waterloop te zien is, halfrond of rechthoekig, die afwijkt van de andere waterlopen die recht zijn. Op latere kaarten is die halfronde loop niet meer te vinden. In 1553 schermt die waterloop steenovens af. Mijn aanname is dat die steenovens, in dit nog onbedijkte gebied, gebouwd werden ap de fundamenten van de burcht. Van de Quellinge liep er een wegje naar de steenovens toe. Bij de aanleg van fortificaties in 1815 werd een deel van een fundering gevonden, gemaakt van kloostermoppen en met een dikte van 1,80 m. Deze werd toen op tekening gebracht en later door W.F.Emck op een kaart van Gorinchem ingetekend. Toen ik de coördinaten en de afstanden, door Emck gegeven, op de kaart van Sluyter uitzette, kwam ik uit op het wegje naar de steenovens, juist binnen die halfronde waterloop. In 1977 zijn daar in de omgeving ook enkele losse kloostermoppen gevonden. Ik meen daarom dat de burcht op ca. 600 m van de Burchpoort lag, waar nu -juist - de 'Kasteelplaats' is. Voor deze afstand van 600 m pleit ook dat dan de burcht aan de oostzijde beschermd werd door de Halve Linge en dat, zoals dat in het geval was, bij een afstand van 600 m van de

11 w"? u -

12 stad, men elkaar geen schade kon doen door beschietingen met steenbussen of blijdes. De blijdes wierpen niet veel verder dan m en de steenbussen hadden toen geen grotere effectieve afstand dan ongeveer 450 m. De grootte van de burcht valt af te leiden uit de.rekeningen van 1408/09 die vermelden dat om de buitenste gracht een aarden wal met een rijshouten wand werd aangebracht, gemaakt van wilgenhorden en poten en staken. Uit het aantal er van valt af te leiden dat, als de zelfde constructie werd toegepast als heel gedetailleerd werd aangegeven voor het beleg van Hagestein in 1405, de burcht met zijn binnenhof en buitenhof en gracht ongeveer 70 x 80 m groot moet zijn geweest. Dit Mopt ruwweg met de afmetingen van de waterloop op de kaart van Sluyter en komt ongeveer overeen met de afmetingen van de andere in dezelfde tijd gebouwde kastelen. Uit de kaart van Sluyter valt niet duidelijk op te maken of de waterloop, misschien een overblijfsel van de gracht van het kasteel, rond was of wel twee zijden van een rechthoek vormde. Gaat het hier dus om een ronde of vierkante waterburcht? Teylingen was een rond kasteel. Dit was echter wel het laatste van dit type dat gebouwd werd. De heer van Teylingen bouwde in 1276 eigenlijk een 'beetje ouderwets' kasteel. Het was namelijk vanaf omstreeks 1250 de mode om vierkante waterburchten te bouwen. Alhoewel ik meen uit de rekeningen te mogen afleiden dat de Arkelse burcht een vierkante waterburcht is geweest, is het in principe ook mogelijk dat Arkel, gedwongen door het terrein, een ronde of halfronde waterburcht gebouwd heeft. Voorbeelden van een vierkante waterburcht zijn de kastelen Valckenstein bij Poortugaal op IJsselmonde, Middelburg bij Allunaar en het Muiderslot. Het kasteel Middelburg, dat mijns inziens een goed voorbeeld van een vierkant waterkasteel is en in dezelfde tijd als de Arkelse burcht gebouwd is, laat een 'Hoog Huis' als toren zien naast één of twee hoektorens. Het Hoge Huis is zo gebouwd dat het de ingang van het kasteel bestrijkt en beschermt. De woontoren mat 9 x 12 m en had twee meter dikke muren. De toren sprong uit de muur om flankerend vuur te kunnen geven. De ringmuur is hier massief, twee meter dik, zonder steunberen en bogen. De woontoren vormt een deel van de muur. Oorspronkelijk was de zaal op de eerste verdieping in de woontoren met daarboven.de kamers. In een later stadium heeft men op de binnenhof een aparte zaal gebouwd.

13 Het alom bekende Muiderslot heeft vier hoektorens die uitspringen en een poorttoren. Ook hier ligt tegen de muur het 'Hoge Huis' met grote zaal en kamers boven de kelder en keuken. Op de muren is een weergang. Dit slot is echter van omstreeks Albrecht van Beieren bouwde het toen op de fundamenten van het kasteel dat door Floris V gebouwd was, maar dat na zijn dood in 1296 door de bisschop van Utrecht verwoest was. Wat is er nu bekend van Arkels burcht? Volgens de rekeningen was er een binnenhof met het 'Hoge Huis' of ook genoemd de 'Grote Toren'. Het huis was gebouwd op kruisgewelven en bevatte boven de kelders en keuken op de eerste verdieping een zaal. Boven de zaal was er een verdieping met drie kamers, fraai met wagenschot betimmerd. De zaal en de kamers waren door een stenen trap, waarschijnlijk in de muur uitgespaard, te bereiken. De zaal had een grote schouw met schoorsteen en ik vermoed dat ook de kamers een schouw hadden. Er was in de burcht een kapel; het is niet duidelijk of die kapel apart stond of ook in het Hoge Huis was opgenomen. Rond de burcht was een ringmuur die met het Hoge Huis een binnenhof omsloot. Die ringmuur had waarschijnlijk 1,s m dikke fundamenten, waarop wel een 1,5-1,sm dikke muur zal zijn gebouwd. Naast het Hoge Huis of de Grote Toren zullen er waarschijnlijk twee hoektorens zijn geweest. In de muur was een poorthuis, met riet gedekt, en met eiken poortdeuren. De poort zal van het eenvoudige vierkante type zijn geweest. Over de gracht was een ophaalbrug op houten jukken. Er was ook een klein uitvalspoortje aan de gracht. De buitenhof was ook ommuurd; hoe dik die muur was en of zij massief was, is niet bekend. Op de buitedraf waren de houten dienstverblijven, voorraad-schuren, stallen, een rosmolen, hooiberg en misschien een kerk. Over de kerk wordt in de rekenigen niet gesproken, alleen Kemp en Van Goch vermelden dit. Kemp schrijft dat het Hoge Hof rondom zeven torens had en dat er een hoge en brede zaal en een kapel waren. Dan volgde er een middelste hof met vier zware torens. Om beide hoven was een gracht. Het voorhof of buitenhof had een grote en dikke singelmuur met veel torens en een grote voorpoort, die naar de weg naar Gorinchem leidde. In het midden van de voorhof stogd een kerk met koor. Kastelen uit die tijd waren echter veel eenvoudiger en Arkel zal wel niet veel uitgebreider dan Fîoris V of zijn moeder gebouwd hebben. Wé1 is bekend dat om de binnenhof en buitenhof grachten liepen die via een sluis met het open water in verbinding stonden. Ook tussen de binnenhof en buitenhof was een

14 gracht. In de buitenhof was er naast de voorpoort nog een, wellicht kleinere, poort; er warenn twee valbruggen. Wellicht waren er op de hoeken van de ringmuur vier torens. Maar alles over een middenhof, kerk en een burcht met een zeer groot aantal torens is speculatie. Men moet geen al te hoge dunk hebben van de poorten, gebouwen en muren. Poorten en torens waren met riet, soms rijshout, gedekt. Dit geldt waarschijnlijk ook voor het 'Hoge Huis'; over leien wordt nergens gesproken. De burcht had ook te leiden van hoge waterstanden van de Merwede. In 1408 kwam zo de buitenhof onder water te staan en ontstond er grote schade onder andere aan de molen en de voorraadschuren. Het lijkt mij dat het kasteel er ongeveer uitzag als het kasteel Middelburg van graaf Floris V. De hoofdtoren of het 'Hoge Huis' stond dan aan de zuidwestzijde van de burcht en beschermde zo de poort van de binnenhof en de poort van de buitenhof, die naar de weg naar Gorinchem 1eidde.Voor die laatste poort werd in 1408 nog een buitenpoort met bolwerk gemaakt. Het was een voor die tijd heel sterk kasteel. Het weerstond het twaalf weken durende beleg in 1402 en de strijd in Wie leefden er nu in het kasteel en hoe? Tot aan 1407 was het kasteel in het bezit van de Arkels. Of zij er veel gewoond hebben is niet bekend. De Arkels hadden immers ook een 'Hof' in Gorinchem, gelegen bij de KrijtstraatfAchter de Kerk. Voorts waren er twee huizen in Den Haag. Wé1 is bekend dat Otto vän Arke1 er in 1394, tijdens het beleg van het Huis Altena, Albrecht van Beieren tot gast had. De zaal in het Hoge Huis diende als ontvangstzaal. De heer deed er ook zijn zaken af en hield er zijn feesten. De Arkels waren zeer rijk en hadden dan ook naast de graaf, als enige van de adel in Holland en Zeeland, een Heraut. In is er zelfs sprake van dat Otto van Arkel een eigen 'Wapenkoning' had, iemand die boven de herauten stond. Er waren ook pijpers en andere muzikanten in vaste dienst. De administratie werd gevormd door een tresorier en enkele klerken. Voor de goederen in Gelre, Zeeland en in het Land van Mechelen waren er rentmeesters, die aan de tresorier rapporteerden. Tijdens het bestuur van Otto van Arke1 trad zijn priester van de kapel tevens op als notaris, die ook, in die enkele gevallen dat het nodig was, de latijnse oorkonden schreef. Hoe groot de totale hofhouding van de Arkels was, is niet bekend. Wé1 is duidelijk hoeveel mensen er op het kasteel verbleven in de periode van 1407 tot Het kasteel werd toen bewoond door een

15

16 garnizoen van huursoldaten onder leiding van een kapitein, die tevens kastelein, dat is kasteelbewaarder, was. In tijden van gevaar was het garnizoen 140 tot 150 man sterk; samen met het dienstpersoneel zullen er dan ongeveer 200 man op de burcht gewoond hebben. Vanaf 1407 zijn er zes kasteleins geweest, die allen ridder waren en beroepssoldaat met de rang van kapitein. Dit waren Jan van Heemstede, Floris van Alkemade, Hendrik van Naaldwijk, Aart van Kamp, Arent van Leyenburg en Jan van Drongelen. Deze mensen leefden er niet in luxe en statie. Het waren beroepssoldaten, ingesloten door troepen van Arke1 en Gelre. Er was alleen via de Merwede verbinding met Woudrichem. Er was in 1402? of in 1407? brand geweest in het kasteel en het was zo vies dat het in 1408 eerst moest worden schoongemaakt en gerepareerd. Al met al moeten we ons geen al te grote voorstelling maken van de 'keizerlijkheid' van de burcht. Zo waren de kastelen rond 1400 nu eenmaal niet. De 'Hof' te Gorinchem zal waarschijnlijk gerieflijker zijn geweest. Getail van de kaart van Pieter Lluyter uit I553 met plaats waar tiet Arkelse kasteel stond.

17 HET SCHILDERIJ "WATERSNOOD BIJ GORINCHEM" A.J. BUSC~, archivaris van Gorinchem... Het gemeentebestuur van Gorinchem wilde in 1876 drie oude schilderijen uit gemeentelijk bezit van de hand doen. In het Stadhuis was voor deze kunstvoorwerpen geen plaats, heette het. Het betrof het grote paneel "Rechtspraak van graaf Willem 111", welk imponerend schilderstuk vroeger heel toepasselijk in de schepenkamer van het in 1859 afgebroken Stadhuis had gehangen; thans siert het esn wand van de burgemeesterskamer. Het tweede schilderq droeg als titel "Slimheid gaat boven kracht", in 1638 geschilderd door de Gorinchemse kunstenaar Gerard van Kuijl en even- -eens afkomstig uit de schepenkamer; het hangt nu als blikvanger op de eerste etage van het Stadhuis, recht tegenover de trap. Het derde schilderij stelde een overstroming voor. Alle drie de schilderstukken waren groot van afmeting en verkeerden in een allesbehalve smetteloze staat. Burgemeester en wethouders stelden voor deze schilderijen te verkopen in de hoop, dat ze door een museum zouden worden aangekocht. Alleen burgemeester A. Noorderbroek was gekant tegen de voorgenomen verkoop, maar hij was een roepende in de woestijn. De gemeenteraad volgde in overgrote meerderheid het standpunt van de beide wethouders, die voorstander waren van vervreemding. Wel kreeg de minderheid gedaan, dat de raad in een eventuele verkoop moest worden gekend. Waarschijnlijk was men toch beducht dat de schilderijen in particulier bezit zouden geraken, iets wat niet de bedoeling was. Onderwijl werden nog deskundige adviezen ingewonnen over de drie schilderstukken. Aan het paneel "Watersnood bij Gorinchem" en aan "Slimheid gaat boven kracht" werd geen bijzondere kunstzinnige waarde toegekend; zonder enig bezwaar konden ze worden verkocht. Met het schilderij van de rechtsprekende landsheer was 149

18 het anders gesteld. Hoewel het niet werd beschouwd als een produkt van hoge kwaliteit, luidde het advies het niet van de hand te doen. Dat was niet ingegeven vanwege de naam van Abraham Bloemaert, aan wie het werd toegeschreven. Ofschoon de gemeenteraad formeel toestemming tot verkoop van de drie schilderijen had gegeven, kwam daarvan weinig terecht. Op welke wijze de schilderstukken ten verkoop werden aangeboden, is niet bekend. Kopers kwamen in elk geval niet opdagen en een verkoop via een kunstveiling lag niet in de lijn. Ze bleven waar ze waren: in het Stadhuis. In 1880 vroeg de minister van Binnenlandse Zaken het paneel van de rechtspraak in bruikleen voor het Rijksmuseum. Het merkwaardige feit deed zich nu voor, dat het gemeentebestuur daarvoor niets voelde. De raad kreeg zelfs een voorstel voorgelegd tot het beschikbaar stellen van een krediet om het schilderij te laten restaureren. Hoewel wat laat werd het advies van enige jaren eerder opgevolgd: voor nog geen f 500 werd het schilderij van de rechtspraak van graaf Willem I11 opgeknapt, waarna het een waardige plaats in het Stadhuis kreeg. Nog steeds hangt het in de kamer van de burgemeester, ofschoon het in een grotere en openbare ruimte - de raadzaal - beter tot zijn recht zou komen. Voor belangstellenden zou het gemeentelijk kunstbezit dan ook gemakkelijker bereikbaar zijn. Wat wel naar het Rijksmuseum in Amsterdam verhuisde, was het andere tweetal: "Slimheid gaat boven kracht" en "Watersnood bij Gorinchem"; dat geschiedde in Het betrof echter een bruikleen, want van verkoop wilde het gemeentebestuur niets meer weten. In 1909 vond de oprichting plaats van de Historische Vereniging Oud-Gorcum. De aanleiding was het behoud van het pand Gasthuisstraat 25, dat op de nominatie stond voor afbraak te worden verkocht. De Historische Vereniging Oud-Gorcum kocht het huis aan, liet het restaureren en richtte er in 1912 een museum van plaatselijke 150

19 oudheden in. Het gemeentebestuur werkte mee door heel wat historische voorwerpen in bruikleen af te staan. Het ging zelfs over tot beeindiging van de bruikleenovereenkomst net het Rijk voor wat betreft het schilderij "Watersnood bij Gorinchem". De directie van het Rijksmuseum stemde daarmee maar al te graag in, want het paneel stond opgeslagen in een der schilderijendepots en in de inventaris was bijgeschreven: "geschonden en ontoonbaar". Na een afwezigheid van ruim een kwart eeuw keerde het schilderstuk naar Gorinchem terug en kreeg het een plaats in het museum "Dit j.8 in Bethlehem". Wat in het Rijksmuseum "geschonden en ontoonbaar" heette, kreeg in Gorinchem een eervolle plaats in het museum. Wel zou het nog ruim 70 jaar op rehabilitatie moeten wachten. Eerst in 1983 kreeg het in het Dordtse restauratieatelier Marchand een deskundige opknapbeurt. Het schilderij "Watersnood bij Gorinchem" is niet vervaardigd door een groot kunstenaar, maar door wie is nog altijd niet bekend. Het doet tamelijk naïef aan: de verhoudingen in het landschap kloppen helemaal niet. Dat het een overstromingsramp voorstelt, is duidelijk te zien. Links is een bres geslagen in een dijk, waardoor het water zich met geweld in de polder stort. De huizen staan tot de vensters in het water, taferelen die in vroeger eeuwen geregeld voorkwamen. Een roeibootje komt met redders bij het huis waarvan de bewoners naar de zolder zijn gevlucht. Ze hebben zelfs een vluchtweg door het dak gemaakt. Het doet wat ondoordacht aan, want dat gat in het dak was niet nodig, omdat op dezelfde hoogte aan de voorzijde vensters zijn te zien. Van het perspectief klopt weinig. Op de achtergrond is een veel te groot uitgevallen persoon in een boom afgebeeld: een ware Gulliver in het land der Lilliputters. Zo zijn nog meer voorbeelden van slechte verhoudingen aan te wijzen. 151

20

21 Op de voorgrond links geeft een heerschap aanwijzingen aan een groepje mannen. Daarbij valt te denken aan een dijkgraaf of een hoogheemraad die aan het dijkleger orders geeft voor herstel van de door watergeweld bezweken dijk. Het fraai uitgedoste gezelschap staat met modieus schoeisel in de blubber. De lokatie is niet duidelijk aangegeven, maar het zou een watersnood in de buurt van Gorinchem betreffen. Op het huis in het midden is immers iets te zien dat overeenkomst vertoont met het wapen van Arkel. Ligt het dan niet voor de hand te denken aan een overstroming in de contreien van de Arkelstad? De gedachten gaan dan uit naar 19 maart 1593, toen de oude Wolpherensedijk ter hoogte van de huidige Vluchthaven het begaf, evenals twee jaar later. Herstel van de dijk was niet mogelijk, waarna meer landinwaarts een hogere dijk werd gelegd, die nog altijd bekend staat als de Nieuwe Wolpherensedijk. Met een beetje fantasie valt in het huis in het midden het veerhuis "de Zwaan" aan de Oude Wolpherensedijk te herkennen. Of er een zwaan op het uithangbord staat, is niet vast te stellen. De erachter liggende laan met bomen zou de Kastanje- of Gasthuislaan kunnen zijn, maar dat is geheel speculatief. De kledij van de autoriteit links op het schilderij wijst echter meer naar het modebeeld van het midden van de 17de eeuw. Dan komen in aanmerking de watersnoden van december 1655 en 1658, toen de dijk ook bij "de Zwaan"bezwcek. Zekerheid omtrent de ouderdom van het paneel kan een dendrochronologisch onderzoek verschaffen: ouderdomsbepaling door vergelijkend onderzoek van de jaarringen van hout. Dan is vrij nauwkeurig vast te stellen wanneer de boom of bomen die het hout voor de planken van het paneel hebben geleverd nog als levend hout het landschap sierden. Het is in elk geval een feit, dat diezelfde planken reeds eeuwenlang de dragers zijn van een hoogst curieus schil- 153

22 derstuk, voorstellende een overstroming bij Gorinchem. Het moge dan geen topstuk van de vaderlandse schilderkunst zijn, in het Gorinchemse museum "Dit is in Bethlehem" neemt het terecht een eervolle plaats in als,illustratie van de eeuwenoude strijd van de mens tegen het water. Het zou geen kwaad kunnen als een kunsthistoricus zijn licht eens liet schijnen over dit interessante schilderstuk van een naamloos gebleven schilder. Het pand van de rijtuigschilder Morang op de Kalkhaven. (zie pag. 169,Gurrekumse verhaole 111).

23 GURREKUMSE VERHAOLE (111) Bas Veldhuizen en Bart de Jong halen jeugdherinneringen op over de veerboot, de veemarkt en de kermis. Op de geluidsband opgenomen door de RANO. Schriftelijk uitgewerkt door drs. H.M. den Uijl. DE VEERBOOT V Wit je nog de Gurrekum Vaif, Bart? Jaorelang voer tie over de baore, zoas in dà versje. Maor dà 's nou verleje taid, hè. We hadde d'r meer as die Vaif. We hadde de Een, de Twee, de Drie en de Vier. Maor de Vaif blaif toch 't langs in de herinnering. Die is ok nog heel lang in Zeeland te zien gewist. Waor tie nou gebleven is, dà wit ik nie. In gedachte staon we nou Buite de Waoterpoort. Daor hejje de Gurrekum Vaif al; ik ziej 'm binnelôôpe. Ik zie te mannen al nao veure sturreme. Wit je nog die naome, Bart? J Jao zeker wit ik die nog. Daor hadde [= had je (red.)] kapitain Boot en Sprenger, Brokking en Van Bergen, en je ha Riemens en Van 't Sant van de Kàllekhaove, en Riet de Goeij en Van Pelt en dan Ad Doinhouwer; die zat daor kaortjes te verkôôpe in d5 kêêtjei daor achter de Waoterpoort. Ge wittet wel, dà was arnmal [= allemaal] zôô. En dan was 't d'r haarstikke druk, hè. Vooral as tie wedstraid Holland-België gespeuld wier. Man, dan stonne de oto's hillemel in de Molestraot; en vóór dà zeuke over was, over die Mèrrewe, nou dan kwam t'r hil wà kaike, hoor. Ik hoor tie manne nog, dà ramele van die haoke an de brugge; die trokke ze d'r op, en dan hoemperdeboem, dan gong tà zôô dien bôôt op. En dan lag tà kreng te slingere! En almal van dà gemaok, witte nie, tie manne [- Bart maakt daarbi een schommelende beweging].

24 Brabantse boeren met hun vee Buiten de Waterpoort,wachtend op vervoer naar de overzijde van de Merwede. Opname uit het begin van deze eeuw (foto Gemeentelei jke Archiefdienst Gorinchem). De veerboot verlaat Sleeuwi jk op weg naar Gorinchem.

25 V Jao Bart, ik wit 't, 't is altaid 'n levendige boel gewist, daor Buite de Waoterpoort. En wà je daornet zeg van die voebalwedstraide, wit je, wai ginge gewôôn kaike 's zondags, man, as da spul uit Amsterdam trugkwam, en weer nao Antwerpe moes. Net wà je zeg, ze stonne t6 in de Molestraot in de rail die otobusse. En wit je wie d'r goed mee was, Jan Romijn, hè. Jao, die ston daorbuite mi tà tintje, en die verkoch wel. En dan haj je nog meer van die gabbers die t'r wat aon wiste te verdiene. Ik herinner me d'r nog een mit 'n ijscokarreke en zôô. En wà dink je van de Blauwe Leen. Wai noemden 'm toe stiekem Leen de Zilverpik, witte nie. J Jao, dà was Ze scheldnaom. V Jao net. Die wôônde misse zuster saome, mi Drieke, en die hà taor 'n tint je staon en dan verkoch tie almel van die haalfrotte peren en appels. Wat wil je, die minse kwammen uit Amsterdam en die vratten 't wel op. En Leen was t'r goed mee. En as 'et dan v'rbai was, ging tie naor achter de kèrrek en dan zette die 't om in je wit wel. J In allekehol. Net so màkelik. V Jaojao, net so makkelik. En dan zat tie daor te mauwe mittie stàmgaste in dà café, laoter hiette dà te Fruithandel. J En 'k wit ôôk nog wel van Muller, die taor mi tà karreke mi ais ston, net bai die grôôten bôôm daor op 't hoekske bai 't park. Dan stonne we d'r as jonges omheen. Jao, geld hadde me nie veul, maor je kon toch nog veur 'n hàleve cint 'n knap torentje kraige van 'm. En as tie dan links schepte, dan hadde [= had je] 'n hêêlen berg t'r op. Want hai was rechts en dan zai ik: lings scheppe tegen 'm, tege Keesse, dan kreeg 'k wà meer, hè. En dan ha j je d 'r ok de Woerekumsenbôôt legge, 't Straikaizer [= de Janihudil. Daor hè 'k vroeger ôôk veul mee over gewist, hoor. Want we hadde nog wel meer vere in Gurrekum as de Slêêweksen bôôt netuurlijk. V Jao, dà is ok zôô.

26 J En d'r was veul te beleve. Boite de Waoterpoort hajje vroeger ok altaid t5 Circus staon. Dà was 'n hêêl grôôt terain. Boite Waoterpoort d5 was toch 'n plek jonges, daor trok iedereen naotoe; mitte rivier en al de mooie dinge.die daor omheen honge. V Nao schôôltaid ginge me daor toch lekker voeballen ok. J D'r was ôôk nog nog 'n voebalclub die daor speulde, de O.S.V.. V Maor da's al hêêl lang geleje. J Alleen was dà netuurlik wel nie so mooi. As je op 'n gewôôn voebalveld speul, tan hedde nog kante waor alles tegegehouwe wor, maor as taor 'n grôôte lel tege den bal wier gegeve, dan lag de bal in de Mèrrewe. Dan moste ze mit 'n roeibôôtje den bal gaon haole. Jao d2 was ok allemal kwakke èrremoei hoor, zegge ze wel is in Woerekum. V Om op die veerbôôt trug te komme. Ik herinner me nog Hemelvaorsdag. D5 was altaid zôô'n dag, dan trok heel Gurrekum d'r uit op de fiets, dan ginge ze hier vandaon veul nao de Drunese Duine hè. Maor dan moes je wel zurge d5 je 's aoves weer op taid trug was, van de Roeselderberg [= Roestelberg] vandaon of van Waolwaik, wit ik veul. Want de laoste pont ging om twaolef uur en die mos je dan haole, anders kwam je niemeer over. Noujao, je kon netuurlik wel mitte Gurrekum Een, dà klèène bôôtje. Daor kon je mee overgezet worre, maor dà kostte je wel 'n riksdaolder. Nou daor paste je wel voor op. Dus je zurgde dajje op taid trug was. J En as ge gêên geld hà en 't was te laot, - dà hè 'k ok 'n keer meegemak - dan was ge in Slêêwek en dan konde niemeer over. Maor dan stonter op de leggers zô'n kêêtje, daor gong 'k dan maor in legge snurreke bai d5 potkacheltje. Dà stakke me aon mi blokkies, die stole we daor wel èrreges in 'n hoek. D5 was ok almel wat, hè. V Nou, prachtig, man.

27 Gorkum, 30 oktober 1959, 's middags. De Kwekelstraat gezien uit het huis Haarstraat 29, tijdens de koeienmarkt(~~5ertusmarkt).de kinderen met me1 kenners trekken erop uit om kosteloos de koeien te melken. Een regenachtige herfstdag. De markt begint af te lopen: de koeien worden weer afgevoerd. Het huis links heeft een uitstalling van boerengerief, zoals touw, halsters en riemen. Vrijwel alle huizen zijn thans door andere vervangen. (foto: H.M. den Uijl),

28 J Maor ach, da's allemaol trug b'rdure. We hqbbe vroeger toch wà genote, maor 't is almel weg. We hebben 'n brug gekrege en weg veerbôôt. V 'ik IS weg. J ~êê1 jammer, hoor. V Jao jong, die veerbôôt hè; wà kwam t'r nie mee over an boere en vee, zo rond ellef november, 't fees van Sint Mèrte, de stadspatroon van onze mooie Bliekestad. En dan hà we - gelaik mitte kèrremis aigelik - hà we de grôôte bêêstemèrt: 's maondags de - pèèrde, dinsdags de koeie en de vèrrekes. En wit je nog dat de pèèrde 's zondagsaoves al de stad inkwamme? J Jao dà ken 'k me nog heel bes herinnere. V Dan wiere de paole al neergezet en de touwe gespanne, honderde meters touw en pao1 in de Haorstraot, in de Kraitstraot, Boerestraot, Achter de Kèrrek. 'k Heb 't nog meegemaok dàsse tò in de Errekelstraot toe stonde. Dà was 'n taid, jò. En dan liepe d'r almel van die mooie fegure rond, daor op tie mèrt, hè. J Jao ik ken ze me nog goed herinnere, zoas Koos Lelie mit: "Portemenees, portefullies!" En dan hadde [= had je] nog tie man mittie liedjes; die ston tà tan allemol te zinge, al die regeltjes van 'n liedje, en dan verkoch tie dà veur 'n duppie. Jao dà was prachtig! En wa dinkte van 't koeie wegbringe. Dà de je we dan ok. Dan moes 'k ze wegbringe nao de kar toe, as ze meemoste of bai Ot Sprenger bringe of bai Verspoi om te slachte. En z6 kreeg je weer 'n paor cinten, 5. Jao, dà was toch 'n leuke taid, jò! V Daor tusse de Korte en de Lange Brug in, hè, stonden 'n hôôp waogens, daor moes je dan hêên lôôpe. J Jaozeker, daor mos je hêên. V Daor liep je dan mi je klèène schoentjes deur de stront heen; want z66 was 't toch aigelik.

29 De voorgevei van het pand Kortendijk 35-37,het voormalige café Boender. Let op de bijzondere voordeur!(foto Gemeentelijke Archiefdienst Gorinchem).

30 J Nou, ik hà al klompe; van Van Dors oit de Robberstraot. Mitte kwàs t'r in, hoor, veur 'n kwart je. V As tie boere 'n bietje goeje zaoke hadde gedaon, dan trokke ze de café's in. Main opoe die had 'n koffiehuis in de Haorstraot vroeger. Nou dà mins dat hè w5 te doen gehad, jonge, mi tie lui. Asse koffie ophadde, dan moste ze 'n borreltje hebbe en zôô; ik hoef je verder niks te vertelle, Bart. Dà werd 'n troep, jonge. Over café's gesproke, Bart, je herinner je toch ok nog wel Boender op de Kortendaik? J Nou en of! Café Boender, van Aoie. Ah, dg was - 'n prachtig oud café. We hebben in Gurrekum nog nooit zôô'n mooi café gehà. Eers 'n laog binnekomme; daor ston te bar, en dan hadde [= had je] 'n paor treje omhôôg, en daor ston 't urgel van Rain van den Broek. Man, geweldig. En dan wier 'k opge jut, want 'k had ok nie soveul geld, en dan zejc "As gij de riem van 't urgel afgooi, krijg glaoske bier." Dan gong te riem d'r af en _ziek was op. V En jai mos niaoke dajje weg was! J NOU, 1jò. Gelaik de Kortendaik oit, laangs Dient je de Vr-ies,de Ko: renbrugstraot in en weg. Wat waore we vroeg er tot zh ondeugend, hee! V NOU, p. Da café van Boender h5 toch ok nog van mooie schil.deringe, is 't nie, z66 langs de INUUL-? J Wandschilderinge. Nou, schitterend. V Ze hadden 't dan wel over dà café en logemint van Boender, maor ondertusse, 't was t'r hàrstikke gezellig altaid, ôôk in de taid van de kèrremis en de veemèrt. Wat t'r verder gebeurde ' dà wit ik ok nie, daor valle we nou verder nie over. Daornet hawwe 't over dà koeie wegbringe. Dan kreeg je 'n cint of 'n halleve cint en dan kojje weer de kèrremis op, want die was gelaik mitte mèrt. Maor ok mi koeie mèlleke verdiende je. Dà hewwe ok nog gedaon, maot. J Jao veur niks. En moeder blai. Dan gong 'k 'n steelpanneke haole op 't Laontje en 'k zeg tege

31 Koeienmarkt in de Haarstraat ter hoogte van het Ziekengast+ huis. 30 oktober 1959, 's middags (foto: H.M. den Uijl). Veekoper in de Haarstraat tijdens de koeienmarkt op 1 november (foto: H.M. den Uijl). Handelende veekopers tijdens de koeienmarkt in de Haarstraat, ter hoogte van de Katerstraat. 1 november 1957,s' morgens omstreeks 10 uur.(foto: H.M.den Uijl).

32 moeders: " 'k Gao melk haole." "Waor haolde dà tan?", zee ze. 'k Zeg: "Dà trek ik oit dien oier [uier]." Die docht dà 'k nao de melkwinkel gong. En dan kwam ik thois en dan zee Naotje: "Goei, goei, jonge, wà geweldig." Want tà was nogal 'n bietje praizig, melk, in die taid. En dan hà 'k zôô 'n paor liter. Nou daor dee 'k wel wà veur, hoor. V Maor je hà van die rot boere, jonge. Dan zeeje ze tege je: "Hè je moeder nog melk nôôdig?" Dan zee je netuurlik: jao. "NOU, kom maor op mi je pet.", zee tie boer en pakte je pet en molk tie vol. Daor ston je dan mi je pet. J Rotstreke waore dà van die boertjes, Bas. V Nou waore me zèllef netuurlik ok nie êên van de beste. Naome za 'k nie noeme, maor ik ken d'r een, Bart. Dà gebeurde in de Haorstraot, ik vergeet 't me leve nie. Wit je nog da Hootse daor op 't hoekie zat? Mè so'n lokitje daor opzai in de Haorstraot. En dan ha j je d'r een, die raopte dan pèèrdekeutels op, 'n paor handevol ml. pèèrdevaige, en 'n andere jonge lietie bai Hootse op 't lokitje kloppe. Dan dee Hootse 't lokitje omhôôg en stak z'n kop d'r deur en toe kreeg tie al die pèèrdemoppe in ze gezich. J En wat hawwen 'n lol, Bas. V En as de mèrt afgelôôpe was, was 't èènd van 't liedje altaid de sproeiwaoge deur de stad. J Hou m'r op, die sproeiwaoge! Dan wier de mèrt schôôn gespote, want al die poep mos van de straot af, en wai as jonges zainde stonne dan ammel [= allemaal] langs de kant. Daor kwam tie sproeiwaoge aon en gaf an weerskaante 'n grôôte waoterstraol. Daor spronge wai overheen. Maor we spronge netuurlik wel is mis, dan viel je langoit in de koeiepoep. Jonge, dan zag je d'r oit. Thois wer tà tan schôôn geschrobd. Nounou. Moeder kwaod. 'k H.ad ok geen twee uniforme. 'k Hà maor een troi; die wier 's zondags gewasse, dan moes ik binneblaive. Schai 's oit. Neej, dà was 'n heel aandere taid as nou.

33 V Hêê1 anders. 't Was altaid zôô, je was nao de mèrt gewist en je zat onder de rotsooi, je was nao de kèrremis gewist en je zat onder de troep. Was je nao Buite de Waoterpoort gewist en je h5 gevoebald, dan was je ok smerig. 't Was altaid 't zèllefde liedje: je kwam thuis en je moes in bad, as je nie eers in de Schuttersgrach hà gelege, want tà deje we ok wel, en je kreeg nog 'n pak op 3 e donder ok, en kwaod dà se dan waore thuis. Maor gezellig was 't wel in die taid. BE KERREMIS V J As kleuter mi opaos en pao de kèrremis op, dà was altaid 'n feest. Raik waore me nie in de beginjaore dertig, maor 'n keertje in de draoimole en 'n bezoekie an de stoomkarresel van Benner, dà kon t'r nog wel af. Taides de kermese was 't dikkels sturreme en regene en dikkels ok sneeuw. En as 't á1 te slech weer was, dan bleve we thois, dà mos je wel; dan zaote we mi 't hêêle spul olienote te pelle. Dà was lekker goejekôôp en gezellig. Toen 'k wà grôôter wier, piepte 'k thois weg en ging 'k allêên de kèrremis op. Dan ginge we draoimolentje pikke: assie net op gang was, dan sprong je d'r stiekem op. Mêêstal wer je d'r nao 't eerste rondje al weer afgesodemieterd deur de molebaos. Dà leverde me 'n keer 'n paor flinke kapotte knieë op; die ging ik dan afwasse in de Schuttersgrach. Zo ging je dan nao huis. Moe zag dà netuurlik meteen, en ze trakteerde je dan nog is extra op 'n oorvaig. Wit je dà nog, Bart, van vaoder en zôôn Groenenberg, dà vechte mitten beer? Nou en of, Óf 'k dà wit. Den ouwe Koos had al is geknok mitten beer, en zôôn Koos tie zou tà tàn ôôk is gaon doen. D'r wiere kaortjes verkoch bai Jan Assemus [= Asmus] in 't maggezain bai de V.R.. Wèrreke kwam gêên pes van trech netuurlik. D'r werre zoveul kaortjes verkoch, dà se boite moste blaive staon, want ze konne d'r nie êêns allemel in. 165

34 En Koos die trad op, va t den beer bai zunne kladde. 't ~êêst d5 piste van aangs [= angst] en wis nie wattie mos doen. Koos hà gewonne, de krans om zunne nek, heel de tint op stelte. D'r waore nog baoze bai ok, want die minse wouwe almel kaike. Meneer Gilde was t'r zelfs. En Koos kwaod, want die kreeg geen geld, en die wou die tint omtrappe, maor d5 ging nie deur netuurlik, want wai hadde gezèg: "JÒ, maondag motte weer an de slag, broer!" En dà ging tan weer gewôôn vedder. Maor jao, 't was toch leuk gewist. En Koos die was in de Daolemstraot gebore, dus tie zat ok vlak bai 't Laontje, en die wis bes van wante. Maor Koos was zôô stèrrek dattie - op de fabriek 't aombêêld zômaor an da kant zette, en d5 moste ze mi vier man trugzette. Dan kende naogaon wat 'n krach dattie man ha. Geen wonder d5 tie beer plaste, want 'k gelôôf, as tie main bêêtgenome ha, h5 'k nôôit meer truggekomme. Dan h5 't over gewiest, hoor. V Jao, jò. We begonne over de kèrremis, maor as we over de V.R. gaon beginne, dan is t 'r gêên èènd an, netuurlik. J Neej, de V.R. d5 was ok wà! V Wit je nog die kerel mit t5 "Ika Makka Sambi", riep tie vint. En dan riep tie: "Gevange aon de ooskust van Java. Hai vreet rauwe raist en smeedt aizer ml s'n blôôte voete. Hai ken nie stil blaive staon vanwege 't klimaot." Die spullebaos h5 tan d5 klèène kereltje aon 'n ketting, en daor rukte die maor aon. En die Jevaon die h5 'n stokkie deur ze neus! En z66 wer je nao binne gelokt. D5 was êên van die leuke theaotertjes. En Mullens, Bart, wit je dà nog? J Jaowel, nou! Vroeger gong 'k taor dikkels kaike, theater Mullens, nou!. Mit 'n grôôte trom op de tint, en 'n vint mit 'n trombone en 'n trompet, en dan stonne die waive daor te daanse mittie bêênen omhôôg. Jao en dan stonne wai d'r bai, en dan zè 'k: "Kiek toch 166

35 is aon, jò, watte stukke!" Nou, dà was geweldig, hoor. En as je dao binnekwam, was 't ok praachtig. D'r wer' van alles gedaon: aizer boige, d'r was 'n krachtpatser bai en 'n kloon [= clown] die 'n hêêleboel gekke dinge deej, nou 't was kollesaol. En wà dinkte [= denk je] van dà wassebêêldespul: allemel poppe in glaoze kaste. Ik zeg tege me maot, 'k zeg: "Zamme zôô'n ding is kepot trappe?" Hai zeg: "Kaik is oit; da's harstikke duur spul, maot!" Ik moch taor van moeders wel in, maor nie in de zweefmole. Ze zeg: "Daor magde nie dichbai gaon staon, want dan kraigde zo'n karreke, zo'n bakkie veur _ je harses. Dà mag nie." 'k Zeg: "Nee moeder, dà doe 'k nie. " En dan gonge we ok kaike nao de hollie-hollie [= de cakewalk]. Dà was ôôk praachtig. Dan ging je over die brugge, die ginge dan ammel z66 stôôte. En dan hadde 'n ton daor gingde deurhêên. D'r zat ôôk 'n grôôte luchkoker onder, en al die vrouwe d'r rokke gongen omhôôg. Nou dà was wà hoor! V En jai maor kaike. J Jao, wà dachde. V En de stèèle [= steile] wand dan. D'r zatten 'n paor van die jonge lêêuwe onder in die koip, en dan die loi op die motore al maor langs de wand raoze. Daor ston je dan van bovenaf nao te kaike en dan kwamme ze z66 vlak langs je snufferd hêên, hè. Jai wôônde daor toch vlakbai indertaid? J Jao, op 't Laontje. V Jao, maor jai het toch nog 'n pôôs je bai de Kallekhaove gewôônd? J O jao, toe 'k getrouwd was, toe wôônden 'k in de mèllekzaok van Van Klai, en daor ston te kèrremis veur, hè. Daor hadde de stèèle wand veur staon, en daor hadde de otoot jesbaon van Stain de Haon. En dan hà'n ze op die stèèle wand 'n grôôte loidspreker zitte. Toe kwam veur 't eers kwam oit d2 liedje van de Spaonse vluchteling. Dà was zo'n bietje van:

36 V J V J V "Ik zwerf verlaote, hier deur de straote, kan 't leve haote, as ik droevig zing, niets wat me spaorde, 'n hel op aorde, zie mij aon, arme Spaonse vluchteling." Dà was prachtig, hè! Dà kwam toen pas oit. Want we hadde in Gurrekum ok Spaonse vluchtelinge, in die taid van '37. En je hà taor nog veul meer spullekes staon. Je had ok nog dà spulleke van Janvier, mittie pakkies an die grôôte staange. Dan mos je an 'n touw trekke. En as tie boere dan 'n bietje klèèn geld in de zak hadde, vloog dà t'r oit. Dan gonge wai raope netuurlik, want daor ston je al op te waachte. Dan kojje weer 'n keertje de hollie-hollie in. Nou en of, want t'r was geen geld vroeger, hè. Ge mos overal op snurreke. Die fietsemole mit tie half bezope boere, daor hewwe 't ok nog nie over gehad. Neej, nog nie. Die ston op te Kàllekhaove, daor net bai die straot dà je z66 nao Daolem kom [= de Lombardstraatl. Dan zatte die boere d'r in mittie strontklompe, witte nie, en ammel trappe, want dan liet die spullebaos dà ding 'n bietje hard draoie. En wai lache. Dan ging tie weer achteroit, en dan kwamme ze mitte stokke klim. Man, dà was geweldig. En die schommele schoitjes dan. Dà wasme 'n ok 'n aoriao. Daor konde [= kon je] dan almel zôô ingaon, en dan gong 'k wel is zôô hôôg dà 'k mitte punt van dà schoitje tegen 't dekzail ankwam. Toe begon tie vint me toch te schelde tege main: "Ge bint te hôôg gegaon! " 'k Zeg: "Jao, maor we zain altaid hôôg thois gewist; we wône in 't Laontje." Die vint wist netuurlik ok nie waor ik 't over ha; die doch: w5 's dà veur 'n jong. As we t'r nou zo over hibbe, dan zie 'k 't gewôôn weer allemel voor me: de schiettinte en die kraome mi noga en die zuurstokke en die vieze, zoete suikerspinne, en de poffertjeskraom van Visser. Ik wit nog, Bart, van 'n