De uitvinding van de telescoop in 1608: gewoon twee lenzen.
|
|
- Mathilda Gerritsen
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De uitvinding van de telescoop in 1608: gewoon twee lenzen. Op 25 september 1608, nu 400 jaar geleden meldt de Gecommitteerde Raad van de provincie Zeeland dat iemand een instrument heeft uitgevonden om ver weg gelegen voorwerpen te zien alsof ze dichtbij zijn. Op 2 oktober van datzelfde jaar dient brillenmaker Hans Lipperhey uit Middelburg een patent in voor een binoculaire telescoop. 356 N og geen twee weken daarna onderhandelt diezelfde Raad van Zeeland met een andere persoon, die niet beweert de telescoop te hebben uitgevonden maar wel het geheim van de fabricage ervan zegt Eric Kirchner te kennen. Deze tweede persoon was waarschijnlijk Sacharias Janssen, net als Lipperhey brillenmaker te Middelburg. En op 15 oktober vraagt een derde mededinger, Jacob Adriaenszoon (Metius) uit Alkmaar eveneens een patent aan voor een telescoop. Hij erkent weliswaar het werk van de brillenmaker uit Middelburg, maar zegt de telescoop zelf eveneens te hebben uitgevonden gedurende een jarenlang onderzoek naar de geheime kennis van de antieken. Behalve de drie genoemde personen was er mogelijk nog een vierde ontdekker van de telescoop, want op de Frankfurter Messe in diezelffiguur 1 Gravure van Hans Lipperhey, uitvinder van de telescoop. de september Museum Boerhaave. maand in 1608 probeert een nog onbekende persoon een telescoop te verkopen. Een geïnteresseerde bezoeker uit Beieren schrikt van de prijs en haakt af. Hans Lipperhey is waarschijnlijk de eerste uitvinder van de telescoop geweest, maar helemaal zeker is dat niet. Veel van de relevante documenten werden vernietigd tijdens een luchtbombardement van de Luftwaffe op Middelburg, in De uitvinding wordt ook in onder andere Engeland en Italië geclaimd. Wèl duidelijk is wat aanvankelijk de belangrijkste mogelijke toepassing van deze nieuwe uitvinding moest worden. Een instrument om bijvoorbeeld ver weg gelegen schepen op zee te ontdekken moest militaire toepassingen hebben. Nog geen maand nadat Lipperhey zijn telescoop had gedemonstreerd aan de Staten-Generaal in Den Haag werd het instrument beschikbaar gesteld aan de bevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten, prins Maurits van Nassau. Het apparaat werd toen echter geen succes in legerkringen. Maar in de handen van geleerden zoals Galileo Galilei zou de invloed ervan voor de wetenschap enorm zijn. De telescoop geldt wel als het icoon van de Wetenschappelijke Revolutie.
2 Nu, vierhonderd jaar na de ontdekking, dringen zich nog wel een aantal vragen op over de telescoop. Waarom moest het tot 1608 duren voordat de telescoop werd ontdekt? En waarom zou het na de uitvinding nog bijna anderhalf jaar duren voordat Galilei het gebruikte voor zijn beroemde observaties van de maan en planeten? Waarom pas in 1608? Vier eeuwen na de ontdekking oogt de optische werking van een telescoop bijzonder eenvoudig [1]. Figuur 2 laat de bouw zien bestaande uit twee bolle lenzen of een holle en een bolle lens. Het mag dan ook geen wonder heten dat dit instrument anno 2008 voor twee tientjes in de speelgoedwinkel ligt: met een vergrotingsfactor van 25x. Toch kan men zich afvragen waarom de ontdekking van de telescoop niet veel eerder in de geschiedenis heeft plaatsgevonden. De wetenschapshistoricus Albert van Helden gaf hiervoor wat achtergronden in een helder exposé uit 1977 [2]. We zullen dat hier met wat recenter materiaal aanvullen. Lenzen Kristallen en edelstenen werden waarschijnlijk al in de oudheid geslepen tot een vorm die enigszins op een lens lijkt, om bijvoorbeeld als vergrootglas te dienen. In de Griekse en Romeinse oudheid waren alleen brandglazen in de vorm van holle spiegels bekend: Archimedes zou er zelfs de Romeinse vloot mee in brand hebben gestoken. De eerste studies naar echte lenzen vinden we bij islamitische geleerden. Aan het hof van Bagdad schrijft rond 984 de wiskundige Ibn Sahl een verhandeling, Over ontbrandende instrumenten, waarin hij als eerste in de geschiedenis niet alleen de brekingswet van Snellius opschrijft, maar daarmee ook de ideale vorm van een lens berekent [3]. Een halve eeuw later schrijft Ibn alhaytham zijn baanbrekende Boek der Optica, waarin hij de grondslagen van de optica afleidt die minstens zes eeuwen lang in Oost en West ongeëvenaard blijven. Ook Ibn al-haytham beschrijft in zijn werk lenzen, maar dit gedeelte blijft net als Ibn Sahl s verhandeling vrijwel onopgemerkt door alle opvolgers. Veel meer invloed kreeg Ibn al-haytham s beschrijving van de stralengang van licht door een glazen Figuur 2 Stralengang door (a) astronomische telescoop van Kepler, (b) Hollandse telescoop van Lipperhey. bol, of door een bolvormig glas dat met water is gevuld. In de eerste eeuw had Seneca al geschreven dat met een dergelijk glas letters op een wonderlijke manier uitvergroot worden (zie figuur 3). Gebaseerd op de theoretische analyse die Ibn al-haytham daar als eerste voor gaf, zouden tegelijkertijd, maar onafhankelijk van elkaar, Theodore van Freiburg (in Duitsland) en Kamal al-din al-farisi (in Perzië) het raadsel van de regenboog ontrafelen. Pas vanaf de dertiende eeuw werden in Europa glazen schijven tot convexe (bolle) lenzen geslepen, om te dienen als leesbril of bril tegen verziendheid. Concave lenzen, tegen bijziendheid, zouden pas van het midden van de vijftiende eeuw opduiken; die lensvorm lag blijkbaar veel minder voor de hand. Het zou nog weer 100 jaar duren voordat in een groot deel van Europa zowel concave als convexe lenzen verkrijgbaar waren. Dat is dan ook de tijd wanneer in Europa optici in vooral Engeland en Italië zich werpen op de bestudering van lenzen. Glaskwaliteit De slechte kwaliteit van glas was een ander obstakel voor de ontdekking van de telescoop. Zelfs rond 1600 was het allerbeste Venetiaanse glas nog zo slecht van kwaliteit dat ze door gasbelletjes ondoorzichtig werden bij een dikte van meer dan een halve centimeter. De kwaliteit van het glas werd in de zestiende eeuw steeds verder verbeterd, alsook de techniek van het slijpen van lenzen hetgeen voor een telescoop belangrijk was omdat het lensprofiel veel minder mag afwijken van de ideale bolvorm dan voor brillenglazen. De kwaliteit van het glas in die allereerste telescoop van Hans Lipperhey was echter nog bedenkelijk, want de Staten-Generaal aan wie hij zijn vinding demonstreerde vroegen hem om in zijn volgende exemplaar lenzen van kristal te gebruiken. Figuur 3 Optische effecten door verschillende typen lenzen. Linksboven: holle lens. Rechtsboven: glazen bol. Onderste rij: vergrootglazen met afnemende vergrotingsfactor. 357
3 358 Onwaarschijnlijke combinaties Voor de zogenaamde Hollandse verrekijker van Hans Lipperhey is volgens figuur 2b een combinatie nodig van een bolle lens met lange brandpuntsafstand en een holle lens met korte brandpuntsafstand. De stralengang van figuur 2 die de telescoopwerking verklaart kon echter niet getekend worden door de Engelse en Italiaanse optici in de zestiende eeuw omdat het begrip brandpuntsafstand nog niet werd gebruikt voor de analyse van lenzen (zie bijvoorbeeld blz. 57 in [4]). De theoretische analyse van de telescoop is van Kepler en dateert pas van na de ontdekking van de verrekijker. Omdat er door de optici van die tijd onbewust van uit werd gegaan dat de vergrotende effecten van verschillende optische elementen elkaar wel zouden versterken, lag het voor de hand dat de zoektocht naar de telescoop zich richtte op de combinatie van een holle spiegel en een sterke bolle lens. Het was voor die tijd dan ook een vreemde speling van de natuur dat Lipperhey s telescoop bleek te bestaan uit de combinatie van een zwakke bolle lens (met klein vergrotend effect) en een sterke Figuur 4 Beeld van ver weg gelegen kerktoren, zoals zichtbaar met het blote oog. holle lens (met aanzienlijk verkleinend effect)! Deze onwaarschijnlijke combinatie van lenzen werd dan ook niet door een opticus, maar door een brillenmaker gevonden, die waarschijnlijk beschikte over een ruime sortering aan lenzen en die een meer verfijnde slijptechniek beheerste. Bovendien waren zwakke bolle lenzen, dus met een grote kromtestraal, moeilijker te slijpen dan sterke bolle lenzen. Om verziendheid te verhelpen was er ook minder vraag naar zwakke bolle lenzen. Holle lenzen waren nog weer moeilijker te slijpen dan bolle lenzen. Rond 1600 konden er geen zwakke bolle lenzen geslepen worden met een brandpuntsafstand van meer dan een halve meter en geen sterke holle lenzen met een brandpuntsafstand kleiner dan 20 cm. Volgens de telescoopformule is de vergrotingsfactor de verhouding tussen de brandpuntsafstanden. Tot 1600 kon daarom door twee lenzen te combineren maximaal een vergrotingsfactor van 2,5 behaald worden. Dat was veel minder spectaculair dan het legendarische telescopische instrument waar de optici naar zochten (zie hieronder). Als de optici vóór 1608 al de juiste lenzencombinatie in de correcte volgorde en met de optimale onderlinge afstanden uit hebben geprobeerd, dan vonden ze het telescopische effect daarvan waarschijnlijk niet de moeite van verdere bestudering waard. Lenzencombinaties en onderlinge afstanden Het is lastig om door middel van experimenteren, maar zonder het concept van brandpuntsafstand f, op de juiste lenzencombinatie te komen van de telescoop. In figuur 4 zien we een ver weg gelegen kerktoren, zoals waargenomen met het blote oog. Bekijken we diezelfde kerktoren via een vergrootglas vlak bij het oog (figuur 5a), dan kunnen we nog steeds de kerktoren herkennen. Helaas is het beeld wat onscherp, en bovendien is het helemaal niet vergroot zoals we hadden gehoopt. Laten we vervolgens de afstand d tussen het oog en de bolle lens toenemen, dan zien we aan de bovenste rij foto s in figuur 5a dat het beeld eerst verdwijnt (dit gebeurt als d=f), en pas bij grote waarden van d weer terugkomt. Wanneer we eindelijk weer een scherp beeld hebben, dan is dit niet alleen ondersteboven maar ook onvergroot. Dit experiment levert dus nergens een vergroot en duidelijk beeld op. Bij twee sterkere bolle lenzen (elk met brandpuntsafstand f), waarvan er één tegen het oog wordt gehouden en de ander op een afstand d (figuur 5b) ontstaat bij kleine waarden van d een rechtopstaand maar onscherp beeld. Bij toenemende waarde van d passeren we weer een punt waarbij het beeld verdwijnt omdat de lenzencombinatie ondoorzichtig is geworden. Figuur 5 Beeld van dezelfde kerktoren als in figuur 4, geobserveerd met diverse combinaties van lenzen. De afstand d geeft steeds de afstand aan tot de verre lens.
4 Bij verdere stijging van d is het beeld ondersteboven, en vergrotend maar onduidelijk. Als d=2f dan is het beeld inmiddels scherp maar onvergroot. Voor nog grotere waarden van d is het beeld juist verkleind. Bovenstaande voor de hand liggende combinaties van lenzen leveren dus geen telescopisch effect op. In figuur 5c testen we een lenzencombinatie die door Kepler werd ontwikkeld ná Lipperhey s uitvinding, en die de astronomische telescoop zou gaan heten. We houden een sterke bolle lens tegen het oog en een zwakke bolle lens op een afstand d. Voor kleine waarden van d is het beeld rechtopstaand maar onvergroot. Naarmate d toeneemt wordt het beeld groter maar ook steeds onscherper, totdat het instrument ondoorzichtig wordt bij d=fzwak. Bij een verdere toename van de afstand d blijft het beeld vergroot maar ook vervormd, totdat opeens bij d=fzwak.+ fsterk. het beeld scherp is en vergroot. Dit is het telescopische effect dat we zochten. Bij een verdere vergroting van de afstand d is het effect vrij snel weer verdwenen. Ook het niet evenwijdig houden van de lenzen laat het telescopisch effect verdwijnen en maakt het moeilijker op te sporen. Tenslotte kijken we in figuur 5d naar de lenzencombinatie die Lipperhey in 1608 vond. Een sterke holle lens wordt tegen het oog gehouden en een zwakke bolle lens op een afstand d. Bij kleine waarden van d is het beeld licht verkleind maar redelijk scherp en rechtopstaand. Naarmate d toeneemt blijft het beeld vrij scherp en rechtopstaand, maar belangrijker nog is dat het beeld steeds verder vergoot totdat het bij d=fhol.- fbol. de maximale vergrotingsfactor bereikt. Bij nog verdere vergroting van d wordt het instrument ondoorzichtig, om daarna een omgekeerd en onvergroot beeld op te leveren. Bij deze onwaarschijnlijke lenzencombinatie, met de sterke verkleinende lens bij het oog, is het telescopisch effect experimenteel eenvoudiger te vinden dan in de vorige combinatie. Waarschijnlijk verklaart dit waarom Lipperhey inderdaad juist deze combinatie van lenzen vond. Niets nieuws In Maart 1610 brengt Galileo Galilei de Sterrenbode uit. Daarin vertelt hij wat hij allemaal gezien heeft met de pas ontdekte telescoop. Het maanoppervlak kent bergen, dalen en uitgestrekte vlaktes, Venus heeft net zulke schijngestalten als de maan, en rond Jupiter cirkelen vier maantjes. Deze ontdekkingen slaan in als een bom, en leveren het definitieve bewijs voor het heliocentrische stelsel van Copernicus. Het is een hoogtepunt in de Wetenschappelijke Revolutie. Maar het is merkwaardig dat de telescoop al 18 maanden daarvoor was uitgevonden. De patentaanvraag van Lipperhey dateert zoals we hierboven al zagen van 2 oktober 1608, en nauwelijks een maand later verneemt Galileo s vriend Fra Paolo Sarpi het nieuws uit een krant. Sarpi neemt het nieuws echter niet serieus en ziet er niets nieuws in. Tentoonstelling De Telescoop Ter ere van het 400-jarig bestaan wijdt Museum Boerhaave in Leiden een kleine tentoonstelling aan de telescoop. De tentoonstelling laat de geschiedenis van de telescoop zien. Zo vind je er de aanbevelingsbrief van de heren van Zeeland voor Hans Lipperhey en de notulen van de vergadering van de Staten Generaal waarin het patent werd aangevraagd. Ook de enige nog complete telescoop van Christiaan Huygens en de grootste door hem vervaardigde collectie lenzen is te zien. Verder toont de tentoonstelling de verschillende stadia in de ontwikkeling van telescoop: de eerste Hollandse kijker, de spiegeltelescoop en de achromatische telescoop, tot aan (modellen van) ruimtetelescopen. Ook is een groot aantal stukken uit de verzameling van Peter Louwman te zien, hij bezit de grootste privé collectie antieke telescopen. De tentoonstelling is nog te zien tot en met 19 april
5 360 In een recente publicatie reconstrueert de historicus Eileen Reeves de maanden tussen de ontdekking van de telescoop, en Galilei s publicaties over zijn waarnemingen daarmee [4]. Hieruit wordt duidelijk waarom het Galilei zo veel tijd kostte voor hij met het nieuwe instrument aan de slag ging. Hiervoor waren een aantal misvattingen verantwoordelijk. Eric Kirchner (1966) studeerde af in de theoretische natuurkunde (Universiteit Utrecht). Zijn promotieonderzoek betrof quantumchemische studies van fysisch-chemische processen aan kristaloppervlakken (Vrije Universiteit Amsterdam, en FOM-instituut Amolf). Na een tijdelijkeaanstelling aan het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu werkt hij sinds 1996 voor AkzoNobel, en onderzoekt daar de optica van autolakken. Eric.Kirchner@sas.akzonobel.com Figuur 6 Combinaties van lenzen en spiegels waarvan ooit werd geclaimd dat ze tot een telescopisch effect leiden. (a) Bourne in 1578, (b) della Porta in 1589, (c) Lipperhey in Figuur gebaseerd op bladzijde 12 in [4]. Telescopen in de oudheid? Zo werd tot aan de zeventiende eeuw algemeen aangenomen dat een telescopisch instrument al lang bestond. Talloze verhalen deden de ronde over een steenrijke Christelijke heerser in Centraal-Azië, die via een vergrotende spiegel bovenop het paleis zijn hele rijk observeerde en bewaakte. Andere legenden vertellen over de dichter/ magiër Vergilius, die in de Oudheid bovenop een hoge toren in Rome een spiegel had geplaatst waarmee hij alle vijanden die Rome naderden van verre zag aankomen. Deze verhalen lijken allemaal dezelfde bron te hebben, namelijk de legendarische vuurtoren (Pharos) van Alexandrië. Van daaruit zouden met een spiegel niet alleen alle langsvarende schepen zijn geïnspecteerd, maar bij twijfel zou het brandpunt van diezelfde spiegel zijn gebruikt om het vaartuig te doen ontbranden. Ongetwijfeld werd ook de natuurfilosoof Roger Bacon door dergelijke verhalen geïnspireerd, toen hij in zijn Opus Majus (1267) in een hoofdstuk over lenzen en spiegels schreef dat met zijn vergrootglazen de zon, maan en sterren dichtbij leken te komen. Deze waarneming moet echter op fantasie berusten, omdat in de dertiende eeuw hooguit lensvormige kristallen (zogenaamde lees-stenen) beschikbaar waren. Maar de prestaties van Bacon s zogenaamde instrument werden in latere beschrijvingen nog fors aangedikt, zodat we bijvoorbeeld kunnen lezen dat studenten in de zestiende eeuw met Bacon s spiegel konden zien wat mensen overal in de wereld aan het doen waren! Optici vóór Galilei In Italië ontstond in de zestiende eeuw een optische traditie, waarin diverse geleerden verkondigden een telescopisch instrument te hebben ontwikkeld. Tussen 1550 en 1560 beweren de hoogleraren Cardano en della Porta dat het mogelijk is om met twee spiegels ver weg gelegen zaken te zien, bijvoorbeeld alles wat gedaan wordt in gindse slaapkamer, mits er voldoende licht is. Minstens even belangwekkend is dat beiden ook de camera obscura beschrijven, en hoe een bolle lens of een holle spiegel de waarnemingen daarmee verbetert. In navolging van Bacon is het echter Engeland waar voor het eerst de combinatie van bolle lens en holle spiegel wordt beschreven, en wel door de gentleman Digges (1571) en de wiskundige Bourne (1578). Zij beweren dat met dit instrument op zeven mijl afstand munten en letters onderzocht kunnen worden, wat uiterst onwaarschijnlijk is. Het instrument van Bourne hebben we schematisch weergegeven in Figuur 6a. Hij ontwikkelde het in de context van het meten van hoogtes van objecten, zoals kerktorens, en het bepalen van hun afstanden. Dit werd gedaan door driehoeksmetingen te verrichten aan het spiegelbeeld in een horizontale spiegel. In Italië experimenteren onder andere della Porta en Sarpi met lenzen en spiegels. Beiden melden rond 1590 dat ze een telescopisch instrument hebben ontwikkeld, maar beiden houden hun technische beschrijving met opzet uiterst vaag. Indirect kan afgeleid worden dat ze verwijzen naar een andere combinatie van lens en spiegel (figuur 6b). Hun opstelling is duidelijk afgeleid uit de camera obscura. Na het grote succes van Galilei s Sterrenbode zou della Porta tot aan zijn dood blijven beweren de telescoop als eerste te hebben ontdekt, en zijn claim werd erkend door bijvoorbeeld Gassendi, Venturi en Kepler.
6 De combinatie van holle spiegel en lens is overigens wel gebruikt door Newton die er in 1672 zijn spiegeltelescoop op baseerde. Daarvoor moest Newton op een slimme manier het grootste probleem oplossen van de opstelling in figuur 6b, namelijk dat de waarnemer met zijn hoofd de invallende lichtbundel onderbreekt. Galilei en de telescoop Vanwege de eerdergenoemde ontwikkelingen was het alleen maar logisch dat Sarpi (en waarschijnlijk ook Galilei) aanvankelijk de aangekondigde ontdekking van de Nederlandse telescoop niet serieus nam. Dit instrument was immers al vanaf de Griekse oudheid bekend uit de verhalen, dus waarom zou deze nieuwe claim wèl waar zijn? Bovendien was het niet geloofwaardig dat een brillenmaker uit Middelburg meer succes had in deze ontwikkelingen dan generaties geleerde optici in Engeland en vooral Italië. En tenslotte bleven de technische details van de Nederlandse vinding bijna een jaar lang onbekend voor Galilei. Daardoor nam hij ongetwijfeld aan dat ook het Nederlandse instrument gebaseerd was op een combinatie van een holle spiegel met een (bolle of holle) lens, zoals figuur6a en 6b laten zien. Deze combinaties waren in Italië uitgebreid onderzocht, maar brachten ondanks alle hoogdravende beloftes maar kleine vergrotingsfactoren en een zeer lichtzwak beeld. Maar zodra Galilei in Augustus 1609, dus 10 maanden na de patentaanvraag van Hans Lipperhey, de technische details van de Nederlandse telescoop ontving (figuur 6c), fabriceerde hij een eigen exemplaar. Daarbij verhoogde hij de vergrotingsfactor al meteen van 3 naar 8. Drie maanden later had hij zelfs een model gereed dat 20x vergrootte. Met dat instrument deed Galilei in enkele weken al zijn grote ontdekkingen. Hij liet ze in grote haast afdrukken in de Sterrenbode, beducht als hij was voor competitie. 361 Referenties 1 Zie bijvoorbeeld M. Alonso en E.J. Finn, Fundamental University Physics, Volume II Fields and Waves, 2e editie (1983) blz A. van Helden, The invention of the telescope. Transactions of the American Philosophical Society, 67(4), 1977, R. Rashed, A pioneer in Anaclastics. Isis 81 (1990) E. Reeves, Galileo s Glassworks (Harvard University Press, Cambridge, 2008).
De telescoop een seecker instrument om verre te sien
De telescoop een seecker instrument om verre te sien Robert Wielinga robert@sonnenborgh.nl 11 e eeuw: ontdekking van de leessteen een druppel water werkt als een vergrootglas brillen vanaf 1300 bolle lens:
Nadere informatieCursus Inleiding in de Sterrenkunde
Cursus Inleiding in de Sterrenkunde Sterrenbeelden naamgeving ca. 3000 v Chr. (Kreta) 48 klassieke sterrenbeelden, w.o. Dierenriem nu 88 officieel (door I.A.U.) met blote oog ca. 6000 sterren sternamen:
Nadere informatieHoe werkt een TELESCOOP?
Hoe werkt een TELESCOOP? rits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht okt 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 De COSMOS Telescoop Meade LX200 AC 16 inch Stralengang: oculairlens bolle spiegel holle
Nadere informatieKijken naar het heelal
Kijken naar het heelal GROEP 7-8 75 65 minuten 1 en 45 De leerling: weet dat de uitvinding van de telescoop voor bewijzen heeft gezorgd dat de aarde niet het middelpunt van het heelal is weet dat je met
Nadere informatieUitwerkingen Hoofdstuk 2 Licht
Uitwerkingen Hoofdstuk 2 Licht Verkennen I a. Teken het gebouw met de zon in de tekening. De stand van de zon bepaalt waar de schaduw terecht komt. b. Een platte tekening. Jij staat voor de spiegel, de
Nadere informatieWetenschap hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61310 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieLenzen slijpen in de 17e eeuw Door Rijk-Jan Koppejan
Lenzen slijpen in de 17e eeuw Door Rijk-Jan Koppejan Al in de middeleeuwen werden brillenglazen geslepen. Waarom duurde het dan zo lang eer in 1608 de combinatie van twee lenzen een bruikbare telescoop*
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 3 Licht en Lenzen
Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 3 Licht en Lenzen Samenvatting door A. 1760 woorden 11 maart 2016 7,4 132 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova 1: Lichtbreking Een dunne lichtbundel - een lichtstraal
Nadere informatie3HAVO Totaaloverzicht Licht
3HAVO Totaaloverzicht Licht Algemene informatie Terugkaatsing van licht kan op twee manieren: Diffuus: het licht wordt in verschillende richtingen teruggekaatst (verstrooid) Spiegelend: het licht wordt
Nadere informatieHet hoofdstuk is ontworpen voor een les van ongeveer 40 min.
Docentenhandleiding voor module 3 Lenzen en telescopen Lenzen zijn een basiscomponent voor de optica. Het is echter niet zo gemakkelijk om te begrijpen hoe ze werken! Lenzen kennen een breed toepassingsbereik.
Nadere informatieSuggesties voor demo s lenzen
Suggesties voor demo s lenzen Paragraaf 1 Toon een bolle en een holle lens. Demo convergerende werking van een bolle lens Laat een klein lampje (6 V) steeds dichter bij een bolle lens komen. Geef de verschillende
Nadere informatieSpeurtocht Wandelen met Licht. Naam leerling:...
Zaal 3 Speurtocht Wandelen met Licht Naam leerling:... Zaal 3 Brillen Loop de trap op achter het anatomisch theater (het grote houten bouwwerk) en ga door de glazen deuren zaal 2 in. Ga in zaal 2 de trap
Nadere informatieLesmateriaal bovenbouw
Lesmateriaal bovenbouw Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Bouw je eigen telescoop Benieuwd naar het oppervlak van de maan? Of de ringen van Saturnus? Deze dingen staan te ver
Nadere informatieTelescopen. N.G. Schultheiss
1 Telescopen N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module volgt op de module Lenzen of Lenzen slijpen. Deze module wordt vervolgd met de module Telescopen gebruiken. Je kunt met na deze module een telescoop
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde H3 optica
Samenvatting Natuurkunde H3 optica Samenvatting door een scholier 992 woorden 19 januari 2013 5,6 22 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Natuurkunde overal Hoofdstuk 3 Optica 3.1 Zien Dit hoofdstuk
Nadere informatieRepetitie Lenzen 3 Havo Naam: Klas: Leerstof: 1 t/m 7
Repetitie Lenzen 3 Havo Naam: Klas: Leerstof: 1 t/m 7 Opgave 1 Iris krijgt een bril voorgeschreven van 4 dioptrie. Zij houdt de bril in de zon en probeert de stralen te bundelen om zodoende een stukje
Nadere informatieTheorie beeldvorming - gevorderd
Theorie beeldvorming - gevorderd Al heel lang geleden ontdekten onderzoekers dat als licht op een materiaal valt, de lichtstraal dan van richting verandert. Een voorbeeld hiervan is ook te zien in het
Nadere informatieOpgave 3 De hoofdas is de lijn door het midden van de lens en loodrecht op de lens.
Uitwerkingen 1 Opgave 1 Bolle en holle. Opgave 2 Opgave 3 De hoofdas is de lijn door het midden van de lens en loodrecht op de lens. Opgave 4 Divergente, convergente en evenwijdige. Opgave 5 Een bolle
Nadere informatieSpiegel. Herhaling klas 2: Spiegeling. Spiegel wet: i=t Spiegelen met spiegelbeelden. NOVA 3HV - H2 (Licht) November 15, NOVA 3HV - H2 (Licht)
Herhaling klas 2: Spiegeling Spiegel wet: i=t Spiegelen met spiegelbeelden Spiegelen van een object (pijl), m.b.v. het spiegelbeeld: Spiegel 1 2 H.2: Licht 1: Camera obscura (2) Eigen experiment: camera
Nadere informatieLicht; Elektromagnetische straling een golf Licht; een deeltje (foto-elektrisch effect). Licht; als een lichtstraal Licht beweegt met de
Licht; Elektromagnetische straling een golf Licht; een deeltje (foto-elektrisch effect). Licht; als een lichtstraal Licht beweegt met de lichtsnelheid ~300.000 km/s! Rechte lijn Pijl er in voor de richting
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 5 en 6
Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 5 en 6 Samenvatting door een scholier 1748 woorden 7 februari 2005 6 53 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Scoop Samenvatting Natuurkunde H5 Spiegels en lenzen +
Nadere informatieMiddelburgs glas Door Rijk-Jan Koppejan
Middelburgs glas Door Rijk-Jan Koppejan In 1608 werd in Middelburg de telescoop uitgevonden door Hans Lipperhey. Hij beschikte niet alleen over de juiste slijptechnieken, hij had ook de beschikking over
Nadere informatie3HV H2 breking.notebook October 28, 2015 H2 Licht
3HV H2 breking.notebook October 28, 2015 H2 Licht 3HV H2 breking.notebook October 28, 2015 L1 L2 Wanneer een lichtstraal van het ene materiaal het andere ingaat kan de richting van de lichtstraal veranderen.
Nadere informatieDeze toets bestaat uit 4 opgaven (33 punten). Gebruik eigen grafische rekenmachine en BINAS toegestaan. Veel succes! ZET JE NAAM OP DEZE
NAAM: NATUURKUNDE KAS 5 ROEFWERK H14 13/05/2009 PROEFWERK Deze toets bestaat uit 4 opgaven (33 punten). Gebruik eigen grafische rekenmachine en BINAS toegestaan. Veel succes! ZET JE NAAM OP DEZE Opgave
Nadere informatieUitwerkingen. Hoofdstuk 2 Licht. Verkennen
Uitwerkingen Hoofdstuk 2 Licht Verkennen I a. Teken het gebouw met de zon in de tekening. De stand van de zon bepaalt waar de schaduw terecht komt. b. Maak een tekening in bovenaanzicht. Jij staat voor
Nadere informatieThema 3 Verrekijkers. astronomische kijker
07-0-005 0: Pagina Verrekijkers Inleiding Om verre voorwerpen beter te kunnen zien, kun je gebruikmaken van verrekijkers. Die zijn er in vele soorten. De astronomische kijker wordt gebruikt voor het bekijken
Nadere informatieSterre, de familie Huygens in de Gouden Eeuw. van Rieks Veenker. Voor groep 6, 7 en 8
Sterre, de familie Huygens in de Gouden Eeuw van Rieks Veenker Voor groep 6, 7 en 8 Vooraf Sterre is de zus van Christiaan Huygens. Hij is natuurkundige en een kei in wiskunde en astronomie. Hij doet een
Nadere informatiehoofdstuk 5 Lenzen (inleiding).
hoofdstuk 5 Lenzen (inleiding). 5.1 Drie soorten lichtbundels Als lichtstralen een bundel vormen kan dat op drie manieren. 1. een evenwijdige bundel. 2. een convergerende bundel 3. een divergerende bundel.
Nadere informatie3hv h2 kortst.notebook January 08, H2 Licht
3hv h2 kortst.notebook January 08, 209 H2 Licht Wanneer een lichtstraal van het ene materiaal het andere ingaat kan de richting van de lichtstraal veranderen. Hoe de straal afbuigt heeft te maken met de
Nadere informatieHandleiding bij geometrische optiekset 112114
Handleiding bij geometrische optiekset 112114 INHOUDSOPGAVE / OPDRACHTEN Algemene opmerkingen Spiegels 1. Vlakke spiegel 2. Bolle en holle spiegel Lichtbreking en kleurenspectrum 3. Planparallel blok 4.
Nadere informatieLeydse Weelde. Marie de Brimeu - B
Leydse Weelde Marie de Brimeu - B Welkom in Museum Boerhaave. Je gaat de tentoonstelling Leydse Weelde Groene ontdekkingen in de Gouden Eeuw bekijken. Met groene ontdekkingen worden natuurlijk planten
Nadere informatieOnderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur?
Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur? De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse
Nadere informatiehoofdstuk 5 Lenzen (inleiding).
hoofdstuk 5 Lenzen (inleiding). 5.1 Drie soorten lichtbundels Als lichtstralen een bundel vormen kan dat op drie manieren. 1. een evenwijdige bundel. 2. een convergerende bundel 3. een divergerende bundel.
Nadere informatieEen refractor bestaat hoofdzakelijk uit twee lenzen, beide (bolvormige) positieve lenzen.
Werkstuk door een scholier 1485 woorden 28 februari 2002 5,6 104 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Sterrenkijker 1. Telescopen met refractor-werking Een sterrenkijker, ofwel telescoop, is een soort van grote
Nadere informatieSamenvatting Hoofdstuk 5. Licht 3VMBO
Samenvatting Hoofdstuk 5 Licht 3VMBO Hoofdstuk 5 Licht We hebben zichtbaar licht in de kleuren Rood, Oranje, Geel, Groen, Blauw en Violet (en alles wat er tussen zit) Wit licht bestaat uit een mengsel
Nadere informatieTelescoop. Nr. Omschrijving Aantal Afmetingen
115.028 Telescoop Stuklijst: Klaus Hünig 1996 Nr. Omschrijving Aantal Afmetingen 1 oculairhouder 1 30 x 17,7/13,3 x 2,2 mm 2 kleine buis 1 147 x 22,0/17,7 x 2,15 mm 3 kleine telescoopring 3 20 x 27,4/22,2
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Technische Natuurkunde Tentamen Golven & Optica 3AA70 Dinsdag 23 juni 2009 van 14.00 tot 17.00 uur Dit tentamen bestaat uit 4 vraagstukken en 5 pagina s met
Nadere informatieFACULTEIT TECHNISCHE NATUURWETENSCHAPPEN. Opleiding Technische Natuurkunde TENTAMEN
FACULTEIT TECHNISCHE NATUURWETENSCHAPPEN Opleiding Technische Natuurkunde TENTAMEN Vak : Inleiding Optica (19146011) Datum : 9 november 01 Tijd : 8:45 uur 1.15 uur Indien U een onderdeel van een vraagstuk
Nadere informatieNoorderpoort Beroepsonderwijs Stadskanaal. Reader. Lenzen. J. Kuiper. Transfer Database
Noorderpoort Beroepsonderwijs Stadskanaal Reader Lenzen J. Kuiper Transfer Database ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair nderwijs, Algemeen Voortgezet nderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie
Nadere informatie3.0 Licht Camera 3.2 Lens 3.3 Drie stralen 3.4 Drie formules 3.5 Oog
3.0 Licht 2 www.natuurkundecompact.nl 3.1 Camera 3.2 Lens 3.3 Drie stralen 3.4 Drie formules 3.5 Oog 1 3.1 Camera www.natuurkundecompact.nl Van ongrijpbaar naar grijpbaar Spiegelbeeld (2hv 5.3) Even groot
Nadere informatie2. Bekijk de voorbeelden bij Ziet u wat er staat? Welke conclusie kun je hier uit trekken?
Hoofdstuk 3 Lichtbeelden 1 Werkboek natuurkunde 3H Inleiding: Zien Op de site van het boek vind je bij Ogentest verschillende links over zien, brillen en lenzen. Je kunt er ook je ogen testen. 1. Doe een
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:
Nadere informatieKijken naar het heelal
Kijken naar het heelal GROEP 1-2 15 65 minuten 1, 8, 54 en 55 De leerling: vergrootglas meer detail van een voorwerp kunt zien te kijken naar een blad en een beestje en beschrijven en een rond glas water
Nadere informatieGalileo Galileï
Galileo Galileï 1564-1642 Waarom het conflict rond Galio Galileï geen conflict is tussen geloof en wetenschap of godsdienst en wetenschap! Geen conflict tussen geloof en wetenschap! 1. Galileo beschouwde
Nadere informatiea) Bepaal door middel van een constructie de plaats van het beeld van de scherf en bepaal daaruit hoe groot Arno de scherf door de loep ziet.
NATUURKUNDE KLAS 5 ROEWERK H14-05/10/2011 PROEWERK Deze toets bestaat uit 3 opgaven (totaal 31 punten). Gebruik van eigen grafische rekenmachine en BINAS is toegestaan. Veel succes! ZET EERST JE NAAM OP
Nadere informatieLenzen. Leerplandoel. Introductie. Voorwerps brandpunts - en beeldafstand
Lenzen Leerplandoel FYSICA TWEEDE GRAAD ASO WETENSCHAPPEN LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS VVKSO BRUSSEL D/2012/7841/009 5.1.2 Licht B21 De beelden bij een dunne bolle lens construeren en deze aanduiden als
Nadere informatie1 Lichtbreking. Hoofdstuk 2. Licht. Leerstof. Toepassing. 3 a Zie figuur 2. b Zie figuur 2. c Zie figuur t a bij B b bij A
BASISSTOF Hoofdstuk 2 Licht Hoofdstuk 2 Licht 1 Lichtbreking Leerstof 1 a de normaal b de hoek van inval c de hoek van breking 2 a Als licht van lucht naar perspex gaat, wordt het licht altijd naar de
Nadere informatieONTDEK HET PLANETARIUM! DE ANTWOORDEN GROEP 5-6
ONTDEK HET PLANETARIUM! DE ANTWOORDEN GROEP 5-6 OPKAMER (12) Dit onderdeel past bij kerndoel 46, 52, 53 en 56. Het bed hier is heel kort. Eise zelf was 1 meter 74. Hoe moest hij dan slapen? Mensen sliepen
Nadere informatieBasic Creative Engineering Skills
Spiegels en Lenzen September 2015 Theaterschool OTT-2 1 September 2015 Theaterschool OTT-2 2 Schaduw Bij puntvormige lichtbron ontstaat een scherpe schaduw. Vraag Hoe groot is de schaduw van een voorwerp
Nadere informatieHandleiding Optiekset met bank
Handleiding Optiekset met bank 112110 112110 112114 Optieksets voor practicum De bovenstaande Eurofysica optieksets zijn geschikt voor alle nodige optiekproeven in het practicum. De basisset (112110) behandelt
Nadere informatiejaar: 1994 nummer: 12
jaar: 1994 nummer: 12 Een vrouw staat vóór een spiegel en kijkt met behulp van een handspiegel naar de bloem achter op haar hoofd.de afstanden van de bloem tot de spiegels zijn op de figuur aangegeven.
Nadere informatie4.1.1 Lichtbronnen Benoem de onderstaande lichtbronnen. Opgelet, één van de figuren stelt geen lichtbron voor, welke?
Hoofdstuk 4: Licht 4.1 Voortplanting van licht 4.1.1 Lichtbronnen Benoem de onderstaande lichtbronnen. Opgelet, één van de figuren stelt geen lichtbron voor, welke? We zien allerlei dingen om ons heen,
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 2 Licht. Wat moet je leren/ kunnen voor het PW H2 Licht?
Wat moet je leren/ kunnen voor het PW H2 Licht? Alles noteren met significantie en in de standaard vorm ( in hoeverre dit lukt). Eerst opschrijven wat de gegevens en formules zijn en wat gevraagd wordt.
Nadere informatieOog. Netvlies: Ooglens: Voor de stralengang in het oog van lichtstralen zijn de volgende drie onderdelen belangrijk.
Oog Voor de stralengang in het oog van lichtstralen zijn de volgende drie onderdelen belangrijk. Netvlies: Ooglens: Op het netvlies bevinden zich lichtgevoelige zintuigcellen; staafjes en kegeltjes (voor
Nadere informatieHoofdstuk 4: Licht. Natuurkunde Havo 2011/2012.
Hoofdstuk 4: Licht Natuurkunde Havo 2011/2012 www.lyceo.nl Hoofdstuk 4: Licht Natuurkunde 1. Kracht en beweging 2. Licht en geluid 3. Elektrische processen 4. Materie en energie Beweging Trillingen en
Nadere informatieOveral Natuurkunde 3V Uitwerkingen Hoofdstuk 6 Licht
Overal Natuurkunde 3V Uitwerkingen Hoofdstuk 6 Licht 6. Licht en beeld A a Primair licht is afkomstig uit een lichtbron en wordt ook wel direct licht genoemd. Secundair licht is niet direct afkomstig uit
Nadere informatieDe European Extremely Large Telescope - een blik in het verre heelal
De European Extremely Large Telescope - een blik in het verre heelal Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Onne Slooten 28 January 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/70955
Nadere informatieLenzen. N.G. Schultheiss
Lenzen N.G. Schultheiss Inleiding Deze module volgt op de module Spiegels. Deze module wordt vervolgd met de module Telescopen of de module Lenzen maken. Uiteindelijk kun je met de opgedane kennis een
Nadere informatieThema 7Oog, oogafwijkingen en oogcorrecties
07-01-2005 10:27 Pagina 1 Oog, oogafwijkingen en oogcorrecties Inleiding Het oog is een zeer gevoelig en bruikbaar optisch instrument. In figuur 2.56 zie je een aantal doorsnedentekeningen van het menselijk
Nadere informatieSterren kijken achter de dijken. Vier eeuwen sterrenkunde in Nederland
Sterren kijken achter de dijken Vier eeuwen sterrenkunde in Nederland Korte voorgeschiedenis tot 1600 Oudste wetenschap (Babyloniers 2000 v.chr.) Praktische betekenis Tijdrekening en kalender, landbouw
Nadere informatieEEN TELESCOOP UIT DELFT
EEN TELESCOOP UIT DELFT AUGUST 11, 2014 JEROENBOUTERSE LEAVE A COMMENT The estimated reading time for this post is 5 minutes. Door Marlise Rijks Op 14 mei 2014 haalde het bericht het achtuurjournaal: in
Nadere informatieDe ontraadseling van de hemel
De ontraadseling van de hemel In het poppenstuk kijkt een man door een sterrenkijker en doet ontdekkingen waarvoor hij een beloning krijgt. Maar voordat het zover was moesten er drie dingen gebeuren: een
Nadere informatieAndere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-157-7 (HB) 978-94-6175-964-1 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-216-1 (HB) 978-94-6175-158-4 (HB) 978-94-6175-958-0 (e-book)
Nadere informatieSterrenkunde. Materialen Karton Meetlat Passer Touw Potlood Schaar Lange stok
Pruiken en revoluties Groep 7 Handleiding voor de leerkracht Deze handleiding en de opdrachten zijn bedoeld als aanvulling op de geschiedenislessen over Pruiken en revoluties. De lesonderdelen beschreven
Nadere informatieOpgave 1: Constructies (6p) In figuur 1 op de bijlage staat een voorwerp (doorgetrokken pijl) links van de lens.
NATUURKUNDE KAS 5 ROEWERK H4-06/0/00 PROEWERK Deze toets bestaat uit 4 opgaven (totaal 3 punten). Gebruik van eigen grafische rekenmachine en BINAS is toegestaan. Veel succes! ZET EERST JE NAAM OP DE Opgave
Nadere informatieTweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy
Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Twee bijeenkomsten: Donderdag 17 oktober 2013: Historische ontwikkelingen van Astrologie.
Nadere informatiePracticum algemeen. 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag
Practicum algemeen 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag 1 Diagrammen maken Onafhankelijke grootheid en afhankelijke grootheid In veel experimenten wordt
Nadere informatieTips, achtergrondinformatie en lesmateriaal voor ruimtevaart in de klas
Tips, achtergrondinformatie en lesmateriaal voor ruimtevaart in de klas Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Achtergrondinformatie voor leerkrachten Satelliet Een satelliet is een
Nadere informatieDe Jefferson Bijbel. Thomas Jefferson
De Jefferson Bijbel Thomas Jefferson Vertaald en ingeleid door: Sadije Bunjaku & Thomas Heij Inhoud Inleiding 1. De geheime Bijbel van Thomas Jefferson 2. De filosofische president Het leven van Thomas
Nadere informatieStevin vwo deel 1 Uitwerkingen hoofdstuk 5 Spiegels en lenzen (22-03-2013) Pagina 1 van 23
Stevin vwo deel 1 Uitwerkingen hoofdstuk 5 Spiegels en lenzen (22-03-2013) Pagina 1 van 23 Opgaven 5.1 Spiegeleelden 1 B en C 2 De ander staat 2 + 5 = 7 m voor de spiegel. Haar spiegeleeld staat 7 m achter
Nadere informatieHoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde
Hoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Astronomisch Instituut Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl www.hennylamers.nl Overveen 15 october
Nadere informatieVoorbereidende les Peperduur
Voorbereidende les Peperduur op ontdekking in de Gouden Eeuw ------------------------------------------------------------------------------------------------------- Lesactiviteit: Specerijen ruiken en
Nadere informatieLenzen. Leerplandoel. Introductie. Voorwerps brandpunts - en beeldafstand
Lenzen Leerplandoel FYSICA TWEEDE GRAAD ASO WETENSCHAPPEN LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS VVKSO BRUSSEL D/2012/7841/009 5.1.2 Licht B21 De beelden bij een dunne bolle lens construeren en deze aanduiden als
Nadere informatieN A T U U R W E T E N S C H A P P E N V O O R H A N D E L 1 Copyright
N AT U U R W E T E N S C H A P P E N V O O R H A N D E L 1 2 LICHT EN ZIEN 2.1 Donkere lichamen en lichtbronnen 2.1.1 Donkere lichamen Donkere lichamen zijn lichamen die zichtbaar worden als er licht
Nadere informatieExact periode 3.2. Recht evenredig Omgekeerd evenredig Lambert Beer Lenzen en toepassingen
Exact periode 3.2?! Recht evenredig Omgekeerd evenredig Lambert Beer Lenzen en toepassingen 1 Lo41 per 3 exact recht evenredig, oefenen presentatie recht evenredig Deze link toont uitleg over recht evenredig
Nadere informatiemaksutov telescoop Maksutov telescoop
maksutov telescoop Maksutov telescoop Deze blogpost gaat over de techniek van de Maksutov telescoop via een review van de National Geographic 90/1250 goto telescoop. Lenzen of spiegel? Grofweg onderscheiden
Nadere informatieDe lange geschiedenis van de mensheid op deze aarde is nog lang niet ontrafeld door de gevestigde wetenschap.
De lange geschiedenis van de mensheid op deze aarde is nog lang niet ontrafeld door de gevestigde wetenschap. Nog steeds zijn er raadsels waarvoor men simpelweg geen of nauwelijks een verklaring heeft.
Nadere informatieTechnische Universiteit Eindhoven
Technische Universiteit Eindhoven Tentamen: Golven en Optica (3BB40) Datum: 24 november 2006 N.B.: Dit tentamen bestaat uit 4 vraagstukken en 5 pagina s met formules (LET OP, formulebladen zijn gewijzigd!!).
Nadere informatieHet Onderzoek. Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK
Het Onderzoek Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK Inhoud In deze hoofdstukken is mijn werkstuk verdeeld: 1.Christiaan Huygens blz: 4 2.Antonie van Leeuwenhoek blz: 6 3.De beschrijving
Nadere informatieLENZEN. 1. Inleiding
LENZEN N.G. SCHULTHEISS. Inleiding Deze module volgt op de module Spiegels. Deze module wordt vervolgd met de module Telescopen o de module Lenzen maken. Uiteindelijk kun je met de opgedane kennis een
Nadere informatieWet van Snellius. 1 Lichtbreking 2 Wet van Snellius 3 Terugkaatsing van licht tegen een grensvlak
Wet van Snellius 1 Lichtbreking 2 Wet van Snellius 3 Terugkaatsing van licht tegen een grensvlak 1 Lichtbreking Lichtbreking Als een lichtstraal het grensvlak tussen lucht en water passeert, zal de lichtstraal
Nadere informatieScherp zien onder water
Scherp zien onder water Keuzeopdracht biologie/natuurkunde voor de bovenbouw Een verdiepende opdracht over de werking van lenzen Voorkennis: het oog; breking van licht; brekingsindex; beeldvorming bij
Nadere informatieClassic Beauties. Dit werkboekje is van:
Classic Beauties Dit werkboekje is van: Hallo! Je gaat binnenkort op bezoek in het museum Hermitage Amsterdam. Het woord Hermitage spreek je uit als hermitaasje. Een museum is een gebouw waarin je allerlei
Nadere informatieNewton 4vwo Natuurkunde Hoofdstuk 3 Lichtbeelden
Newton 4vwo Natuurkunde Hoofdstuk 3 Lichtbeelden Hoofdstukvragen: Het hoofdstuk gaat over de lichtbeelden die je met spiegels, lenzen en prisma s kunt maken. Hoe ontstaat bij een spiegel een beeld? En
Nadere informatieGalileo waarneemproject
Galileo waarneemproject Galileo Galilei - Italiaanse wetenschapper (1564-1642) the godfather of visual astronomers and astrosketchers Michael Rosolina middelvinger van Galileo (1737) Misverstand 1 - niet
Nadere informatie2 Vroege renaissance 2.1
2 Vroege renaissance Giotto di Bondone, rond 1315 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de 14e eeuwse kunstenaar Giotto di Bondone, die in Italië een nieuwe kunststijl introduceerde. Voor het
Nadere informatieEscher in Het Paleis. Wiskundepakket. Perspectief
Escher in Het Paleis Wiskundepakket Perspectief Perspectief We leven in een driedimensionale wereld. Deze wereld nemen we echter waar door projecties op tweedimensionale vlakken of gebogen vlakken. In
Nadere informatieVoorbereidende les Peperduur
Voorbereidende les Peperduur op ontdekking in de Gouden Eeuw Lesactiviteit: Specerijen ruiken en proeven Groep: 5 en 6 Lesdoel: De leerlingen kunnen verschillende specerijen herkennen en omschrijven door
Nadere informatieZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++
NIVEAU ++ /5 Deze leskaart gaat over het zoeken naar de volmaakte vorm. Dat klinkt misschien wat verheven, maar je zult ontdekken dat deze zoektocht in de kunstgeschiedenis erg belangrijk is geweest. Piet
Nadere informatieLabo Fysica. Michael De Nil
Labo Fysica Michael De Nil 4 februari 2004 Inhoudsopgave 1 Foutentheorie 2 1.1 Soorten fouten............................ 2 1.2 Absolute & relatieve fouten..................... 2 2 Geometrische Optica
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal
Samenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal Samenvatting door A. 929 woorden 29 juni 2014 0 keer beoordeeld Vak ANW P1 Breedtegraad: s Nachts: hoek van poolster met horizon Overdag: hoogste hoek van de zon
Nadere informatieLicht. Tip. De leerlingen maken in deze les allemaal een eigen periscoop. 10 min. 60 minuten
Licht GROEP 5-6 49 60 minuten 1, 32, 45 en 54 Tip. De leerlingen maken in deze les allemaal een eigen periscoop. U kunt ze dit ook in tweetallen of in groepjes laten doen. De leerling: weet dat licht altijd
Nadere informatieJANNEKE SCHENK. Over de REGENBOOG. Regenbogen en andere lichtverschijnselen aan de hemel, natuurkundig verklaard voor iedereen
JANNEKE SCHENK Over de REGENBOOG Regenbogen en andere lichtverschijnselen aan de hemel, natuurkundig verklaard voor iedereen inhoud 6 13 69 99 121 129 137 147 177 195 215 286 288 Inleiding Meten aan de
Nadere informatie6.1 Voortplanting en weerkaatsing van licht 6.2 Spiegel en spiegelbeeld
6.1 Voortplanting en weerkaatsing van licht 6.2 Spiegel en spiegelbeeld Lichtbronnen: Directe lichtbronnen produceren zelf licht Indirecte lichtbronnen reflecteren licht. Je ziet een voorwerp als er licht
Nadere informatieVoorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May
Voorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May Lesactiviteit: wereldkaart tekenen en een woordweb maken Groep: 7 en 8 Lesdoel: De leerlingen ontdekken dat Nederland slechts een klein onderdeel is van
Nadere informatieLeydse Weelde. Carolus Clusius - A
Leydse Weelde Carolus Clusius - A Welkom in Museum Boerhaave. Je gaat de tentoonstelling Leydse Weelde Groene ontdekkingen in de Gouden Eeuw bekijken. Met groene ontdekkingen worden natuurlijk planten
Nadere informatieZe wordt aangeduid met het woordje uitbreiding in de titelbalk. De moeilijkheidsgraad van de opgaven is aangeduid met een kleurgradatie:
Pulsar 1 leerwerkboek 2 u is bedoeld voor het eerste jaar van de tweede graad ASO met 2 lestijden fysica per week. Het is een combinatie van een leerboek met een werkboek. De leerstof wordt telkens ingeleid
Nadere informatie6.1 Voortplanting en weerkaatsing van licht
Uitwerkingen opgaven hoofdstuk 6 6.1 Voortplanting en weerkaatsing van licht Opgave 1 Opgave 2 Bij diffuse terugkaatsing wordt opvallend licht in alle mogelijke richtingen teruggekaatst, zelfs als de opvallende
Nadere informatiehet oog > bijziendheid > verziendheid > leeftijdverziendheid > astigmatisme
Algemeen (emmetroop oog) Een bril of een contactlens wordt in de meeste gevallen toegepast om een brekingsfout van het oog te corrigeren. Er zijn verschillende brekingsfouten. verziendheid en de bijziendheid.
Nadere informatie