Een samenvatting van het boek Gids voor persoonlijk ondernemen en innovatie, Scriptum, Schiedam, ISBN

Transcriptie

1 GIDS VOOR PERSOONLIJK ONDERNEMEN EN INNOVATIE JONG GELEERD OUD GEDAAN DOOR THOMAS J.P. THIJSSEN Lector Experience in Hospitality Business Kenniscentrum Business & Hospitality Saxion Hospitality Business School Een samenvatting van het boek Gids voor persoonlijk ondernemen en innovatie, Scriptum, Schiedam, ISBN Inleiding Piet Jansen, tuinder in Brazilië, keert na een ernstig verkeersongeluk in dat land terug naar Nederland om hier te revalideren. Tijdens zijn geleidelijke herstel zit hij in de WAO. Op uitnodiging van de sociale dienst van de gemeente waar hij woont, in Zeeland, doet hij mee aan een reïntegratieprogramma met de titel Mens Mens Mens (tegenhanger van het motto Werk, Werk, Werk van de paarse kabinetten). In dit programma formuleert hij zijn persoonlijke ambitie om weer aan de slag te gaan in een nieuw beroep, rekening houdend met zijn fysieke beperkingen. De consulent ondersteunt hem in zijn ambitie door hem een herscholingsprogramma aan te bieden. Piet grijpt het aanbod met beide handen aan. Hij ziet dit als een reële kans om zijn leven opnieuw inhoud te geven. Bill Gates, komt in 1968 als scholier aan de Lakeside Private School in Seattle in aanraking met computers. Hij beseft welke kansen de nieuwe informatie- en communicatietechnologie biedt. Na de middelbare school gaat hij naar Harvard. Op zijn studentenkamer werkt hij samen met Paul Allen aan een computerbesturingsprogramma 8080 BASIC dat de besturing van de PC mogelijk maakt. Zijn programmeertalent wendt hij aan om een besturingsprogramma te schrijven en in licentie aan te bieden aan IBM. Big Blue is veeleisend, maar Bill slaat zich goed door de onderhandelingen heen en krijgt voor elkaar. Zijn directe concurrent was Digital Research, een bedrijf waar IBM eigenlijk voor had willen kiezen, maar dat niet akkoord wilde gaan met de strenge nondisclosure-voorwaarden van IBM. En dus werd Microsoft onverwachts eerste keus. Bill had samen met zijn studiegenoot al vrij jong de ambitie om op elk bureau en in elke huiskamer een PC met Microsoft-software te realiseren in een tijd waarin zoiets volstrekt onwaarschijnlijk klonk. In jaartal 1975 richt hij Microsoft op. De rest van het verhaal kent iedereen. Zijn studie heeft hij nimmer afgemaakt. Gerard van Ochteren doceert Accountancy aan een universiteit. Tijdens een workshop <persoonlijk ondernemen> voor wetenschappers formuleert hij de volgende ambitie: als hij later met pensioen gaat, wil hij in Bourkino Faso in Afrika een organisatie voor venture capital starten. Daarmee hoopt hij startende ondernemers te helpen. De workshopbegeleider vraagt of hij deze kans al heeft verkend. Nee, dat nog niet, zegt Gerard; hij droomt er alleen maar van. Na enige discussie doet de workshopbegeleider hem een suggestie aan de hand: zou het niet mogelijk zijn om een kortdurend gastdocentschap te krijgen in Bourkina Faso. Gerard kan dan alvast onderzoeken hoe realistisch zijn ambitie is lang voordat hij met pensioen gaat. Gerard wordt enthousiast bij de gedachte. Hij besluit om met deze suggestie aan de slag te gaan. Piet, Bill en Gerard hebben met elkaar gemeen dat zij alledrie een ambitie hebben en daar concreet iets mee willen doen. Zij zijn, ieder op hun eigen manier, ondernemers in de zin dat zij zaken aanpakken die bij hen passen en waar zij energie in willen steken. Door hun talent in te zetten (hoe verschillend ook) zoeken zij actief naar mogelijkheden om waarde te creëren: voor henzelf en voor anderen. Natuurlijk zullen ze daarbij ook problemen moeten overwinnen. Maar alledrie beschouwen zij problemen als uitdagingen. 1

2 Ziedaar de kern van persoonlijk ondernemerschap, het centrale thema van deze Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie. Iedereen kan persoonlijk ondernemen, dat is hoofdboodschap die op deze pagina s wordt ontwikkeld. Persoonlijk ondernemerschap is een voor iedereen bereikbare levensvervulling. Met de juiste bril op kan iedereen zijn of haar eigen leven en dat van anderen een nieuwe en betere wending geven. De Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie wil bevorderen dat meer en meer mensen die bril opzetten en kiezen voor persoonlijk ondernemerschap. Ondernemerschap kan op een aantal verschillende niveaus worden beschreven: het individu (de ondernemer), de organisatie (de ondernemende organisatie) en de maatschappij (de ondernemende maatschappij). In deze Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie ligt het accent op het individu, het persoonlijk ondernemen, met hier en daar uitstapjes naar de organisatie en de maatschappij. De Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie is, kortom, bedoeld voor iedereen die meer van zijn leven wil maken. De drie etappes van persoonlijk ondernemen De lucht is zwanger van een nieuwe ontwikkeling die sommigen al jaren en misschien wel tientallen jaren hebben zien aankomen: mensen ontdoen zich van het juk van besturing door bedrijven en overheden. De burger is het zat om als machine te worden ingezet in het kapitalistische regime. Hij is het zat om zich te laten betuttelen door de overheid. Steeds meer mensen ontdekken dat ondernemerschap niet alleen is weggelegd voor een happy few maar voor iedereen. De Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie wil helpen duidelijk te maken hoe iedereen, u en ik, zijn of haar ondernemende talenten kan leren herkennen en praktisch kan toepassen ongeacht de gegeven omstandigheden teneinde het eigen leven de gewenste inhoud te geven. Ondernemerschap is bevrijding en een middel tot zelfsturing, communicatie, creativiteit en waardecreatie. Persoonlijk ondernemerschap kun je leren en toepassen. Persoonlijk ondernemerschap ligt binnen ieders bereik: zowel de medewerker als de zelfstandige, en zowel in het werk als in de vrije tijd. Dit besef dringt, zoals gezegd, steeds meer door: persoonlijk ondernemerschap wordt zo een manier van leven en werken voor iedereen die zich wil ontplooien. Omgaan met risico s Veel mensen denken bij het woord ondernemen meteen aan de risico s die eraan verbonden zijn en neigen daarbij onwillekeurig naar de negatieve interpretatie van het woord risico, namelijk riskant iets wat je mijdt en zeker niet opzoekt. (Interessant is overigens dat het Chinese teken voor risico bestaat uit twee tekens: één voor crisis en één voor kans.) Ons hele leven is echter één lange aaneenschakeling van risico s die we bewust aangaan. Leren omgaan met risico s in huis, op straat, in het verkeer, op het werk, op reis is een onderdeel van ons leven. De belangrijke vraag is vooral: in hoeverre begin je ergens onvoorbereid aan? Iemand die zonder rijbewijs of met een flinke slok op achter het stuur kruipt, neemt onaanvaardbare risico s voor zichzelf en zijn medemens. Met ondernemerschap is het niet anders. Bij iedere activiteit die we ontplooien stellen we ons bloot aan bepaalde risico s. Hoe we omgaan met deze risico s bepaalt of we gelukkig en gezond kunnen leven, leren en werken. Door oefening en ervaring leren we risico s te onderkennen, te managen en te beheersen ook de risico s verbonden aan persoonlijk ondernemerschap. Goed persoonlijk ondernemerschap houdt in dat we kansen signaleren en benutten maar tegelijkertijd ook inschatten welke mogelijke onzekerheden en risico s er verbonden zijn aan die kansen. We grijpen onze kans wanneer onze persoonlijke talenten voldoende zijn ontwikkeld en we de risico s kunnen overzien. We nemen tijdig de juiste maatregelen om de voorziene risico s af te dekken. Bij bepaalde werkzaamheden dragen we bijvoorbeeld veilige schoenen en kleding. Tijdens een lange autoreis rusten we om de paar uur uit langs de kant van de weg. Het risico van arbeidsongeschiktheid kunnen we wellicht (afhankelijk van de omstandigheden) verzekeren. 2

3 Een cruciale voorzorgsmaatregel (maar zo denken we er vaak niet over na) is: regelmatig oefenen. Een muzikante oefent dagelijks uren op haar instrument om haar talent verder te ontwikkelen. Door die oefening staat ze er op het moment dat het echt nodig is zodat ze ook voor een volgend concert wordt gevraagd. Natuurlijk: oefening vergt doorzettingsvermogen. Maar als iets wat we graag willen ook lukt, dan smaakt de beloning bijzonder zoet. Kortom, geen leven zonder risico. Als we echter onze persoonlijke talenten ontwikkelen wanneer we onze ambities nastreven, dan kunnen we verstandig omgaan met de risico s die we daarmee aangaan. Misverstanden over ondernemen Ondernemerschap in de zin van wat een ondernemer precies is en doet leidt tot vele misverstanden. Zo worden aan een ondernemer vaak bergen kwaliteiten toegeschreven, merkt Amar Bhidé op in zijn fantastische boek, The Origin and Evolution of New Businesses. Een ondernemer zou iemand zijn met een uniek en briljant idee, die een unieke nieuwe technologie inzet, een uitgebreid ondernemingsplan schrijft en over een aanzienlijk startkapitaal beschikt. Bovendien zou een ondernemer meestal jong zijn en een goede opleiding hebben genoten. Ook zou een ondernemer iemand zijn die grote risico s neemt, vooraf zwaar investeert en snel financieel succes wil behalen. De praktijk leert echter anders: Verreweg de meeste ondernemers starten met een bestaand idee en gebruiken meestal een combinatie van bewezen technologie. Bij de start is niet planning de hoofdvaardigheid, maar flexibiliteit en aanpassingsvermogen. Slechts 5 procent met vermogen van een vermogensverschaffer; starters zijn meestal zelfgefinancierd met een gemiddeld bedrag van niet meer dan euro. De meeste starters zijn boven de dertig en beschikken over veel praktijkervaring in een bepaalde branche. In Nederland is de gemiddelde leeftijd van de startende ondernemer zo n 35 jaar. Alhoewel ondernemers goed kunnen omgaan met onzekerheid en ambiguïteit zijn zij risicomijdend en richten zij zich op klanten, omzet en resultaat. Naast financieel succes streven ondernemers vooral naar vrijheid en plezier, zij delen het succes met hun medewerkers en relaties, en zij genieten van hun zelfstandigheid. Daarbij speelt het overwinnen van kleine en grote problemen een belangrijke rol. Ondernemers zien problemen als uitdagingen waar zij hun talenten op kunnen botvieren. Als de geschetste misperceptie omtrent ondernemers inderdaad zo wijd verbreid is, dan is het ook niet verwonderlijk dat de drempel voor ondernemerschap in Nederland tot dusverre zo hoog is. Slechts 7 procent van de Nederlandse studenten overweegt nu zelfstandig ondernemer te worden; de overigen geven de voorkeur aan een carrière bij een multinational. Na enkele jaren werkervaring groeit het percentage dat (alsnog) zelfstandig ondernemer wil worden echter wel aanzienlijk. Het grootste misverstand is echter dat ondernemen zou zijn voorbehouden aan een zelfstandig ondernemer die voor eigen rekening en risico activiteiten ontplooit. De Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie wil aantonen dat ondernemen in de 21e eeuw bereikbaar is voor iedereen. Jong geleerd, oud gedaan Elke ouder weet dat, wanneer een kind leert kruipen en lopen, het op een natuurlijke wijze de wereld om zich heen wil verkennen. Het ziet nog geen gevaar, en met vallen en opstaan (en de bescherming van zijn ouders) leert het om zijn mogelijkheden te ontplooien. Het kind leert van zijn gedrag en dus ook van zijn fouten. Persoonlijk ondernemerschap zit er blijkbaar van nature in. Iets later vraagt het kind je de oren van je hoofd: Wat is dat?, Waarom? Van nature zijn we nieuwsgierig; we willen weten hoe het zit. Het is ook geen wonder dat kinderen van ondernemende ouders vaak het voorbeeld van hun ouders volgen om zelfstandig dingen in het leven aan te pakken. Iedereen kent bijvoorbeeld wel een student met een bijbaantje. De vraag die we ons wel kunnen stellen is of de opvoeding van de ouders in combinatie met het huidige Nederlandse onderwijs de natuurlijke geneigdheid tot persoonlijk ondernemerschap voldoende aanwakkert of juist afremt? De kans is groot dat de natuurlijke creativiteit van kinderen wordt ingeperkt op school. Dezelfde 3

4 vraag kunnen we stellen aan werkgevers. Bieden zij jong talent voldoende mogelijkheden voor zelfontplooiing? Met andere woorden, hoe bevorderen we persoonlijk ondernemerschap? Leerling Student Volwassene Oudere Ondernemend vermogen Leeftijd Figuur 1 Ondernemend vermogen In figuur 1 zijn de verschillende levensfasen afgebeeld, met onderaan het leeftijdsverloop. De lijn in deze figuur geeft het ondernemend vermogen weer. Interessant is nu dat, zoals gezegd, ondernemend vermogen niet beperkt blijft tot zelfstandig ondernemerschap in de traditionele en enge betekenis van het woord, namelijk de betrekkelijk kleine groep mensen vanaf 35 jaar met een eigen commercieel bedrijf. Nee, ondernemend vermogen strekt zich uit over de gehele levensloop: leerling, student, volwassene en oudere. Dit betekent dat opvoeders, onderwijzers en werkgevers kunnen inspelen op de behoefte aan persoonlijk ondernemerschap, door ruimte te geven aan de individuele talenten van personen van alle leeftijden. De term intrapreneurship (ondernemen in een organisatie) wordt wel gebruikt om het begrip persoonlijk ondernemerschap te duiden in organisaties. Steeds vaker combineren werknemers intrapreneurship met entrepreneurship: met behoud van een vast dienstverband van bijvoorbeeld 3 of 4 dagen begint men parttime voor eigen rekening en risico een eigen bedrijf. Het spreekt voor zich dat het verstandig is om eerst ervaring op te doen bij werkgevers om de eigen talenten te ontwikkelen en om een bepaalde branche te leren kennen. Door als intrapreneur te oefenen en successen te oogsten, oefent men persoonlijk ondernemerschap en bereidt men zich voor op een eventuele stap naar zelfstandig ondernemerschap. Natuurlijk is deze specifieke stap niet voor iedereen weggelegd niet iedereen begint ook echt voor eigen rekening en risico een bedrijf (al dan niet met personeel). Persoonlijk ondernemerschap is echter voor iedereen en voor alle leeftijden. Kinderen als persoonlijk ondernemer? Joel Rubin was vijftien toen hij in de winter van 1989/1990 op televisie zag hoe tonijnvissers op grote schaal dolfijnen afslachtten, en hij besloot in actie te komen (niet beseffend, overigens, dat op tal van plaatsen in de VS ook kinderen ertegen in het geweer waren gekomen). Dit leidde uiteindelijk tot een actie waarbij protestkaarten werden gestuurd naar de privé-adressen van de directeuren van de visverwerkende industrie. Die kregen het daardoor aan de stok met hun eigen kinderen en trokken daarop bij de vissers aan de bel. Al in april 1990 was de overwinning daar: de drie grootste aanbieders van tonijn in blik Heinz (Star-Kist), Bumble Bee en Van Camp (samen goed voor zeventig procent van de totale tonijnafzet in blik in de VS) kondigden aan dat zij alleen nog maar zouden inkopen bij tonijnvissers die de dolfijnen met rust lieten. Om de consument te informeren zou er een keurmerk op de blikjes komen. Het voorbeeld van Joel en van vele andere kinderen illustreert dat <ondernemerschap> al op heel vroege leeftijd kan beginnen, en dat we niet moeten onderschatten wat kinderen ervan kunnen maken. Bron: Phillip Hoose, It s our world, too! : stories of young people who are making a difference. Little, Brown and Company, Boston (Mass.), Van besturing naar zelfsturing 4

5 De filosoof Arnold Cornelis schetst de logische evolutie naar zelfsturing en communicatie in zijn boek De vertraagde tijd; revanche van de Geest als Filosofie van de Toekomst met het scheppingsverhaal als metafoor. De zesde dageraad van Cornelis, waarin we ons nu bevinden, spreekt over communicatie en zelfsturing als logisch instrumenten om te streven naar een zinvolle levensvervulling. Cornelis breekt daarmee met het gedachtegoed van de 20e eeuw, waarin de mens wordt bestuurd als een machine. Veel van het denken van Cornelis is terug te vinden in deze {Gids}, als onderliggende theorie dat er in elk mens een ondernemer schuilt. Cornelis stelt dat de factor tijd verband houdt met het verborgen programma van ieder individu, die zijn zelfbeeld opbouwt in relatie tot zijn wereldbeeld en geluk nastreeft door zelfsturing en communicatie. Het verborgen programma ontvouwt zich in de tijd. Zo beschrijft Cornelis dat elk mens bij het ontwaken energie voelt opkomen en zich oriënteert waar hij is in de ruimte: is hij thuis of in een hotelkamer? Vervolgens vraagt hij zich af wat zijn agenda is, zijn {programma}: wat heeft hij gisteren gedaan, wat staat er vandaag op het programma en wat is in de nabije toekomst van belang? Deze filosofie biedt talloze aanknopingspunten om onszelf en de wereld om ons heen beter te gaan begrijpen en ons handelen daarop af te stemmen. Definitie van ondernemerschap In de voorgaande alinea s gebruiken we de begrippen ondernemerschap, persoonlijk ondernemerschap, ondernemend vermogen en entrepreneurship willekeurig door elkaar. Dit vraagt om een heldere definitie. In mijn rondreis door de literatuur stuitte ik in 1998 op de volgende definitie uit het European Case-book on Entrepreneurship and New Ventures: At the heart of entrepreneurship is the notion of action arising out of the pursuit of opportunity, as a result of which value is created. The entrepreneur starts with the opportunity and then seeks the resources to exploit it. Deze definitie is bijna te mooi om te vertalen. Kernbegrippen zijn: actie, opsporen van kansen, waardecreatie, verzamelen van resources ([hulp]middelen, hulpbronnen) en het benutten van de kans. We zullen de begrippen entrepreneurship en ondernemerschap in dit artikel als elkaars synoniemen gebruiken. Daarbij leggen we de nadruk op persoonlijk ondernemerschap: hoe je zelf kunt ondernemen. Er zijn al heel veel publicaties over het schrijven van ondernemingsplannen, geredeneerd vanuit de onderneming. Er is echter nog maar weinig geschreven over de mens als persoonlijk ondernemer. Afgeleid van de bovenstaande definitie geef ik de voorkeur aan de verkorte definitie van persoonlijk ondernemerschap: kansen zien, kansen benutten en waardecreatie. Deze definitie wordt weerspiegeld in de opbouw van dit artikel. De reis van persoonlijk ondernemerschap We starten met een voorbeeld uit de levenspraktijk van Jolanda van den Berg en beschrijven aan de hand van haar verhaal de drie etappes van de reis van persoonlijk ondernemerschap. In de winter van 1995/1996 ging Jolanda op vakantie naar Zuid-Amerika en kwam terecht in Cuzco, de oude Inca-hoofdstad in de Andes in Peru. Daar zag ze straatkinderen en vatte het plan op om iets voor die kinderen te gaan doen. (1e etappe: Kansen Zien.) Een half jaar later kwam ze terug naar Cuzco, nu met de bedoeling om er voorgoed te blijven voor die kinderen (<al help ik er maar één!>). Ze zocht contact met de kinderen en trok alle dagen met ze op, net zolang totdat ze hun vertrouwen had gewonnen. Toen stelde ze aan eentje voor: heb je geen zin om bij mij in te trekken? Al gauw had ze er een paar <onder dak> en moest ze betere voorzieningen zien te vinden (dan de huurkamer die ze op dat moment had). Een donor schonk haar geld om een groot pand in Cuzco te kopen: het Niños Hotel (Kinderhotel) was geboren. (2e etappe: Kansen Benutten.) Inmiddels (medio 2004) is de aanvankelijke eenvrouwsactie van Jolanda (haar vriend Titus Bovenberg voegde zich al snel bij haar) uitgegroeid tot drie pleeggezinnen (van respectievelijk twaalf, elf en zes kinderen), twee Niños Hotels en twee Niños Kinderrestaurants waar 250 kinderen zes dagen per week een warme maaltijd krijgen en andere faciliteiten genieten (douches, medische zorg, sportlessen en speelse lessen in sociale vaardigheden en zelfrespect). De hele onderneming, die onder de vlag vaart van de stichting Niños Unidos Peruanos, biedt inmiddels vast werk aan zo n veertig lokale medewerkers die daarmee op hun beurt hun eigen 5

6 veertig gezinnen onderhouden. De door de jaren uitgevoerde bouwprojecten hebben voor nog eens tientallen mensen vele maanden aan werk gecreëerd (3e etappe: Waarde Creëren.) Zo kan persoonlijk ondernemerschap worden gezien als een ontdekkingsreis, een reisprogramma met als drijvende kracht de zelfsturing en communicatie van het individu. Kansen zien: de eerste etappe De reis begint bij het individu (zelfbeeld) en zijn persoonlijkheid en talenten in relatie tot het door hem of haar opgebouwde beeld van de wereld (wereldbeeld). Zingeving is het uitgangspunt bij het uitvoeren van het eigen verborgen programma. Kansen doen zich voor in de gedaante van ideeën en concepten van waardecreatie die wellicht relevant zijn voor de ondernemer en de afnemers die hij voor ogen heeft. Zoals bij Jolanda, die zich het lot van de straatkinderen in Cuzco persoonlijk aantrok en daar concreet iets aan wilde doen. De persoonlijk ondernemer gaat te rade bij zijn verstand en zijn gevoel, en dat van anderen, en probeert gevoel te krijgen of het idee dan wel het uitgewerkte concept daadwerkelijk waarde vertegenwoordigt en zo ja, voor wie. Is het idee of concept onderscheidend genoeg? Wordt er een concreet probleem mee opgelost? Is er werkelijk behoefte aan de voorgestelde oplossing? Bieden anderen al een bestaande en misschien betere oplossing? Wat kan ik daarvan leren? Is er potentieel voor waardecreatie? Is de tijd er rijp voor? Kortom, heeft het zin? De persoonlijk ondernemer heeft nu de eerste etappe van de reis afgelegd. De tweede etappe kan pas worden aangevangen als de motivatie is toegenomen en de persoonlijk ondernemer concreet mogelijkheden ziet. Je moet niet alleen ideeën hebben, de ideeën moeten je ook persoonlijk raken. Als de ideeën en mogelijke concepten je niet persoonlijk raken, dan is het moeilijk zo niet onmogelijk om daar (gedurende langere tijd) iets nuttigs mee te doen. Je moet er echt achter staan. Je hart moet er in zitten. Hart, hoofd en handen worden slechts verbonden als het idee je persoonlijk raakt. Is dat niet het geval, dan is het beter om opnieuw te beginnen bij nieuwe ideeën. Kansen benutten: de tweede etappe De reis wordt vervolgd als het uitgewerkte idee (concept) een goed idee is. We zullen later vertellen dat een idee een goed idee is als de tijd er rijp voor is (Victor Hugo). Nu begint het zoeken naar de benodigde resources ofwel grondstoffen. Wat heb ik nodig om mijn idee te verwezenlijken? De beschikbare grondstoffen zijn: arbeid (ik geef de voorkeur aan het begrip menskracht of menselijk talent), materialen en grondstoffen, informatie en kennis (waaronder eventueel patenten) en ten slotte kapitaal. Dit klinkt allemaal nogal zwaar. Bedenk echter dat voor heel veel kansen bestaande menskracht, bestaande materialen en grondstoffen en bestaand kapitaal door een slimme toepassing van informatie en kennis kunnen leiden tot aanzienlijke waardecreatie. Bedenk dat kansen benutten kan worden geleerd door te oefenen. Immers: jong geleerd, oud gedaan. Wanneer je door omstandigheden wordt gedwongen om het roer in een organisatie drastisch om te gooien, dan beschik je immers over het innovatief vermogen van de gehele organisatie en kun je dit vermogen ook aanspreken. Het verstand en het gevoel worden ingezet om te bedenken wat die koerswijziging kost en wat de potentiële opbrengst ervan is. Bij kosten en baten moeten we niet alleen denken in termen van geld en winst, ook al zijn dat uiteraard noodzakelijke grondstoffen en voorwaarden voor continuïteit. Want ook sociale kosten en opbrengsten (Voelt het goed? Wordt de klant er beter van? Wordt de maatschappij er beter van?) en kosten en opbrengsten in de zin van duurzaamheid (milieuvriendelijkheid, recycling, aantasting natuur en landschap) spelen een belangrijke rol. Pakt deze analyse in de tweede etappe van de reis goed uit, dan kunnen we ons voorbereiden op de implementatie, veelal door te beproeven, uit te proberen en te testen op kleine schaal. Veel organisaties vergeten in deze fase van ontwerp en ontwikkeling de (potentiële) klanten en medewerkers te betrekken. Geen wonder dat vele verbeteringen en vernieuwingen niet aanslaan, niet met succes kunnen worden ingevoerd en daardoor nooit tot het stadium van een geslaagde innovatie komen. Veel goede ideeën gaan verloren. Geslaagde organisaties richten zich door middel van een open dialoog met klanten en medewerkers op wat Frido Smulders van de Technische Universiteit Delft continuous innovation noemt: een prachtig perspectief om organisch mee te groeien met de behoeften van klanten in de markt, net zo natuurlijk als inademen en 6

7 uitademen. Midden in de samenleving staan, met alle zintuigen alert om kansen te signaleren en onmiddellijk te benutten. Zou dit niet een prachtig alternatief zijn voor de rigoureuze herstructureringen en massaontslagen van de vaak grote tot zeer grote organisaties, met alle angst, boosheid en verdriet die dergelijke operaties met zich meebrengen? Waarom is het topmanagement niet slim genoeg om zich te richten op continuous innovation? Misschien dat de zelfgenoegzaamheid in goede tijden blind maakt voor kansen die alom aanwezig zijn? In slechte tijden zijn we dan onvoldoende voorbereid, het overkomt ons en we moeten diep snijden in de organisatie om te proberen alsnog te overleven. Het ontbreekt ons aan pro-actief denken, flexibiliteit en het vermogen tot aanpassen de typische kenmerken, kortom, van ondernemend vermogen. Waardecreatie: de derde etappe The proof of the pudding is in the eating! Het spannendste deel van de reis is nu aangebroken: de verbetering of vernieuwing wordt in de praktijk ingevoerd. Werkt het? Doet het wat we hadden bedacht? Beter of slechter? Wat vinden onze klanten en onze medewerkers ervan? Levert het nieuwe energie op? Moeten we aanpassen, bijstellen? Levert het economische waarde (geld), sociale waarde (plezier, geluk, schoonheid, gemak) en blijkt het duurzaam te zijn (verbetert het onze planeet in allerlei kleine dingen)? Is het antwoord hierop ja, dan is de beloning groot: zelfverwezenlijking van alle betrokkenen, voor minder doen we het niet, het smaakt naar meer. Zoals Jolanda, samen met haar man, er niet alleen in slaagt om kinderen te helpen maar ook banen te scheppen voor lokale gezinnen. Zij vindt in dit werk haar persoonlijke ontplooiing en helpt daarmee anderen zichzelf te ontplooien. Vanzelfsprekend zal het niet altijd lukken. Het is als met leren schaatsen: een proces van vallen en opstaan en vooral een proces van doorzetten en volhouden totdat het lukt. Er zijn immers omstandigheden die we niet altijd kunnen voorzien. Onze talenten zijn niet altijd voldoende ontwikkeld. Het is dan vanzelfsprekend van belang om van deze reis te leren en deze kennis en ervaring in de bagage te stoppen voor de volgende reis. Dat dit niet altijd eenvoudig is kan ik uit persoonlijke ervaring bevestigen. Soms zit het tegen. En als iets echt tegen zit, dan valt dat ook vaak samen met andere tegenslagen. De Engelsen kunnen dat zo mooi verwoorden: it never rains but it pours als het regent, dan valt het ook met bakken uit de lucht. Als je bijvoorbeeld valt met schaatsen en je behoorlijk bezeert, dan is de eerste en menselijke reactie om van het ijs af te gaan en om nooit meer te schaatsen. Door de dikke knie goed te verzorgen en opnieuw te oefenen leren we met doorzettingsvermogen toch schaatsen en gaan we er op den duur zelfs van genieten. Als we terugkijken op het begin van vallen en opstaan is het vaak moeilijk om nog voor de geest te halen hoe moeilijk het was in het begin. Het is goed om ons te realiseren dat alle begin moeilijk is en dat dat voor iedereen geldt. Ook ontdek je dat je niet voor alles in de wieg bent gelegd. Na die val bij het schaatsen kun je ook besluiten om inderdaad nooit meer te schaatsen en je heil te zoeken in een andere sport of vrijetijdsbesteding die je beter ligt, die beter past bij je talenten. Leren wat je (niet) wilt en wat je (niet) kunt maakt ook deel uit van de reis van persoonlijk ondernemerschap. Zo leren we stapsgewijs aansluitend bij onze eigen talenten en ambities van beginnend ondernemer te groeien naar gevorderd ondernemer, naar meester-ondernemer en ten slotte naar leermeester en coach, zodat we anderen kunnen helpen hun ondernemend vermogen te ontwikkelen. Zaken die we niet willen en niet kunnen bannen we met toenemend succes uit, door onze energie te richten op wat we wel kunnen en willen. Met steeds meer plezier gaan we op reis. Als steeds meer mensen de reis van persoonlijk ondernemerschap afleggen, dan kan dit uiteindelijk een reactie ontketenen in de 21e eeuw die zijn weerga niet kent. Persoonlijk ondernemerschap wordt gemeengoed. Voor iedereen in elke levensfase een passend beroep Het aantal mogelijke beroepen is duizelingwekkend groot. Het vinden van een goede match tussen persoonlijke talenten en beroepsmogelijkheden is daarom zeker niet eenvoudig. Van Lier brengt met behulp van een eenvoudige structuur het <oerwoud> aan beroepen in kaart. Zij onderscheidt drie categorieën: Uitvoerende beroepen. Uitvoerende beroepen zijn beroepen waarbij vooral met de handen wordt gewerkt. Voorbeelden zijn te vinden in de agrarische sector, de bouw en de installatiesector, de automatisering en 7

8 de industrie. Kenmerkend is dat de uitvoerende zelf geen invloed heeft op het ontwerp van de producten of diensten. De uitvoerende voert uit volgens door anderen ontwikkelde specificaties. Dienstverlenende beroepen. Het kenmerk van dienstverlenende beroepen is dat zij voorwaarden scheppen voor leven, werk en welzijn. Inmiddels bestaat het bruto binnenlands product voor drie kwart uit diensten. Voorbeelden zijn onder meer verzorging, verpleging en behandeling in de gezondheidszorg, beroepen in horeca, recreatie en toerisme, beroepen in beveiliging en bewaking, administratieve, financiële, fiscale en accountancy-diensten en bijvoorbeeld vrijwilligersdiensten. Ook juridische diensten (advocaten, notarissen, makelaars, enzovoort), consultants en aanbieders van opleidingen behoren tot de dienstverlening. Vaak zijn deze beroepen een intermediair tussen creatieve en uitvoerende beroepen. Creatieve beroepen. Creatieve beroepen zijn beroepen waarbij iets nieuws wordt ontwikkeld en gemaakt. Voorbeelden zijn kunstenaars, schrijvers, politici, architecten, kleding- en meubelontwerpers en wetenschappers. De bovenstaande indeling maakt het mogelijk om door de bomen het bos te zien. Deze indeling helpt namelijk duidelijk te maken hoe een bepaald soort beroep bijdraagt aan de vernieuwing van de ondernemende samenleving want in elk van de drie genoemde categorieën is ondernemerschap (kansen zien, kansen benutten) mogelijk: Bij uitvoerende beroepen zal dat ondernemerschap vooral liggen op het vlak van efficiency en effectiviteit in het met handen en machines vervaardigen van producten. Er zijn nog immer kansen om de veiligheid en gezondheid van het eigen werk te verbeteren en de productie op te voeren, waarbij plezier in het werk en de beroepstrots een hoofdrol spelen. Vakmanschap en meesterschap in uitvoerende beroepen kunnen ook in de 21e eeuw verder worden uitgebouwd. Bij dienstverlenende beroepen liggen de kansen letterlijk voor het opscheppen niet alleen om de efficiency en effectiviteit verder op te voeren, maar vooral ook om klantgerichter te werken en meer waarde te creëren, om meer en meer in te spelen op individuele behoeften van individuele klanten. De transformatie van aanbodgestuurd naar vraaggestuurd werken stelt nieuwe eisen en schept tevens nieuwe kansen. Nieuwe en oude media kunnen worden ingezet om dienstverlening op maat mogelijk te maken op het moment dat de klant het wil. Bij vernieuwing spelen creatieve beroepen een hoofdrol. Zij bieden optimale ruimte aan creatieve geesten die alle registers van ondernemerschap willen en kunnen benutten. De mate waarin het individu zijn of haar talenten leert beheersen in een bepaalde beroepssituatie die bij hem of haar past, verloopt volgens een patroon van leren: de beginneling wordt gevorderde, de gevorderde wordt meester, de meester ontwikkelt zich tot leermeester/coach. Cornelis zegt het al: arbeid is leren. Door je talenten uit te bouwen geef je steeds beter vorm aan je eigen programma. Zelf kun je aanvoelen of je liever met je handen werkt of met je hoofd, of wellicht een combinatie van beide. Ook voel je aan of je over voldoende creatieve talenten beschikt om je uit te leven in een creatief beroep. Het is goed om te bedenken dat vele beroepen een bepaalde mix van uitvoering, dienstverlening en creatieve aspecten in zich dragen. Peter Drucker wees er enkele jaren geleden al op: de grote uitdaging van de 21e eeuw is om de (vaak nog veel te lage) productiviteit van de <kenniswerker> drastisch op te voeren (onder andere om het hoofd te kunnen bieden aan de vergrijzing van de samenleving).*10* Kenniswerkers zijn creatief, hebben oog voor dienstverlening en schuwen de uitvoering van een bepaalde taak niet als hen dat dichter bij hun doel brengt. De beschreven indeling van beroepen in drie categorieën volgens Van Lier biedt slechts één mogelijkheid om bij jezelf na te gaan waar het hoofdaccent van een bepaald soort werk ligt en dus of een uitvoerend, dienstverlenend dan wel creatief beroep (of een combinatie daarvan) het beste bij je past. De grenzen van besturing zijn bereikt De grenzen aan besturing zijn bereikt. We hebben de natuur weten te beteugelen en worden daar nog steeds slimmer in. Willen we echte vooruitgang boeken, dan moeten we stoppen met het beteugelen van mensen. We moeten de beleidsgevangenissen opheffen. Mensen zijn geen machines en willen ook niet als zodanig worden gebruikt. Mensen kunnen en willen zich ontwikkelen. Zij kunnen dit proces zelf uitermate goed vormgeven. Zij zelf zijn een bron van creativiteit ten behoeve van zichzelf, hun sociale netwerk en de maatschappij. Voor eenieder bepaalt het persoonlijk wereldbeeld de eigen arena voor persoonlijk ondernemen. Daar liggen de kansen en uitdagingen die we kunnen zien, interpreteren en als mogelijk onderwerp van persoonlijk 8

9 ondernemen kunnen benutten of verwerpen. We kunnen ons de vraag stellen wat ons in de wereld om ons heen raakt en waar we onze tanden in willen zetten. Zo kunnen we deze {Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie} heel praktisch voor onszelf gebruiken. Juist deze tijd biedt nieuwe mogelijkheden en kansen, zoals we hebben kunnen zien. De komende tijd houdt de mogelijkheid in zich dat iedereen een beroep kiest dat bij hem of haar past. Waardecreatie Waar het natuurlijk allemaal om draait is waardecreatie. Word je er zelf beter van? Worden anderen er beter van? Wij maken graag onderscheid tussen economische waarde (verdien je er aan?), sociale waarde (versterkt het mijn relaties?) en ecologische waarde (ga ik daarbij uit van een respectvol gebruik van de natuur?). De meest effectieve en duurzame methode van waardecreatie is als je in al deze afwegingen een win/win- relatie nastreeft. Emotionele intelligentie komt hierbij goed van pas: kun je door middel van empathie (invoelingsvermogen) de behoeften van anderen goed inschatten en daar in voldoende mate rekening mee houden? Hoe meer dat lukt, des te beter lukt het ook om kansen daadwerkelijk te benutten. Als de relatie tussen binnenwereld (jezelf) en buitenwereld (de ander) niet wederkerig is, dan is deze relatie vaak van zeer korte duur en weinig bevredigend. Het gaat er vooral om: leveren zelfsturing en communicatie wederzijds betekenis op voor de toekomst. Om een en ander wat tastbaarder te maken, volgen nu enkele voorbeelden van ondernemende mensen. Hopelijk herken je in hen het programma van zelfsturing, communicatie en waardecreatie. Waar mogelijk onderstreep ik de kenmerken van persoonlijk ondernemen. Kansen zien als interne dialoog We komen weer even bij jezelf terug. Kansen ga je zien door een interne dialoog tussen verstand en gevoel, door een gesprek te voeren met jezelf (communicatie), en door zelf te bepalen wat je wilt (zelfsturing) alsook door je omstandigheden goed te analyseren. Door deze interne dialoog (luisteren naar je interne stem) kun je kansen ontdekken en gaan toewerken naar je eigen doel. Het is van belang dat het idee goed voelt, dat het je aanspreekt en dat het je energie geeft. Want passie en motivatie zijn goede vrienden bij het zien en benutten van kansen. Daar zijn een aantal redenen voor aan te voeren: Het kost energie om iets nieuws in te voeren en dan heb je passie en motivatie nodig. Datgene wat je {wilt} bereiken en datgene wat je potentieel {kunt} bereiken moeten met elkaar in balans zijn. Natuurlijk mag er best een uitdaging in je doel zitten, dat motiveert. Maar als je op je tenen staat, moet je er wel bij kunnen. Is dat niet het geval, dan heb je waarschijnlijk te hoog gegrepen. Voorkom stress en stel je doelen bij. Je zult ook passie en motivatie nodig hebben om je incasseringsvermogen op peil te kunnen houden. Je zult vrijwel altijd tegenslagen het hoofd moeten bieden. Heb je ooit al eens iets belangrijks in je leven gedaan zonder dat je daarbij tegenslagen moest overwinnen? Je doel kun je vaak uitsluitend bereiken met inzet en doorzettingsvermogen. Passie en motivatie voeden deze eigenschappen. In mijn jarenlange ervaring heb ik heel goede mensen met fantastische ideeën zien afhaken omdat zij doorzettingsvermogen tekort kwamen. Focus op wat je wilt, en je krijgt waar je op focust, zegt de trainer Ralph Bakker. Ik ben het met hem eens. Of, zoals Professor Thijs Chanowski zegt: Scatter & Gather. Wat hij bedoelt is dat een periode van wilde ideeën dient te worden afgewisseld met focus. Anders blijf je, net als een naald in een kapotte grammofoonplaat, hangen in de groeven en kom je niet verder. En dat wil je toch niet? Mijn advies is: oefen in kleine stappen. Door vertraging versnel je. Als je eenmaal door veel oefening meester bent geworden, dan kun je zaken vaak tien tot honderd keer sneller. Begin bij het begin, met een duidelijk doel voor ogen, en concentreer je daarop (focus). ##Lay out: deze portretten kunnen in de tekst worden verwerkt in kadertjes## 9

10 Portret van persoonlijk ondernemen en waardecreatie Floor Basten 20+ Zelfstandig onderzoeker/publicist Bedrijf: OrléoN, Nijmegen Waardecreatie: publiceren van portretten van inspirerende mensen die een unieke bijdrage leveren aan de maatschappij; organisaties helpen bij veranderen en vernieuwen op basis van een kennisintensieve samenwerking. Kans zien: roep om ondersteuning bij het samen veranderen en vernieuwen van samenwerkingsvormen gebaseerd op kennis: inzicht, overzicht en vooruitzicht. Portret van persoonlijk ondernemen en waardecreatie Julien Haffmans 30+ Zelfstandig adviseur netwerker Organisatie: Netwerkimpuls, Kortenhoef Waardecreatie: bijeen brengen van mensen en het helpen bevorderen dat individuen hun eigen ding gaan doen. Anders gezegd: kiezen waar ze in geloven en goed in zijn. Kans Zien: veel mensen worden geleefd in organisaties en worden gedwongen om binnen de lijnen te blijven. Door deze mensen een spiegel voor te houden ontdekken zij hun eigen kracht en kiezen ze voor zelfontplooiing. Portret van persoonlijk ondernemen en waardecreatie Arie Schinkel 80+ Gepensioneerd te Amstelveen Organisatie: Hogeschool Arnhem Nijmegen Waardecreatie: na een leven lang werken in de automatiseringssector (onder andere ontwikkelaar van de opleidingsmodules AMBI) het ontwikkelen, in nauwe samenwerking met de hogeschool, van een databank voor werkkennis. Kans Zien: kennis is niet alleen wetenschappelijke kennis, maar ook kennis van werk. Er is behoefte om werkkennis te beschrijven en vast te leggen. Portret van persoonlijk ondernemen en waardecreatie Sophia Smitskamp 60+ Voorzitter bestuur Organisatie: Splinter, Middelburg, platvorm voor armoedebestrijding in Zeeland Waardecreatie: met lange adem bundelen van krachten van allerlei organisaties die zich in Zeeland begeven op het vlak van armoedebestrijding. Ondersteuning van cliëntenorganisaties door middel van werkconferenties en trainingen. Lobbyen bij de politiek en het bestuur van de provincie en de gemeenten. Deelnemen in de stuurgroep <Mens Mens Mens>, een vernieuwingsproject van de sociale diensten in Zeeland gericht op perspectief van cliënten die langdurig in een situatie van armoede verkeren. Kans Zien: vele initiatieven missen samenhang en bestuurskracht. Er is behoefte aan bundeling van krachten en profilering om de maatschappelijke doelen te realiseren. Portret van persoonlijk ondernemen en waardecreatie Richard Steenhuis 20+ Voorman buitendienst, timmerman Bedrijf: De Haan, Twello Waardecreatie: vakwerk leveren door werken en leren te combineren; door specialisatie in restauratie van oude gebouwen wordt vakmanschap nog waardevoller. Kans Zien: juist in deze tijd is er behoefte aan vakmanschap en specialisatie. Portret van persoonlijk ondernemen en waardecreatie Jaap Tas 60+ Gepensioneerd en mede initiatiefnemer van het project Mens Mens Mens Organisatie: Jaap Tas Organisatie Advies B.V., Vrouwenpolder i.s.m. Rijnconsult, Utrecht 10

11 Waardecreatie: in de periode verrichten van onderzoek bij cliënten in armoede in de provincie Zeeland. Door werkconferenties ontwerpen en ontwikkelen van een visie dat alle mensen (ook mensen in armoede) architect en bouwer zijn van hun eigen toekomst. Ontwikkelen van een benadering Mens Mens Mens in de gemeenten Sluis, Reimerswaal en Vlissingen; en door training, begeleiding en intervisie doorvoeren van de nieuwe benadering. Meer dan 65 procent van de deelnemende cliënten in armoede pakken hun eigen leven weer op, leggen sociale contacten en nemen weer deel aan het maatschappelijk verkeer door een hobby te beoefenen, door te gaan studeren of door vrijwilligerswerk te verrichten. Hun leven wordt weer zinvol. Enkelen stromen op den duur door naar betaald werk. In maart 2004 draagt Jaap Tas deze werkzaamheden over aan ondergetekende, en inmiddels doen 9 van de 13 gemeenten in Zeeland mee aan het project Mens Mens Mens. Kans Zien: de toenmalige paarse leuze Werk Werk Werk leidt niet automatisch tot oplossingen voor mensen die langdurig in een situatie van armoede verkeren en vaak een grote afstand hebben tot de arbeidsmarkt. Het is niet acceptabel om deze grote groep (ruim mensen in Nederland) als afgeschreven te beschouwen. De vraag naar creatieve en mensgerichte oplossingen voor het vraagstuk van langdurige armoede groeit. Persoonlijk ondernemen in verschillende levenssituaties In welke situatie verkeer je nu en in welke situatie zou je binnenkort willen verkeren? Waar schuilt de ondernemer in jou en hoe herken je dat? Nog op school? Zit je nog op de basisschool of de middelbare school? Of studeer je inmiddels aan een MBO, HBO of Universiteit? Je bent dan alle dagen bezig om je bepaalde theorieën eigen te maken en deze te leren toepassen in de praktijk. Afhankelijk van de school en je persoonlijke aanleg kost dat proces je meer of minder moeite en {geeft} het je energie of kost het je {juist} energie. Vaak gaan die moeite en energie in golfbewegingen en lopen inspanning en beloning vaak parallel. Het is belangrijk om je bij je studiekeuzen en de samenstelling van je vakkenpakket te laten inspireren door je eigen gevoel en verstand. Spreekt de studie je aan? Sluit het aan bij jou als persoon? Grijp je niet te hoog, maar zeker ook niet te laag? Zit er voor jou een haalbare uitdaging in? Voel je je thuis bij je medestudenten tijdens en na school? Voel je je thuis bij de school en de docenten? Indien je als scholier of student van tijd tot tijd stil staat bij deze vragen, dan zie je vanzelf kansen om je school- en studietijd zo plezierig mogelijk in te richten. Je hebt recht op veel zorg van je ouders en docenten, zodat je je breed kunt ontwikkelen, kunt <ruiken> aan verschillende mogelijkheden en zodoende je zelfbeeld en je wereldbeeld stap voor stap kunt op- en uitbouwen. Neem vooral de tijd om te spelen en te genieten. Ontdek in vrijheid. Wissel hard leren af met beloningen voor jezelf in je vrije tijd. Veel ondernemende mensen hebben tijdens hun studie al geëxperimenteerd met ondernemen. Zij organiseerden feestjes, waren actief in een studievereniging, namen initiatieven door schoolreisjes en excursies te organiseren, ondersteunden studieprojecten met hun actieve en positieve houding en hun doorzettingsvermogen. In hun vrije tijd waren ze bijvoorbeeld aanvoerder van het voetbal- of hockeyteam, acteur in een amateur toneelgezelschap, lid van een bandje. De boodschap is dus vooral: ontdek je persoonlijke talenten en zet ze in waar je kunt. Zo ontdek je wat je wel en wat je niet een zinvolle tijdsbesteding vind. Zo verwerf je respect en een sociaal netwerk, wat er in de meeste gevallen ook is als het iets minder met je gaat en wanneer jij meer steun nodig hebt. Leren en ontdekken. Genieten en spelen. Creatieve expressie. Plezier en waardering. Iedere scholier, ook jij, hebt daar recht op. De ondernemende scholier is iemand die op basis van gevoel en verstand zijn schooltijd vorm geeft. Daarin leer je sturen en leer je communiceren en in toenemende mate voor jezelf en anderen opkomen. Ook bijbaantjes, op zaterdagen of in de vakantie, leveren niet alleen zakgeld op maar ook een wereld aan ervaringen en contacten. Je studiekeuzen bereiden je voor op een beroepskeuze. In Nederland is de ondersteuning op dat gebied zeer goed geregeld. Die ondersteuning is er ook voor jou. Pak die kans. Al deze indrukken samen vormen je en versterken je. Ze bereiden je voor op de volgende stap, van ondernemend scholier naar ondernemend werknemer. 11

12 Pas begonnen met werken? Of je nu 16, 17 of 25 bent, je entrée op de arbeidsmarkt is een echte uitdaging waar je je talenten uit je schooltijd en je opvoeding hard voor nodig hebt. Je moet je eerste baan vinden en erop solliciteren, en dan volgen je eerste werkdag en je inwerkperiode. Het belangrijkste criterium is: zoek werk dat bij je past, werk dat aansluit bij je talenten en bij jouw opvatting van zinvol werk. Werk je graag met je handen of met moderne machines, computers of met landbouwproducten? Of werk je juist graag met mensen in bijvoorbeeld een winkel of een horecabedrijf? Of ben je een boekenwurm die helemaal gek is van de wereld van wetenschap en techniek, een wereld waar je een bijdrage kunt leveren aan de kennisontwikkeling? Noteer je voorkeuren. Praat met veel mensen. Lees veel over potentiële bedrijven of organisaties waar je graag zou willen werken. Bezoek open dagen. Vraag een gesprek aan met iemand van de afdeling Personeelszaken. Kijk op hun website. Zoek uit of iemand in jouw kennissenkring bij dat bedrijf werkt en bel haar of hem op. Stel vragen en ontdek of deze werkgever voor jou een kans is of niet. Je eerste keuze is nooit je laatste keuze. Ook als je pas begint te werken is leren en ontdekken nog steeds het hoofdthema voelen en weten of iets bij je past of niet. Blijkt iets niet te passen, dan is dat soms een teleurstelling. Aan de andere kant leer je zo te ontdekken wat niet bij je past. Als je na zes maanden achter een prachtige machine ontdekt dat je het contact met mensen mist, dan weet je dat. Het kan de aanleiding zijn om je opnieuw binnen of buiten het bedrijf te oriënteren en kansen op te sporen om meer met mensen om te gaan. Zo ontwikkelt zich de ondernemende werknemer, in kleine stappen, met soms een gekozen wending omdat het werk toch niet bij je blijkt te passen. Die ontwikkeling als persoonlijk ondernemer in de situatie als beginnend medewerker stuur je zelf, communiceer je zelf met direct betrokkenen. Ook kan het gebeuren dat je na zes maanden in een dienstverlenend bedrijf, wanneer je de kneepjes van het vak onder de knie hebt, ontdekt dat het voor jou routine wordt. De glans gaat er van af. Je kunt je verstand onvoldoende inzetten. Misschien ben je dan toch meer geschikt voor een intellectueel creatief beroep met afwisseling en uitdaging. Universiteiten schreeuwen om jonge talentvolle onderzoekers. Hetzelfde geldt voor grote bedrijven als banken en verzekeraars. Zij zijn op zoek naar ondernemende kenniswerkers die zelfsturend kennis kunnen verzamelen, bewerken, delen en verspreiden. De beginnende ondernemende werknemer zoekt een goede balans tussen machinegebonden werk, mensgerelateerd werk en kennisintensief werk. Kijk naar jezelf. Kijk naar je talenten en kies met je gevoel en je verstand. Zo werkt de ondernemende werknemer. Werken is zwaar, zeker in het begin. Daar kun je helemaal in opgaan. Dat gebeurt gewoon. Het spreekt voor zich dat je als beginner zult moeten leren hoe je de juiste balans kunt leggen tussen werk, privé-leven en tijd voor je zelf. Dat zal je hele leven lang zo blijven. Je werkweek zo inrichten dat de combinatie van werk, privé en tijd voor jezelf maximale energie oplevert is een kunst op zich. Ook dat moet je leren. Luister naar je interne stem en naar je lichaam. Ontspan op zijn tijd. De les van Cornelis is: vertragen betekent versnellen. Neem in ieder geval elke zes maanden de tijd om een paar uur te reflecteren: waar schuilt de ondernemer in mij? Welke kansen zie ik die ik onbenut laat? Welke kans zou ik graag willen verzilveren? Welke waarde levert dat voor mij en mijn omgeving op? Stel vervolgens je programma bij op basis van wat je wilt en kunt. Stel jezelf concrete doelen die voor jou een uitdaging betekenen en zie, de ondernemende werknemer is geboren. De agenda vult zich met activiteiten waar je echt warm voor loopt een bijgestelde mix van privé, zakelijk en persoonlijk. Je tijdshorizon is meestal zo n twee tot zes weken. De energiespiraal werkt het beste voor jou wanneer je binnen die periode de door jouw gestelde doelen realiseert. Al bouwende aan het realiseren van je doelen word je gaandeweg van beginner een gevorderde. Je bouwt als persoonlijk ondernemer gericht aan je eigen toekomst en laat dat niet (alleen) afhangen van anderen. Je werkt nauw samen met anderen die jou kunnen en willen helpen om jouw doel te bereiken als medewerker in een bij jou passend beroep. Gevorderde in een bepaald beroep? Na zo n drie tot vijf jaar raak je volledig ingevoerd in een bepaald beroep. Dit geldt ook voor de persoonlijke en privé-zaken die je hebt opgenomen in je programma. Je persoonlijke eigenschappen en talenten zijn door de ervaringen (goed en slecht) die je hebt opgedaan verder ontwikkeld. De wereld om je heen is gegroeid en je hebt er steeds meer zicht op. Het wordt gemakkelijker om keuzes te maken, om zelf te sturen en te 12

13 communiceren. Je voelt nu aan of je je wilt verbreden over meerdere aspecten van een bepaald beroep of dat je je juist wilt verdiepen in een bepaald specialisme. In de 21e eeuw is er een sterke behoefte aan <Tvormige> mensen, dat wil zeggen, mensen met een brede ervaring (het dakje van de T) en één of meer specialismen (het pootje van de T). Sommigen kiezen ervoor om juist op het {raakvlak} van specialismen te opereren. Door hun talenten op deze wijze te ontwikkelen leren ze een integrale bijdrage te leveren aan het oplossen van vraagstukken en het creëren van waarden. In kleine bedrijven kun je je gemakkelijker breed ontwikkelen, door aan allerlei voorkomende zaken te werken. In grotere bedrijven is dat vaak wat lastiger. De afdeling waar je werkt is vaak gespecialiseerd in een bepaalde taak in het waardetoevoegingsproces. Maar bij grotere bedrijven is er ook sprake van carrièreperspectief en ondersteunende afdelingen die zich daar fulltime op richten. Door zelf het initiatief te nemen in het plannen van je eigen loopbaan (zelfsturing) en daar met de organisatie over in dialoog te gaan (communiceren) kun je jouw wensen en verlangens afstemmen op die van de organisatie. In de praktijk komen zo schitterende loopbanen tot stand. Je ontwikkelt je talenten in de tijd gezien over allerlei verschillend taken en functies, en het niveau van de uitdaging groeit. Bedrijven die het belang zien van Human Talent in het algemeen en jouw talenten in het bijzonder zijn uitermate geschikt voor de ontwikkeling van je ondernemende kwaliteiten. Bij een kleiner bedrijf waar je ook veel van je talenten kwijt kunt, kom je misschien eerder bij een bepaald plafond als gevorderde, tenzij de onderneming of organisatie snel groeit. Wordt het plafond bereikt en stoppen je ontwikkelingsmogelijkheden bij een klein bedrijf, dan kun je altijd speuren naar kansen bij andere kleine bedrijven, als dat je voorkeur heeft. Als gevorderde heb je inmiddels kennis over de branche en de hele keten van inkoop tot verkoop; je kunt dan vrij in kaart brengen bij welke bedrijven of organisaties je je volgende stap in je eigen programma wilt zetten. Zo kan elke stap bijdragen aan je eigen ontwikkeling en aan je marktwaarde voor organisaties. Als gevorderde is het een uitdaging om in je werk te speuren naar kansen om meer waarde te creëren voor jezelf, je collega s, de organisatie en de stakeholders. Het gaat je steeds beter af om deze kansen te benutten en ruimte te eisen voor het invoeren en doorvoeren van de verbetering of de vernieuwing. Hier actief mee aan de slag zijn betekent dat je een gevorderde ondernemende werknemer bent. Je werkt aan je zelfverwezenlijking terwijl je tevens waarde creëert voor de organisatie. Mooier kan het haast niet. Natuurlijk weten we allemaal dat er vele tegenslagen en belemmeringen zijn. Door emoties te beheersen en je gevoel en je verstand te gebruiken kun je tegenslagen overwinnen en belemmeringen wegnemen. Problemen zie je als een uitdaging. Als gevorderde zoek je met passie en volharding naar tenminste drie oplossingen voor elk probleem. Je vergaart draagvlak door helder te communiceren. Je verwerft respect en gezag en je draagt bij aan de creatie van waarden. Je tijdshorizon is nu zo n zes tot achttien maanden. De kernwoorden van een gevorderde zijn bewust bekwamen en benutten. Terwijl een beginner beter getypeerd wordt met de woorden leren, ontdekken en zien. En dan komt gaandeweg het meesterschap in beeld. Meester in een bepaald beroep? Het woord meester zegt het eigenlijk al: je beheerst alle ins en outs van je beroep. Er zijn nauwelijks nog geheimen voor je. Je weet haast onbewust, snel en flexibel je talenten in te zetten op de juiste plaats en op het juiste tijdstip. Je weet wat effectief gedrag is, ongeacht wat er gebeurt. Nu is het interessante dat je jezelf geen meester kunt noemen. Dat is niet geloofwaardig. Je kunt je echter wel meester voelen, en je kunt het op allerlei manieren uitstralen. Het is bijvoorbeeld zichtbaar dat je liefde hebt voor je vak; anderen kunnen dat herkennen. Als dat gebeurt ben je een meester. De klant kan je een meester vinden vanwege het hoge niveau van kwaliteit en dienstverlening dat zij ondervinden wanneer zij met jou van doen hebben. Je collega s kunnen je een meester vinden omdat je open staat voor samenwerking (communicatie) en omdat je je afspraken nakomt op het afgesproken tijdstip, en bovendien op een hoog kwalitatief niveau. Het is heerlijk als je als meester wordt gezien door derden. Het is ook heerlijk wanneer de leiding je meesterschap onderkent en erkent door steeds weer interessante uitdagingen aan te bieden. Omdat je de zaken onbewust bekwaam aanpakt, houd je tijd en energie over voor reflectie. Je kunt alle verrichtingen in de organisatie overzien. Je weet hoe de inrichting van de organisatie in elkaar steekt. Je hebt tijd om na te denken over nieuwe richtingen die jij en de organisatie zouden kunnen inslaan om de continuïteit te waarborgen. Als meester is je tijdshorizon zo n twee tot vijf jaar. Je ziet kansen om de strategie van het bedrijf te beïnvloeden 13

14 en leert de toekomststrategie mede te bepalen en te ontwikkelen. Je ziet kansen in de taakomgeving van de organisatie en weet welke bedreigingen er loeren. Je kent je eigen talenten en die van je organisatie. Je weet welke extra talenten er nodig zijn, en op een meesterlijke wijze bouw je aan de toekomst. Je geeft richting. Je bent een voorbeeld en je geeft leiding aan het innovatieproces. Ook bij meesterschap geldt dat je meester kunt zijn in een bepaald specialisme. Bijvoorbeeld als accountant of communicatiedeskundige. Bovendien kun je meester zijn in de breedte: manager, bedrijfsleider, directeur of adviseur. Een ondernemende meester overziet deze mix van mogelijkheden en geeft zelf vorm aan de invulling van zijn beroep. Hij of zij is ook vaak lid van een beroepsorganisatie waar actief kennis en ervaring worden uitgewisseld. In elk beroep kun je meester worden. In een uitvoerend beroep, zoals in de techniek, de industrie of de agrarische sector (waar het werken met de handen is verheven tot een meesterlijke kunst). In de dienstverlenende sector ( banken, verzekeraars, horeca, toerisme, recreatie, onderwijs enzovoort). Of in creatieve beroepen (kunsten, theater, wetenschap en dergelijke). Als meester weet je waar je hart voor de zaak zit. Jij bent de motor van waardecreatie. Je inspireert beginners en gevorderden. Zij zien je als voorbeeld. Grofweg kun je stellen dat het ongeveer tien jaar duurt om ergens meester in te worden. De steekwoorden van een ondernemende meester zijn: inspiratie en waardecreatie. Kun je je nog verder ontwikkelen? Leermeester en coach in een bepaald beroep? Steeds vaker word je betrokken om nieuwe collega s in te werken en te begeleiden. Je vindt het boeiend om je kennis en ervaring met anderen te delen. Je geniet wanneer zij zich positief ontwikkelen. Het is een heel natuurlijk proces dat, als je daarvoor voelt, je al snel een leermeester of coach maakt. Je wordt aangesproken op je kwaliteiten. De kernwoorden van een leermeester en coach zijn: ondersteunen, delen en helpen de zelfsturing en communicatie bij een ander vorm te geven. Dit vergt innerlijke rust en volwassenheid. Je moet sterk zijn in je intellectuele en emotionele kwaliteiten. Het prachtige van deze fase van een ondernemende persoon is dat je de ondernemende kwaliteiten van anderen bevordert. Je daagt ze uit om kansen te zien en te benutten. Iedereen wordt er sterker van. De waardecreatie krijgt zo een hefboom effect. Sommigen hebben deze eigenschappen en bekwaamheden van nature en kunnen al als leermeester en coach optreden op jonge leeftijd. In de meeste gevallen, echter, ben je al gauw zo n vijftien jaar onderweg wanneer deze kwaliteiten het beste tot uiting komen. Zelfstandig ondernemer? In feite geeft de beschrijving van beginner, gevorderde, meester, leermeester en coach al aan dat het gaat om zelfsturing en communicatie om tot zelfverwezenlijking te komen. In mijn optiek is dat al zelfstandig ondernemerschap. In de vakliteratuur wordt dit echter intern ondernemerschap genoemd de werknemer als intrapreneur. In de 21e eeuw zullen we een ware ontwikkeling zien van intern ondernemerschap in allerlei organisaties, ook bij de overheid en bij non-profitorganisaties. Het zelfstandig ondernemerschap met een eigen organisatie lonkt als perspectief voor een groeiend aantal mensen. De uitdaging om geheel naar eigen inzichten waarde te creëren haalt mensen over de streep om uit de veilige omgeving van een dienstverband te stappen, naar de onveilige omgeving van losse verbanden met klanten en leveranciers. Het interessante van de zelfstandige ondernemers die slagen is dat zij die zelfstandigheid in het toepassen van hun talenten echt willen, dat het hun passie is. Zij zien niet zozeer de onveiligheid als wel de ruimte voor complete zelfsturing en communicatie. Het zal niet verbazen dat de gemiddelde leeftijd van startende zelfstandige ondernemers nu in Nederland op zo n 38 jaar ligt. De periode van scholier tot gevorderde of meester is afgelegd in loondienst. Men heeft een hoge mate van zelfvertrouwen in de eigen talenten. Men heeft immers al zo n veertien jaar geoefend in ondernemend werknemerschap. De stap naar zelfstandig ondernemerschap is dus lang niet zo riskant als men ons wel wil doen geloven. Als je nadenkt over de hierboven geschetste ontwikkeling van persoonlijk ondernemerschap van student tot beginnend medewerker, tot medewerker, tot meester en leermeester/coach dan is het aannemelijk dat zelfstandig ondernemerschap zich veel eerder en veel meer zal manifesteren dan nu het geval is, indien de ondernemer die in ieder elk mens schuilt al op jonge leeftijd wordt uitgedaagd. Een carrière als persoonlijk ondernemer heeft een soort aanstekelijke voorbeeldwerking. Als gevolg hiervan zal ook het aantal zelfstandige ondernemers zich op een 14

15 steeds jongere leeftijd positief kunnen ontwikkelen. Zo ontvouwt zich de nieuwe ontwikkeling van persoonlijk ondernemerschap. Nu klinkt dit alles natuurlijk erg optimistisch. Zelfstandig ondernemerschap is niet voor iedereen weggelegd. En dat is zeker geen schande. We hebben eerder al aangegeven bij het Zien van Kansen dat we erg realistisch moeten zijn. Vooral kiezen voor ideeën en kansen die goed bij onszelf passen en waar we voldoening uit kunnen putten. Doen we dat niet, dan ziet het er allemaal zeker niet zo rooskleurig uit als hierboven geschetst. Alvorens zelfstandig ondernemerschap te overwegen is het verstandig om je uitgebreid te bezinnen of je daar ook echt geschikt en klaar voor bent. Zo niet? Geen nood! Zoals gezegd kun je je ondernemende kwaliteiten heel goed inzetten in loondienst. Daar is helemaal niets mis mee. Persoonlijk groei en balans tussen werk en privé Bij de bovenstaande beschrijvingen hebben we ons beperkt tot het zakelijke, tot het beroepsleven. Dezelfde lijn van ontwikkeling gaat op voor ons persoonlijk en privé-leven en de balans tussen deze levens onderling. Persoonlijke groei manifesteert zich, als het goed is, in jezelf en beperkt zich niet tot een bepaalde context. Sterker nog, is dat laatste wél het geval, dan is er sprake van een zekere scheefgroei. Je raakt uit balans. Als je te weinig tijd neemt voor jezelf, je privé-leven verwaarloost of, andersom, je werk verwaarloost, dan kom je vroeg of laat in een crisis. Je lichaam vertelt je dat het zo niet verder kan. Als je niet werkt, voel je je lusteloos en moe. Of, als je teveel werkt, dan doe je jezelf en je naaste privé-relaties en vrienden te kort. Je komt niet toe aan gezond eten, voldoende slaap, sportieve beweging. Kortom, je loopt vast. Met name in de fase van gevorderde zie je vaak dat mensen in een soort crisis of burnout terechtkomen als ze geen goede balans weten te vinden tussen werk en privé. Van zo n kleine of grote crisis kun je leren. Je geeft je eigen programma van het leven vorm; de keuze is aan jou. Toegegeven, als je vast zit, dan heb je tijdelijk hulp van anderen nodig. In een zorgzame samenleving is dat vanzelfsprekend. En als je eenmaal goed door de crisis bent heen gekomen, bedenk dan dat anderen ook jouw steun nodig hebben als zij even in de put zitten of vastlopen. Het ware ondernemerschap toont zich door juist deze kansen te zien en te benutten. Het maakt het leven waardevol. De derde levensfase en persoonlijk ondernemen Veelal wordt vergeten dat het ook na de pensioengerechtigde leeftijd verstandig is om te blijven ondernemen. Vaak valt vrij plotseling het werk weg en daarmee de zinvolle werkrelaties. Sommigen vallen in een diep gat en gaan letterlijk achter de geraniums zitten. Dat is bijzonder jammer, misschien zelfs wel persoonlijk catastrofaal: als je je talenten niet meer gebruikt, dan vervliegen die binnen luttele jaren. De fout die velen maken, is dat ze in de kracht van hun leven niet onder ogen willen zien dat ze ouder worden. Velen van ons plannen daarom te weinig voor later, voor de tijd waarop lichamelijke en geestelijke vermogens achteruit gaan, de tijd waarin het einde nadert. Toegegeven wanneer we niet langer in staat zijn om voor onszelf te zorgen, dan hebben we recht op verzorging. De derde levensfase betreft in veel gevallen echter een periode van zo n vijftien tot twintig jaar na het bereiken van de leeftijd van 65, jaren waarvan het merendeel nog gezond en actief kan worden benut. Er is dus wel degelijk sprake van een derde levensfase die kan worden benut als persoonlijk ondernemer. Het grote voordeel van pensionering is dat we ruim over onze eigen tijd kunnen beschikken (vóór ons pensioen is de agenda vaak gevuld met werkgerelateerde onderwerpen). De gepensioneerde heeft bovendien een leven van ervaring op zak en kan, als het goed is, het programma van zijn of haar derde levensfase een zinvolle invulling geven. Daarmee blijven de eigen talenten zo lang mogelijk op peil, en daar profiteren we op de eerste plaats zelf van. We hebben nu de tijd voor dingen (onvervulde verlangens) waar we vroeger niet aan toe kwamen. We hebben tijd om te spelen en te genieten. Ook kunnen we onze talenten inzetten voor anderen. Zowel voor jongeren (kinderen, kleinkinderen) als ouderen (familiebezoek, vereniging of ouderenbond). Als je begin 60 bent wil je er nog niet aan denken dat je straks zelf zorg nodig hebt. Dat moment kun je ook zo lang mogelijk uitstellen door te blijven werken aan een goede gezondheid, door voldoende beweging (wandelen, tennis, golf, fietsen, zwemmen) en goede voeding. De keuze is aan jezelf. Juist door een actief programma te volgen blijf je jong. In het programma Nieuwslicht van 5 juni 2004 was aan de orde dat je zelfs geheugenverlies kunt tegengaan en zelfs kunt terugdraaien door bepaalde soorten lichamelijke oefeningen te doen, in samenhang met een gezond dieet. 15

16 Ook kun je ervoor kiezen om je tijdig te verdiepen in je verdere toekomst. Wil je zo lang mogelijk zelfstandig thuis blijven wonen? Welke kansen zie je dan, welke kansen wil je benutten? Of wil je in een woonomstandigheid verblijven waar een combinatie mogelijk is tussen zelfredzaamheid en zorg op maat? Wat als je niet meer zelfstandig kunt wonen? Welke opties passen het beste bij jou? Welke passen binnen je financiële bereik? Hoe kun je voorkomen dat je kinderen onnodig zwaar worden belast? Hoe kun je het gezellig maken, zodat je kinderen, kleinkinderen, vrienden en kennissen graag bij je op bezoek komen? Steeds meer mensen nemen het voortouw en richten hun derde levensfase bewust zelfstandig in. Zij zijn zich ervan bewust dat zij ook nog in deze fase van hun leven veel met hun talenten kunnen doen. En dat zij zelf kunnen bepalen wat ze willen en hoe ze het willen, en hoe zij daar met andere betrokkenen over kunnen communiceren. Het is zeker zinvol om aan een mooie oude dag te werken, en op gegeven moment te kunnen sterven in de wetenschap dat we geen kans onbenut hebben gelaten om ons eigen leven zin te geven. Door geven en nemen houden we onze talenten op een hoog peil. Je persoonlijk vermogen en je ondernemend vermogen, gecombineerd met wijsheid als gevolg van jarenlange ervaring, maken het mogelijk lang en gelukkig te leven. Vragenlijst: hoe ontwaak je de ondernemer in jezelf? Tot besluit volgt nu een checklist die je kunt doornemen om de ondernemer, die in ieder van ons schuilt, wakker te schudden en te ontwikkelen van beginner tot leermeester en coach. Checklist voor persoonlijk ondernemen Bouw je intelligentie uit in kleine stappen: Woordenschat Taalbeheersing Rekenen Ruimtelijk inzicht Waarneming Geheugen Abstract redeneren. Bouw aan emotionele vaardigheden in duizend kleine stapjes: Leer je eigen emoties kennen (angst, boosheid en verdriet) Leer je eigen emoties beheersen Leer jezelf motiveren Ontwikkel je vermogen om je in anderen te kunnen verplaatsen (empathie) Leer omgaan met anderen. Ontwikkel je talenten: Verzorgende Sociale en communicatieve Ondernemende Intellectuele Creatieve. Cultiveer je persoonlijke eigenschappen, afhankelijk van wie je bent en wie je wilt zijn: Extrovert of introvert wees vooral jezelf, zorg voor zelfsturing en communicatie met derden Vriendelijk of onvriendelijk echte, welgemeende vriendelijkheid loont Zorgvuldig of slordig breng jezelf discipline en routine bij Emotioneel stabiel of instabiel beheers impulsen en stel beloning uit Intellectueel autonoom of afhankelijk lees veel en volg zonodig extra opleidingen en cursussen, sluit je aan bij een beroepsorganisatie waar je van vakgenoten veel kunt leren. Kortom besteed tijd aan levenslang leren. 16

17 We zijn ingegaan op de constatering dat in ieder mens een ondernemer schuilt. Het is mijn stellige overtuiging dat dat zo is, indien we de ondernemer in onszelf willen herkennen en ontwikkelen. Om mij heen zie ik steeds meer jongeren, volwassen en ouderen die dat echt willen. Die zelf willen bepalen hoe hun toekomst er uit gaat zien. Die bereid zijn hard te werken aan het ontwikkelen en inzetten van de eigen talenten. Die oog hebben voor kansen die zich voordoen en er alles aan doen om die kansen met beide handen aan te grijpen en te benutten. Vaak in nauwe samenwerking met andere gelijkgestemden. Als je de ondernemer die in je schuilt laat ontwaken, dan bepaal je in toenemende mate zelf hoe je leven er uit ziet, en welke persoonlijke, sociale en economische waarde je wilt en kunt creëren. Willen we niet allemaal een zinvolle bijdrage leveren waar wij zelf en anderen trots op kunnen zijn? Luister daarbij vooral naar je interne stem want die is bij persoonlijk ondernemerschap je beste raadgever. Ik wens je daarbij erg veel succes toe, en ik hoop dat deze Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie je een stukje op weg heeft kunnen helpen. De effecten van persoonlijk ondernemen op onze maatschappij kunnen van grote waarde en betekenis zijn. De tijd is er rijp voor. Stel je eens voor wat er niet allemaal mogelijk wordt als grote delen van onze maatschappij worden vormgegeven door ondernemende mensen die kansen zien en kansen benutten. De mogelijkheden liggen voor handen, de mogelijke effecten op onze samenleving zijn nog nauwelijks te overzien. Dat er een vitale kracht vanuit zal gaan is zeker. Een andere mogelijkheid is dat we gevangenen blijven van onze eigen geest en van de beleidsgevangenissen van de organisaties uit de 20e eeuw. De keuze is aan jezelf. 17

18 Johannes Petrus Thomas Thijssen Een kat heeft negen levens en komt altijd op z n pootjes terecht School en persoonlijk ondernemen Eerste leven (0-16 jaar): Johannes Petrus Thomas Thijssen (56) werd geboren in Amstelveen, in een groot middenklassegezin. Na de lagere school in Amstelveen doorliep hij het St. Nicolaaslyceum te Amsterdam en werkte in de vakanties bij verschillende agrarische bedrijven. Gastvrijheid en persoonlijk ondernemen Tweede leven (16-25 jaar): op zijn 16e ging hij (verlegen en onzeker) werken als buffetbediende bij een restaurant van de familie Fagel in Amsterdam. Daarna doorliep hij tot zijn 25e in achtereenvolgens Amsterdam, Sydney, Melbourne, Perth en Londen alle functies in de hotellerie en werd voor het eerst hotelmanager in Londen in Derde leven (25-30 jaar): met de ambitie om overal ter wereld te kunnen werken als hoteldirecteur sloot hij zich aan bij de Holiday Inn-groep, op dat moment de grootste hotelketen ter wereld, en volgde een managementopleiding aan de Holiday Inn University in Memphis. Vervolgens werkte hij aan de oostkust van Amerika tot zijn terugkeer naar Nederland rond zijn 30e verjaardag. Vierde leven (30-40 jaar): na een uitstapje naar Philip Morris te Amstelveen (als Manager Management Development en Training) vervolgde hij zijn carrière in de gastvrijheidsector. Inmiddels ging zijn vurigste wens in vervulling en trouwde hij met Saskia. Er kwamen twee zonen: Thomas jr. (1980) en Alexander (1982). Hij combineerde zijn zakelijke en privé-leven met opleidingen in de avonduren op het gebied van Marketing (NIMA A, B, C) en werd al snel Marketing Manager van de EurOase Recreatiegroep, een keten van 8 hotels, 7 bungalowparken en 7 campings, en werd lid van de Vereniging voor de Vrijetijdssector. In 1984 maakte hij de stap naar Commercieel Directeur van Postiljon Hotels ( nu Mercure Hotels) en kreeg de commerciële en operationele leiding over deze groep (waar destijds ruim duizend mensen werkten). In die tijd startte hij met het geven van gastcolleges aan de Hotelscholen in Den Haag en in Maastricht. Zorgzaamheid en persoonlijk ondernemen Vijfde leven (40-48 jaar): op zijn 40e koos hij voor zelfstandig ondernemerschap. Zo werkte hij vanaf 1989 als innovatieprocesbegeleider bij de Nederlandse Thuiszorg en in Spanje bij TravelCross. Bouwde aan de klantgerichtheid, bedrijfsmatigheid, doelgerichtheid en doeltreffendheid van de zorg voor mensen thuis, in wisselende teams en wisselende organisatorische eenheden. Hij richtte zich sterk op de invoering van servicemanagement om de klantgerichtheid te bevorderen, trainde de servicemanagers en begeleidde de innovatie van de Kruiswerk Inkoop Combinatie, de Thuiszorgwinkels, het televisieprogramma Gezond & Wel bij RTL 4, het blad {Gezond Thuis} en de lidmaatschapspassen via ThuiszorgCard B.V. Kennis en persoonlijk ondernemerschap 18

19 Als gastheer en zorgzame ondernemer kwam hij kennis tekort bij de invoering van de Thuiszorgkaart met chip. Hij vond de benodigde kennis op het gebied van ICT en Informatiemanagement aan de Universiteit van Amsterdam bij de Master Opleiding Information Management. Zo werd hij in 1997 Executive Master in Information Management en trad in hetzelfde jaar ook toe tot het bestuur van het Amsterdams Genootschap van Informatiemanagers. Het lukte steeds beter om privé, persoonlijk en zakelijk te combineren. Zesde leven (48-54 jaar): in 1998 werd hij gevraagd het Anton Dreesmann Institute for Infopreneurship aan de Universiteit van Amsterdam binnen zes weken te openen en daarna in de functie van managing director uit te bouwen. Zo raakte hij betrokken bij wetenschappelijk onderzoek, onderwijs en evenementen (conferenties en dergelijke) op het gebied van ondernemerschap. Samen met Prof. dr. ir. R. Maes ontwikkelde hij een nieuw leermodel met de naam Learning by Sharing en startte een serie van wetenschappelijke publicaties en presentaties op het gebied van vraaggestuurd leren. In 2001 kwam hij door een opdracht in aanraking met de beveiligingssector in Nederland en schreef een publicatie met de titel Kansen zien, kansen benutten: technologie-innovatie en beveiliging. Zo ontdekte hij het belang en de noodzaak van innovatie in het bevorderen van veiligheid in de samenleving. In 2003 werd hij door Jaap Tas betrokken bij armoedebestrijding in de provincie Zeeland. In de gemeenten Sluis, Reimerswaal en Vlissingen worden mensen in armoede begeleid teneinde hen in staat te stellen, als persoonlijk ondernemer hun eigen leven weer op te pakken. Een mensgerichte benadering met de naam Mens Mens Mens is ontwikkeld en wordt de komende jaren in verscheidene Zeeuwse gemeenten ingevoerd. In 2004 wordt hij voorzitter van het Amsterdams Genootschap van Informatiemanagers. Persoonlijk ondernemen nu Zevende leven (54-60 jaar): inmiddels is hij geassocieerd bij Rijnconsult als senior adviseur met als aandachtsgebieden onderwijsinnovatie, veiligheidsinnovatie en armoedebestrijding. Daarnaast werkt hij vanuit zijn eigen vennootschap Hamilton International voor verscheidene opdrachtgevers en op uiteenlopende gebieden van ondernemerschap en innovatie. Hij is aangesloten bij het European Centre for the Experience Economy en geeft gastcolleges op diverse universiteiten en hogescholen. Eind 2004 startte hij VIA NOVA ACADEMY voor persoonlijk ondernemen om zijn kennis en ervaring op dit gebied breed te kunnen verspreiden. Met de Gids voor Persoonlijk Ondernemen en Innovatie wil hij zijn passie voor ondernemerschap en innovatie delen met een brede doelgroep van mensen in wie een ondernemer schuilt. Zo wil hij de nieuwe ontwikkeling tastbaar maken en mee vormgeven. Toekomst en persoonlijk ondernemen Achtste leven (60-70 jaar): de komende jaren wil hij zijn wetenschappelijke kennis over leren, ondernemen en innovatie uitbouwen om ten slotte te promoveren in de economie. Door ondernemen, onderzoeken, onderwijzen en schrijven te combineren wil hij deze kennis toepassen. Negende leven (70-?): het liefst zou hij tot op zeer hoge leeftijd samen met Saskia willen blijven ondernemen en genieten van het leven. 19

20 Literatuur Bhidé, A.V., The Origin and Evolution of New Businesses, Oxford University Press, Oxford/New York, Cornelis, A.: - De vertraagde tijd. Revanche van de Geest als Filosofie van de Toekomst, Stichting Essence, Middelburg, Rustpunten van de geest: filosofie van Gezondheid, Waarden en Zingeving, Stichting Essence, Middelburg, Hoose, P.M., {It s our world, too! : stories of young people who are making a difference}, Little, Brown and Company, Boston (Mass.), Kent, C.A., Sexton D.L. en K.H. Vesper, Encyclopedia of Entrepreneurship, Prentice-Hall, Englewood Cliffs (NJ), Lier, M. van, Nooit meer werken. Op zoek naar bezieling in je werk, Het Spectrum, Utrecht, Molian, D. en B. Leleuz (red.), European Casebook on Entrepreneurship and New Ventures, Prentice Hall PTR, Nandram, S.S. en K.J. Samson, Succesvol Ondernemen: Eerder een Kwestie van Karakter dan Kennis, onderzoeksrapportage in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken en de Nederlandse Vereniging van Participatiemaatschappijen, Universiteit Nyenrode, Breukelen, Sen, A., Development as Freedom, Alfred A. Knopf, Random House Inc., New York, Thijssen, J.P.T. Gids voor persoonlijk ondernemen en innovatie, Scriptum, Schiedam, Van Praag, C.M.: - Determinants of successful Entrepreneurship, Thesis Publishers, Amsterdam, Business Survival and Success of Young Business Owners: an Empirical Analysis, Scientific Paper, University of Amsterdam, Amsterdam, Van Staveren, I., <Caring for economics, an Aristotelian perspective>, proefschrift,