Ter herinnering aan twee joodse gezinnen uit de Tiboel Siegenbeekstraat in Leiden (1943)

Transcriptie

1 Ter herinnering aan twee joodse gezinnen uit de Tiboel Siegenbeekstraat in Leiden (1943) RENÉ TASElAAR Van 1939 tot medio 1956 woonde ik op nummer 9 in de Tiboel Siegenbeekstraat te Leiden. Naar aanleiding van een bezoek in 2003 aan de tentoonstelling 'Vervolging en bescherming, joden uit Leiden en omgeving ' in De Lakenhal ontstond bij mij het idee de twee omgekomen joodse gezinnen Bloemkoper en Van Tijn een eigen plaats in de geschiedenis te geven. Beide gezinnen hebben ook in de Tiboel Siegenbeekstraat gewoond. De Tiboel Siegenbeekstraar Deze straat, genoemd naar een Leidse burgemeester, ligt in de voormalige Roodenburgerpolder tussen de Van den Brandelerkade en de Roodenburgerstraat. In de dertiger jaren werden in de Tiboel Siegenbeekstraat geschakelde eengezinswoningen gebouwd. De vraagprijzen voor die huizen met tuinen bleken in de crisistijd aan de hoge kant, zodat de woningen niet door particulieren maar door beleggers (zoals de verzekeringsmaatschappij ülveh) werden gekocht. Meerjarige huurcontracten werden gesloten voor f 40 per maand. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog woonden in de straat veel gezinnen met kinderen. Daaronder waren twee joodse gezinnen. De kostwinners werkten onder meer als kaderpersoneel bij Leidse bedrijven en de gemeente, als aannemer, arts, dierenarts, godsdienstonderwijzer, kleermaker, vertegenwoordiger en zuiveraar (ongediertebestrijder). Variatie bestond ook in politieke zin. Er waren een paar Duitsgezinde adressen. Hoewel er een goede sfeer in de straat was, veroorzaakte dat enige onrust bij de andere bewoners en (later) onderduikers.

2 JAARBOEK DIRK VAN EeK Privé-foto's van René Taselaar in de Tiboel Siegenbeekstraat omstreeks Het gezin Van Tijn woonde op nummer 7. De eerste jaren van de oorlog verliepen zonder noemenswaardige gebeurtenissen. De kinderen speelden in die tijd direct ten oosten van de straat veel op het onbebouwde land, met koeien en sloten. Tegenwoordig zijn daar de De Rieustraat en de verlengde De Meij van Streefkerkstraat. Uit die tijd dateert een foto van de verjaardag van straatgenoot Lyda Verstegen op 28 mei In 1941 verfijnden de Duitsers de registratie van de joden en werd hun bewegingsvrijheid beperkt. Zo werd namens de rijkscommissaris in augustus 1941 opdracht gegeven het aantal leerlingen van joodsen bloede vast te stellen. De gemeente Leiden en de hoofden van scholen hebben in veertien dagen aan die opdracht voldaan. Eli en Jacob Bloemkoper en Esther van Tijn bleken toen op de Kernstraatschool te zitten. Kort daarna werden de joodse kinderen van de verschillende scholen verwijderd en enige tijd in een speciale

3 HERINNERING AAN lwee JOODSE GEZINNEN Op deze verjaarsfoto van Lyda Verstegen d.d. 28 mei 1941 staan de straatgenoten Annie en Hennie Steeds van nummer 18, Han Bouman (nummer 13), René Taselaar (nummer 9), Esther van Tijn (nummer 7), Jacob Bloemkoper (nummer 20), Elly van 't Hooft (nummer 28), Hansje Kips (nummer 27), Lyda Verstegen (nummer 15) en Eli en Roosje Bloemkoper (nummer 20). lagere school op het Pieterskerkhof ondergebracht. De opgelegde beperkingen werden door de kinderen als onaangenaam ervaren. Begin 1942 tekende Eli enkele kinderen in een speeltuin, met erboven: "Voor Jooden verboode". Het gezin Bloemkoper Op Tiboel Siegenbeekstraat 20 woonde Victor Ephraim Bloemkoper, geboren te 's-gravenhage op 18 augustus Hij was godsdienstonderwijzer met akte B (hoogste rang) en chazzan (voorzanger in de synagoge). Volgens aantekeningen van de Joodse Raad was hij een ijverig en goed onderwijzer van kinderen. Het gezin van Victor bestond uit zijn vrouw Jetje den Hartog, geboren in Rotterdam op 7 mei 1910, en zijn vier te Leiden geboren kinderen Jacob (22 april 1934), Elias (26 maart 1935), Roza Marianne (6 oktober 1936) en Abraham (4 september 1938).

4 JAARBOEK DIRK VAN EeK Het gezin Bloemkoper. Boven: Victor en Jetje. Onder, v.l.n.r.: Elias, Jacob, Abraham en Roza.

5 HERINNERING AAN TWEE JOODSE GEZINNEN 123 Het gezin was door de Joodse Raad gesperrt. Dat stond voor au!weiteres gesperrt, voorlopig vrijgesteld van deportatie. In het voorjaar van 1943 wilden ze niet onderduiken uit angst dat dan de familie opgesplitst zou moeten worden. Tegen hun naaste buren hadden ze gezegd dat ze nu eenmaal altijd het vervolgde volk waren geweest. Ze wisten dat ze het risico liepen naar Polen getransporteerd te worden, maar ze dachten dat ze daar - in gezinsverband alleen hard zouden moeten werken. In de nacht van 5 op 6 maart 1943 vond de eerste razzia in Leiden door de Sicherheitspolizei (kortweg: Sipo) plaats. Ook het gezin Bloemkoper werd opgehaald. Bij de arrestatie verloor Jetje Bloemkoper haar persoonsbewij s. Dat werd pas een dag later door een inwoner uit Leiderdorp in de Tiboel Siegenbeekstraat teruggevonden. De vioolleraar Jacob Blitz, geboren in Amsterdam op 13 april 1883, zijn vrouw Hanna Hangjas, geboren in Leiden op 23 oktober 1894, en zijn schoonmoeder Betje Hangjas-Piller geboren in 's-gravenhage op 11 februari 1857, die bij de Bloemkopers hadden moeten intrekken, werden eveneens meegenomen. Ze werden naar het politiebureau aan de Zonneveldstraat gebracht, waar ook de andere opgepakten kwamen. De stemming was zeer gedrukt. Iedereen had bagage bij zich. Deze razzia was een onderdeel van een 'Evacuatie Den Haag, Leiden en Delft'. Daarbij zijn joden uit ziekenhuizen, rusthuizen, het Israëlitisch Weeshuis aan de Pletterijstraat in Den Haag en enkele zieken en functionarissen van de Joodse Raad uit Delft en Leiden opgehaald. Onder begeleiding van twee agenten zijn de opgepakte Leidse joden om één uur 's nachts in een soort vrachtwagen met banken naar Den Haag gebracht. De bagage stond voor hen of lag op de knieën. Van de eerdergenoemde families uit de Tiboel Siegenbeekstraat bleven de spullen echter in Leiden liggen. Vanuit het station Hollandsch Spoor in Den Haag zijn de joden per trein naar Westerbork vervoerd. Vooraf hadden de Bloemkopers straatgenoten gevraagd bepaalde familiestukken in bewaring te nemen. Buurman dr. G.c.A. Junge, conservator bij het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie aan de Raamsteeg, is de avond van het vertrek via de - volgens afspraak - niet afgesloten balkondeuren op de eerste etage het huis binnengegaan en heeft nog van alles opgehaald.

6 JAARBOEK DIRK VAN EeK Voor- en achterzijde van een zeldzame kaart aan de Joodse Raad, 18 maart Collectie Joods Historisch Museum. iîi\

7 HERINNERING AAN 1WEE JOODSE GEZINNEN 125 Terwijl hij boven was, stopte een auto voor de deur en kwamen enige personen het huis binnen. De buurman is toen zo snel mogelijk teruggegaan. Na de oorlog zijn bewaarde voorwerpen en poststukken overhandigd aan de naar Brooklyn in de Verenigde Staten geëmigreerde zuster van Victor Bloemkoper, Susanna Glickman-Bloemkoper. Zij heeft later een aantal documenten geschonken aan het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Op 6 maart rapporteerde een Leidse inspecteur van politie dat op last van de Sipo in Den Haag (Hauptst. Fischer) op vrijdag 5 maart 1943 in Leiden een 25-tal joden was aangehouden en overgegeven aan de Sipo. Tevens zijn toen acht joden door de Sipo uit het Elisabeth Ziekenhuis gehaald. Dezelfde dag informeerde de voorzitter van de Joodse Raad in Leiden, wat er gedaan moest worden met de goederen van de families Bloemkoper en Blitz, die nog op het politiebureau stonden. Deze spullen, een pak dekens, een rugzak en een koffer, werden door de politie aan de Joodse Raad afgegeven ter verzending naar Westerbork. In Kamp Westerbork werd men ingeschreven. Iedereen werd geregistreerd en kreeg een barak toegewezen. Kostbaarheden en geld werden ingenomen. Het gezin Bloemkoper werd - voor slechts enkele dagen - ondergebracht in strafbarak 67. Dat was een aparte barak, omgeven door prikkeldraad. Gebeurde dat door het verlies van het persoonsbewijs, het achterblijven van de bagage in Leiden ofwas er een andere reden? Direct na aankomst zond Victor een adreswijziging naar zijn buurman Junge. De kaart moet in Leiden aangekomen zijn toen het gezin al op de transporrlijst voor Sobibor was gezet. Vanaf 2 maart 1943 reden de treinen uit het Kamp Westerbork niet naar Auschwitz, maar naar Sobibor. Dat stond niet op de treinlijst vermeld. Bij elk transport werd een naamlijst meegegeven. Zo werd de indruk gewekt dat men niet naamloos vertrok. De lijst moest bij aankomst in Sobibor afgegeven worden aan de commandant. Die deed er niets mee, omdat persoonsregistratie geen zin meer had. Het Sonderkommando Sobibor der Waffen-ss bestond vanaf 1942 en lag aan de rivier de Boeg, vlakbij het huidige drielandenpunt Polen/Oekraïne/Wit Rusland. Toen behoorde het tot het General Gouvernement, het niet bij het Duitse Rijk ingelijfde deel van Polen. Het was een dag verder reizen dan Auschwitz.

8 JAARBOEK DIRK VAN EeK Het vernietigingskamp Sobibor gafbij aankomst van de gedeporteerden de indruk van een kleine nederzetting met goed onderhouden grindpaden, struiken, bomen, bloemperken en verderop nette huisjes en barakken van de Duitsers. Op de straatkruisingen stonden houten wegwijzers met opschriften in het Duits: "Naar de badkamer", "Naar het casino" enzovoort. De huisjes droegen namen zoals "Het zwaluwnest" en "De vrolijke vlo". Zodra men uit de trein gekomen was ging men, zonder bagage, door een poort naar 'het plein onder de dakjes'. Hier vond de scheiding plaats van de mannen en vrouwen met de kinderen. Na van alles beroofd te zijn, kwamen ze langs een smalle dreef in de gaskamers terecht. Daar werden ze omgebracht. Alle sporen werden daarna door verbranding uitgewist. Reeds op woensdag 10 maart 1943 zijn de families Bloemkoper en Blitz in een transport van personen vanuit Kamp Westerbork naar Sobibor gezonden. Op de treinlijst van het Statistisch Bureau in Westerbork stonden verkeerde achternamen: Bloemenkoper en Blumenkoper. Direct na aankomst van de personentrein op 13 maart zouden de inzittenden vreselijk mishandeld zijn. Ze zijn, op enige tientallen na, op weg naar of in de gaskamers omgekomen. Victor Bloemkoper werd in eerste instantie als enige van de gezinnen Bloemkoper en Blitz gespaard. Op 18 maart 1943 heeft hij nog twee kaarten aan zijn (schoon)ouders en de Joodse Raad in Den Haag kunnen schrijven: Lager Wlodawa Meine Lieben. Seit mehrere Tage arbeite ich hier im Lager. Den ganzen Tag drauszen; ich esse aber genügend und bin Gott sei Dank gesund, und das is doch ja die Haubtsache, Meine Lieben, schreiben Sie mir bitte bald! Viele herz!. Grüsse und Küsse von ihrem Sohn und Schwiegersohn. Victor Bloemkoper. Lager Wlodawa 18/3/43. Geehrte Herren. Teilen Sie hitte meinem Bruder, A. Bloemkoper, Pletterijstraar 69, mit, dasz ich gesund bin, hier arbeite, und ihm und seine Familie meine herzliche Grüsze schicke. Hochachtungsvoll, Y.E. Bloemkoper. Omdat de Duitsers geen bekendheid aan het vernietigingskamp Sobibor wilden geven, moest de naam van het nabijgelegen Wlodawa gebruikt worden. Men was verplicht in het Duits te schrijven, zodat de autoriteiten de tekst konden controleren.

9 HERINNERING AAN TWEE JOODSE GEZ INNEN 127 Op 30 april 1943 is Victo r Bloemkoper dood geschoten, same n met 69 andere Nederlanders. Zijn op de laatste kaart genoemde broer Abraham kwam op 11 juni 1943 in Sobibor om. Het hu is van Victor in de Tiboel Siegenbeekstraat 20 is volgens een lijst van de Leidse politie door de autoriteiten op 12 mei 1943 'geruimd'. Vervolgens trok er een NSB-gezin in. O ver wat in Sobibor gebeurde was eind maart 1943 bij de Joodse Raad niets bekend, wat blijkt uit het vergad erverslag van de centrale commissie: "De berichten uit Duitsland zijn niet ongunstig. Enige laatste transporten schijnen niet naar Auschwitz te zijn gezond en, doch naar Sobibor." Op 29 september 1948 gaf de directeur van het informatiebureau van het Nederlandsche Roode Kruis overlijdensverklaringen af voor de gehele familie Bloemkoper. Alle verklaringen hadden dezelfde tekst. Alleen voor Victor had de laatste alinea op grond van de datering van zijn briefkaarten met betrekking tot zijn overlijdensdatum anders moeten luiden. Het gezin Van Tijn Op Tiboel Siegenbeekstraat 7 woonde het gezin Van Tijn. Louis van Tijn, geboren in 's-gravenhage op 25 augustus 1905, was chef van het modemagazijn Gerzon in Leiden aan de Breestraat en Botermarkt 20 en sinds 1 febru ari 1940 administrateur van het begrafeniswezen. Volgens de Jood se Raad kon hij goed met publiek omgaan. Hij was zeer ijverig en welwillend. Hij had kennis van textiel en had administratieve kundigheden. Hij was sinds eind 1941 wegens zijn functi e gesperrt. Louis was getrouwd met de Poolse Rachel Lub inski, geboren te Lubien op 17 januari Zij hadden twee kind eren: Esther, geboren in Utrecht op 21 september 1934 en de astmatische Izaäk, geboren in Groningen op 29 augustus Esther werd in 1943 door Mimi, dochter van buurvrouw Th.J.M. Vostersde Jong van nummer 5 regelmatig naar en van de speciale school voor de joodse kinderen aan het Pieterskerkhof gebracht en gehaald. Onderweg mocht Esther niet door het park bij het Plantsoen lopen. Omdat ze een ster droeg, moest ze op het erbuiten liggend trottoir blijven. Louis van Tijn kreeg, waarschijnlijk via zijn broer, de raad tijdig onder te duik en omdat zijn gezin op korte termijn opgehaald zou worden. De broer

10 JAARBOEK DIRK VAN EeK Esther van Tijn. dook onder en zou de oorlog overleven, maar Louis weigerde; als het Gods wil was, dan moest dat maar gebeuren. Wel werd met de buren en overburen overlegd. Henk Koekkoek van nummer 8 en René Taselaar van nummer 9 kregen de steppen van de kinderen. Op woensdag 17 maart 1943 vond de grote razzia in Leiden plaats, waarbij eerst het Centraal Israëlitisch Wees- en Doorgangshuis in de Roedenburgerstraat werd ontruimd en daarna de meeste andere joden in de stad werden opgepakt. Hierbij werd de Leidse politie ingeschakeld. De chef van dienst, inspecteur Van der Wal, weigerde daaraan mee te doen en werd vervangen door inspecteur Van Musscher. I Ongeveer 145 personeelsleden werden 's avonds door politie-commissaris Hoffmann opgeroepen voor het aanhouden en afvoeren van de joodse medeburgers. Daarbij zouden negen man van de NSB-gezinde vrijwillige hulppolitie inbegrepen zijn geweest. Twee aan twee moest men alle privé-adressen af om de joden op te halen. Op dezelfde dag vierde buurvrouw Vosters haar verjaardag. Laat op die avond hoorde men gestommel bij de buren. De aanwezigen gingen naar

11 HERINNERING AAN lwee JOODSE GEZINNEN 129 buiten en hebben het vertrek van het gezin Van Tijn, onder begeleiding van een paar Leidse politieagenten, meegemaakt. Het huis werd verzegeld. Op het laatste moment kwam Esther naar haar buurmeisje en zei: "Juffrouw Mimi, mogen we, als we terugkomen, weer met je mee naar school?" Evenals de andere Leidse Joden werd het gezin Van Tijn naar het station gebracht voor het transport naar Westerbork. De bewaking op het station bestond voornamelijk uit Grüne Polizei. ook wel Ordnungspolizei. Deze was bedoeld voor massaal optreden bij ordeverstoringen, razzia's, enzovoorts en was belast met transporten en executies. Een joodse getuige heeft gemeld dat men na lang wachten op het station in oude treinen werd gestopt. De deuren werden bewaakt door agenten. Nog weer enkele uren later kwam een locomotiefmet kolenwagon. Tijdens de reis hadden de Van Tijns goede plaatsen. In Kamp Westerbork kwam het gezin Van Tijn in barak 68 terecht. Dit was een woonbarak. Zo'n woonbarak was verdeeld in afdelingen voor mannen en voor vrouwen. Alleen in hun vrije tijd mochten ze bij elkaar komen. Aan de kant en in het midden van de barak stonden drie bedden boven elkaar. Direct daarnaast stonden bedden, die bestemd waren voor de bagage. Daarop sloot een ruimte aan met een houten tafel en banken. Er waren geen kasten, zodat persoonlijke bezittingen aan de muur, onder bed of aan gespannen lijnen werden bewaard. Tussen de middag en in het begin van de avond kon eten worden gehaald bij de centrale keuken. Een eetruimte ontbrak. Er waren toiletten en wasruimten, maar de capaciteit was onvoldoende. In zo'n barak verbleven vele honderden personen. De hygiëne liet te wensen over en er werd te weinig gelucht. Bovendien had men last van ongedierte. De drukte en het lawaai zorgden voor irritaties en ruzies. Overdag werd gewerkt in de tuin, op het land, bij de spoorlijn of in andere barakken. Er waren bijvoorbeeld een kantine, naaiatelier, wasserij en schoenmakerij. Maar ook werd gewerkt bij de administratie, in schoonmaakploegen, de centrale keuken, sloperijen enz. Het ziekenhuis - met polikliniek - gaf een goede medische verzorging. De mensen die in de barakken kwamen, werden na verloop van kortere of langere tijd, op enkele uitzonderingen na, op transport gesteld. Dat zorgde wekelijks voor veel onrust en angst. De Duitsers suggereerden dat men naar

12 JAARBOEK DIRK VAN EeK Oost-Europa werd getransporteerd om in werkkampen te gaan werken. Men zou daar een zwaar, hard en eentonig bestaan leiden, maar families zouden wel bij elkaar kunnen blijven. De bewoners van het kamp trokken dat sterk in twijfel, omdat ook bejaarden, zieken en kinderen werden meegestuurd. Pas kort voor vertrek werden de definitieve transportlijsten opgesteld. De treinlijst met personalia werd in baraklijsten opgedeeld en door de leider van de barak opgelezen. In de weken die volgden op de wegvoering van het gezin Van Tijn uit Leiden hebben vooral mevrouw A.W Koekkoek-van den Berg en haar echtgenoot, die als inspecteur bij de Lichtfabrieken werkzaam was, wonend aan de Tiboel Siegenbeekstraat 8, onophoudelijk hulp geboden. Er werden maar liefst 36 postpakketten aangetekend naar Kamp Westerbork verzonden vanaf het bijkantoor van de PIT aan de Cobetstraat in Leiden. Tevens is door de families Koekkoek en Junge van nummer 22 een aantal brieven geschreven. Dit blijkt uit unieke dossiers, die na een speurtocht op verschillende particuliere adressen in 2003 en 2004 zijn teruggevonden. De pakketten kwamen werkelijk aan, getuige de bewaard gebleven ontvangstbevestigingen die bijna alle als afzender Jacob Turksma vermeldden. Gezien de grote hoeveelheid pakjes in zo'n korte tijd wordt vermoed dat barakgenoot Turksma bij de postverwerking in Kamp Westerbork was ingeschakeld. Vanaf 16 april zijn de meeste pakjes uit naam van andere families uit de omgeving verzonden. Er lagen twee tot acht dagen tussen de verzendingen en de onrvangstbevestigingen.' Uit de ongecensureerde poststukken die de Van Tijns uit Kamp Westerbork verzonden, valt op te maken wat zij doorgemaakt moeten hebben. Louis van Tijn schreef zijn eerste briefkaart tijdens de 'schrijfdag' 23 maart Deze kaart werd pas op zaterdag 29 maart door de PTT afgestempeld en begin april bezorgd. Hij meldde dat ze goed waren aangekomen en het hun naar omstandigheden goed ging. lesje (Izaäk) ging direct naar het ziekenhuis en lag daar nog. Esther was lief. Ze hadden ondertussen afscheid genomen van vele bekenden en voelden zich een beetje eenzaam. Hij dankte voor alles en vroeg om toezending van allerlei artikelen, zoals suiker, zout, gekookte bruine bonen, hardgekookte eieren, fruit, enzovoort. Hij had zwaar, maar gezond werk.

13 HERINNERING AAN TWEE JOODSE GEZINNEN 131 Namens de vierjarige Izaäk werd op 23 maart 1943 door Rachel een briefkaart geschreven met als adressering dr. Junge, Tiboel Siegenbeekstraat 22 te Leiden. Deze kaart is eveneens op 29 maart 1943 afgestempeld. Op de kaart werd bedankt voor een brief. les lag in het ziekenhuis en Esther was lief. Het weeshuis uit de Roodenburgerstraat had geen pakjes meer nodig. Omdat Louis maar eens in de veertien dagen mocht schrijven, heeft hij tussentijds de Joodse Raad, Afdeling Groningen, ingeschakeld. De secretaris daarvan (zelf omgekomen in Sobibor op 9 juli 1943) liet op 1 april 1943 weten dat Louis van Tijn om toezending van appels en tomatensap verzocht. Rachel (Recha) dankte op de eerste 'schrijfdag' in april via een briefkaart, afgestempeld op 9 april, voor de vele en prachtige pakjes. Ze zag graag nieuwe tegemoet. Ze vroeg "de Prof." nogmaals alles te proberen. Er waren meer van dergelijke gevallen in Kamp Westerbork en dan zou men hen voorlopig nog niet doorsturen. lesje lag nog steeds in het ziekenhuis. Ze schreef verder dat de arbeid voor Louis lang en zwaar was maar het hield hem lenig. Zelflag ze met koorts op bed; gelukkig niet erg. Ze eindigde met: "En zo sukkelen wij maar voort." Ondertussen werd op 15 april het huis in Leiden leeggehaald door personeel van een expediteur onder toezicht van de Einsatzstab Rosenberg, waaraan de sleutel van de woning was overhandigd. Onder het kopje "T ägliche Leistung" stond op het ruimingsformulier onder meer: "Tiboel Sicgenbeekstraat 7, Van Tijn... Taxwert... f 900,-". Louis is hiervan op de hoogte gesteld via zijn overburen. Enige tijd later kreeg het huis mevrouw Schenk als nieuwe huurster. Op 21 april schreef Recha namens Esther een briefkaart aan de familie Taselaar waarop onder meer stond: "Ik verveel me hier niet, heb veel speelkameraadjes, maar als je een beetje aan ze bent gewend, komen er weer nieuwe en gaan de oude weg." In een brief dankte Louis vervolgens de familie Koekkoek voor alles wat zij als vrienden voor zijn gezin deden. Specifiek vroeg hij om allerlei voedingsmiddelen, rookgerei en toiletartikelen, die ze graag zouden ontvangen. Hij vroeg of Henk nu al kon steppen. Esther maakte het goed, en les lag nog in het ziekenhuis. Hij had wat koorts, maar maakte het verder goed. De brief bevatte een dringend verzoek:

14 JAARBOEK DIRK VAN EeK De ondergeteekende verkl~rht:~at';':';'::"'-:"";~';':-:';'~-i~;::"s ""e""'l'. a a n I'envoi Le soussigne deciare que I d t e man a b h llik I afgeleverd e oor den IJ IS uitbetaald a été dûment livré é Ie...". pay Stempel van het. kantoef van besternmij1g:" I ". ' -~~>.,~ Berichtvan ontvangst d.d. 15 mei 1943, met fatale mededeling over transport. t mentionné d'autre...;,.,. de keerzijde vèrmeld, ~,. part (Handteekenlng/êlgriäture) I) va n geadresseerde: v.d, ambtenaar v ~h. kantoor v.belltemmi du destlnataire: de I'agentdubureau destlnatalrer ~'~~'?~,fj ~. IJPU4'''4 ~r~7c-- \ ' I} Dit bericht moet door den geadresseerde, indien de reglementen van het land van bestemming dit edebrengen, door den ambtenaar van het kantoor van bestemming geteekend en omgaand rechtstreeks aa den afzender worden teruggezonden. *) Cet avis doit être si~né par Ie destin ataire cu, si les règlements du pays de destination Ie cornpcrtent, p'ar I'agent du bureau desunataire et renvoyé par Ie premier courrier directement à l'expéditeur ) In Nederland zijn verelsebt de handteekeningen van den pos~mbt. en van den geadreeeeerde of zijn cemachtla:de. Hoe gaat het eigenlijk met de Prof.? Ik hoop van ganser harte dat hij weer beter is en zijn werkzaamheden zal hebben hervat. Laat hij alsnog alle mogelijke moeite doen en snelle hulp is dubbele hulp, want anders is het gedaan hier met ons. De hoofdzaak is dat wij zeer spoedig hier de concrete bewijzen hebben dat wij op de lijst zijn geplaatst ofdat de mogelijkheid bestaat dat zulks binnen afzienbare tijd gebeurt. Behandel deze dingen liefst telegrafisch en spaar moeite noch kosten. Alleen dit kan (althans voorlopig) onze redding zijn. Namens Izaäk kwam nogmaals een briefkaart, afgestempeld op 26 april 1943, bij de dr. Junge aan. Wederom werd bedankt voor een brief. Curieus is dat geschreven werd over goede berichten van oom Vieftor Bloemkoper?). Was Van Tijn geïnformeerd over de kaarten uit Sobibor? De laatste briefvan Louis van Tijn uit Westerbork aan de familie Koekkoek dateert van 5 mei Hij schreefdaarin onder meer: Zijn het geschikte buren op nr. 7 en 20?Wij zouden graag eens om een hoekje willen kijken. De pakjes ontvangen wij geregeld in goede orde... Een beetje bijvoeding is hier een welkome afwisseling in ons eentonig en hard bestaan, vooral als je flink werkt van 7.15

15 HERINNERING AAN TWEE JOODSE GEZINNEN 133 uur tot 6.30 uur. Ik kan goed met spade en houweel omgaan. Weer in de maatschappij zal ik een all-round vakman zijn. Vraag aan de drogi st of hij nog een paar schoenen kan missen. Deze keer gelieve onmiddellijk te antwoorden en te sturen, het is niet onmogelijk dat wij dinsdag de grote reis gaan maken. Zo niet, dan valt het erg mee. Even verder schreef hij: "W ij zijn moedig en flink en vol vertrouwen." De brief eindigt met een "Tot ziens" en "Groet van Recha!" Op dinsdag 11 mei vertrok ook hun trein naar Sobibor. Liste A Nr. 33 vermeldt hun namen onder het kopje "[udenrransport aus der Niederlanden Lager Westerbork - am 11. Mai 1943". De trein bestond uit gesloten vrachtwagons, waarin zich ongeveer 3,6 personen per m-' bevonden. Jong en oud, gezond en ziek door elkaar. In een hoek stond een ton die als toilet dienst deed. Brood en water werden niet uitgedeeld. Vlak achter de locomotief zaten de ss'ers in een luxe tweedeklas wagon. Zij probeerden door intimidatie horloges, ringen, zaklantaarns, vulpennen en potloden (om schrijven te voorkomen) te laten inleveren. Via Assen, Groningen, Winschoten en Nieuweschans verliet de trein ons land. In Onderdrukking en verzet staat vermeld dat bij dit transport personen zijn vervoerd. Van hen werden direct na aankomst op 14 mei 1943 in de gaskamers omgebracht. Volgens het boek In Memoriam is dat toen ook met Rachel, Esther, Izaäk en barakgenoot Jacob Turksma gebeurd. Tachtig mannen, onder wie vader Louis, werden uitgezocht om tewerkgesteld te worden. Op dezelfde datum verzond dr. Junge vanaf het bijkantoor aan de Cobetstraat nog een pakket, bestemd voor Rachel van Tijn, in Lager Westerbork. Er kwam een officieel bericht van ontvangst, afgestempeld op 18 mei 1943, terug met de mededeling: "Ceadrtesseerde) is vertrokken, wij hebben pakket aan afdeeling uitgereikt." In Sobibor is Louis met de andere geselecteerde mannen via een paardenbarak naar de appèlplaats gedreven. Onderweg werden ze gefouilleerd. Vervolgens zijn de tachtig man in een wagon, achter een locomotief, gedurende de nacht getransporteerd naar Trawniki, dat 60 kilometer ten zuidwesten van Sobibor lag. Onder geleide van Oekraïners werden de vijf kilometer naar Dorohutscha te voet afgelegd. Het land in de omgeving bestond uit veen en was vlak. Er waren geen plaatsjes in de buurt.

16 JAARBOEK DIRK VAN EeK

17 HERINNERING AAN TWEE JOODSE GEZINNEN 135 Het Lager Dorohutscha was in het voorjaar van 1943 in gebruik genomen en bestond uit drie barakken, omgeven door prikkeldraad. Het werd bewaakt door ss'ers. Bij aankomst moesten de nieuwkomers vanaf een heuvel aanzien dat de zwaksten voor hen plaats moesten maken en blootsvoets, onder afranselingen, uit het kamp werden verwijderd. Er waren ongeveer 500 mensen in het kamp, voor de helft Polen en voor de helft Nederlanders. Beide groepen hadden eigen kapo's (KameradschaJtspolizer) en een eigen barak. In de kierende barakken, vol luizen, waren geen bedden en dekens. Men sliep in de Nederlandse barak kriskras door elkaar heen, meest op de vloer. De jasjes werden als dekens gebruikt want de nachten waren erg koud. Het eten was slecht. Soms was er geen brood en zout. Drinkwater ontbrak. Het water uit het naburige riviertje en een waterkuip was gevaarlijk omdat het besmet was. Men kreeg alleen vocht door het eten van een waterige Poolse soep en het drinken van iets dat op zwarte koffie moest lijken. In het verlengde van een van de barakken was een klein keukentje met een oven. Overdag was het heet. Door de gevangenen werd turfuit de moerassen in de omgeving gewonnen. Daarbij werd gebruikgemaakt van vijf turfmachines, waar de natte turf uitkwam. Het werk aan die machines was uitermate zwaar. De natte turf werd met lorries afgevoerd om gedroogd te worden. Na het drogen werden er piramides van gebouwd. Waarschijnlijk was de turf voor de Ost-Industrie bestemd. De klimatologische omstandigheden, het zware werk, de slechte huisvesting, het gebrek aan behoorlijk voedsel, zout en water, het ontbreken van medische voorzieningen en ziekten zoals tyfus en dysenterie ondermijnden de tewerkgestelden. Daarom werd bij de verschillende transporten naar Sobibor een aantal arbeidskrachten gespaard ter vervanging van de afvallers, die omgebracht werden. Drie dagen na aankomst in Dorohutscha heeft Louis een - bewaard gebleven - briefkaart naar de familie Koekkoek in Leiden geschreven. 3 Aan de voorzijde was een stempel afgedrukt van de Duitse Joodse Raad: "Rückantwort nur über die Reichsverein der Juden in Deutschland, Berlin Charlottenburg 2, Kantstr. 158". In moeilijk leesbaar schrift stond aan de achterzijde: 18-V-'43. Liebe Tante. Wie geht es ihr? [hierna wellicht een woord uitgegumd] Mit mir geht es gut, habe aber sehr viel verlangen ihnen zu sehen. Ich arbeire, und fühle mich

18 JAARBOEK DIRK VAN EeK ' :~ ~Jdi:~. ;.:.,"i:r;. ~.'. '"!. :...; " ': ~. ~~ ::.-:-';";... ;".. "' ~.." - -~':.::-. JJ::!!.~_ ~_ :- _.t(lj~k. ~ ~t;'. :e:-~. 178 _~ :~ c ~~B~~...:..8. / Á~J)-E~._..ti~~h~.~.~~._...:..:

19 HERINNERING AAN TWEE JOODSE GEZINNEN 137 gut. Schicke bitte ein Paker [is doorgestreept!]. Die nächte sind hier sehr kalt, ich wohne jetzt auch so weit ab von ihnen. Herzl. Grüsze von Louis. Schreibe ihn [mogelijk stond er eerst "mich"] hitte zurück. Intussen werden in Nederland op 10 juni 1943 de bezittingen van de familie Van Tijn geconfisqueerd. Dat blijkt uit een stempel van de Vermögensverwaltungs- und Renten-Anstalt op eerdergenoemd treinlijst. Nog eenmaal schreef Louis vanuit zijn precaire situatie een - ook bewaard gebleven - briefkaart uit het Arbeitslager Dorohutscha. De voorzijde en goed leesbare achterzijde van deze kaart van 15-VI-'43, zonder postzegel, stempel ofcensuur, zijn afgebeeld. Door de kaarten te laten schrijven en te versturen hebben de Duitsers de ontvangers in Nederland de indruk willen geven dat het goed ging met Louis. Het valt op dat Louis beide keren heeft voorgewend aan een familielid te schrijven. Hoe en wanneer de kaarten uit Dorohutscha in Nederland zijn aangekomen, is niet bekend. De eerste is in elk geval door de Reichsverein der Juden in Berlijn doorgestuurd. Hoogstwaarschijnlijk is deze kaart via de Zentralstelle.fUrJüdische Auswanderung aan de Euterpestraat te Amsterdam op 7 september 1943 aan de Joodse Raad overhandigd. Deze kaart is daar geregistreerd, maar van de tweede is geen registratie teruggevonden. Volgens een bewaard gebleven formulier is de eerste kaart (tegelijk met de tweede?) via de centrale postafdeling van de Joodse Raad voor Amsterdam naar het aangegeven adres doorgezonden. Merkwaardig genoeg wist de joodse oud-voorzitter bij de Leidse Raad van Arbeid, mr. dr. S. Mok, hier ook van, gezien zijn briefkaart van 21 september 1943 uit het Joodsch Tehuis De Biezen (Kamp Barneveld) aan de familie Koekkoek in Leiden: "Naar wij van de Joodse Raad hebben vernomen, heeft onze vriend Van Tijn U twee [!] brieven uit Duitsland geschreven. Mocht U hiervan niets hebben gehoord, dan kunt U ze krijgen bij de J.R., Lijnbaansgracht 366, Arnsterdam-C. Hebt U ze reeds ontvangen, dan zouden wij graag iets naders horen." Opmerkelijk is het - hier verkort weergegeven - tamelijk positieve oordeel van de Centrale Postafdeling van de Joodse Raad voor Amsterdam naar aanleiding van alle post uit Dorohutscha, gedateerd op 18 mei respectievelijk 14 juni:

20 JAARBOEK DIRK VAN EeK Het kamp schijnt tamelijk nieuw te zijn. Enkele der afzenders, die hun bericht 18/ 5 dateren, zijn pas op 14/5 aangekomen, en blijkb aar op 1115 van Westerbo rk vertrokken. De teis wordt als dragelijk gekenschetst. De meesren werken in de buitendienst, en wel om turf te steken; het werk is niet al te moeilijk. Sommigen zijn bij de binnendi enst tewerkgesteld. Men staat op om 4.30 en gaat 's avonds vroeg naar bed. 's Nachts is het blijkbaa r koud, overdag warm. De buitendienst wordt als voor de gezondheid goed beschreven. Het eten is Pools gekookt, maar wordt als goed en voldoende beschreven. 's Ochtends ontvangt men brood en koffie, 's middags en 's avond s soep. De behandeling is goed. De mededeling dat pakketten gezonden zouden [=mogen] worden, is meestal door de censuur geschrapt. Over familieverband wordt niet gesproken. Het is navrant dat bijna tegelijkertijd, op 27 september 1943, in het illegale Parool de waarheid over joodse kampen werd geschetst onder het kopje "Concentratiekampen: waar de Nazi's hun idealen in praktijk brengen". Na de opstand in Sobibor, op 14 oktober 1943, werd kamp Dorohutscha geliquideerd. De tot nu toe gepubliceerde gegevens over de overlijdensdatum van Louis van Tijn zijn met elkaar in tegenspraak. Waarom het informatiebureau van het Nederlandsche Roode Kruis 30 november 1943 heeft aangehouden is niet bekend. Wellicht heeft daarbij een rol gespeeld dat de tweede briefkaart pas eind 1943 ontvangen zou zijn. Kasteleyn noemde in Joden in Leiden en omgeving als datum 4 november Volgens Schelvis is Louis vermoedelijk vlakbij Trawniki omstreeks dezelfde datum geëxecuteerd tijdens wat later bekend werd als de Aktion Erntefest. Drie Nederlanders hebben Dorohurscha overleefd omdat ze op 13 juni 1943 per vrachtwagen naar het concentratiekamp Alter Flugplatz in Lublin werden overgebracht. Daarna kwamen zij als typografen in een drukkerij te Radom. Twee keerden na de bevrijding in Nederland terug. Eén van beiden, J. Wins, die evenals Louis op 14 mei 1943 in Sobibor was aangekomen, kon zich zijn naam niet herinneren.