6] intentionaliteit & taalhandelingen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "6] intentionaliteit & taalhandelingen"

Transcriptie

1 6] intentionaliteit & taalhandelingen taalhandelingen Russell, de vroege Wittgenstein en de logisch empiristen verdedigden een empiristische betekenis-theorie: zinvolle beweringen verwijzen naar standen van zaken in de werkelijkheid, en kunnen als feiten worden getoetst taal werd door hen apofantisch opgevat; als beschrijving van feitelijke gebeurtenissen / standen van zaken de waar- of onwaarheid van dergelijke beweringen kan vastgesteld worden door verificatie / empirie de latere Wittgenstein nam afstand van deze benadering, en zag taal als spel van betekenen binnen regels ook J. L. Austin ( ) heeft de beperkingen van de empiristische betekenis-theorie aangetoond How to do things with words (1955/1962/1976) introduceert de theorie van speech-acts bepaalde uitspraken moeten eerder als handelingen worden beschouwd dan als feitelijke uitspraken ze zouden geen objectieve (onafhankelijk bestaande) feiten beschrijven, maar ze eerder creëren daarom hebben ze geen waarheidsvoorwaarden, maar veeleer 'voorwaarden van geslaagdheid' het is daarbij belangrijk onder welke omstandigheden en binnen welke regels deze uitspraken plaatsvinden regulatieve & constitutieve regels is communicatie primair een kwestie van conventies? of veeleer van de bedoelingen die de spreker heeft? Wittgenstein en G.C.J. Midgley hadden al betoogd dat taalhandelingen wezenlijk conventioneel zijn het gebruik van taal (= het verrichten van taalhandelingen) is een vorm van regel-geleid gedrag d.w.z: het gebruik van taal is onderworpen aan de regels van het taal-spel: descriptieve regels: beschrijvingen van feitelijk waargenomen wetmatig gedrag (van objecten of organismen) empirische generalisaties / natuurwetten regulatieve regels: voorschriften waar men zich aan dient te houden, om alles in goede banen te leiden beregelen iets dat er al is: sociale omgang (etiquette), het verkeer (verkeersregels) constitutieve regels: bepalingen die bepaalde gedragingen of instituties definiëren, en daarmee creëren een constitutieve regel roept iets in het leven dat eerst nog niet bestond d.w.z: los van die regel zou het fenomeen niet bestaan bijv. schaken bestaat bij de gratie van de regels van het spel; zonder die regels geen schaakspel er kan wel een bord met 64 zwarte & witte vlakjes + 32 zwarte & witte figuurtjes zijn, maar dat is nog geen schaak de regels zijn niet ingevoerd omdat lopers, torens, paarden, pionnen en koningin steeds in botsing kwamen sterker: voordat er regels waren die het spel vormen waren er geen lopers, torens, paarden, pionnen en koningin constitutieve regels reguleren niet, maar definiëren: de spelregels zijn constitutief voor het spel zonder die regels is er geen spel, en verandering van die regels veranderen het spel, resulterend in een ander spel voorbeeld van een regulatieve regel in schaken is de wedstrijd-klok, die de bedenktijd van spelers aan banden legt 1

2 centraal in de theorie van speech acts staat het idee dat taalgebruik een vorm van handelen is we beschrijven niet alleen de werkelijkheid, we willen die werkelijkheid ook manipuleren / beïnvloeden dit leidde tot het idee dat alle uitspraken zijn op te vatten als taalhandelingen (speech acts) de linguistic turn hield een verschuiving in van aandacht voor ideeën, naar aandacht voor taal zowel de analytische taalfilosofen als de semiotici en structuralisten hadden weinig oog voor bewustzijn ook de teleo-semantiek van Ruth Millikan zag bewustzijn niet als bepalend voor betekenis volgens Millikan is er sprake van intentionaliteit als er sprake is van representatie de representatie representeert een voor het organisme / de groep relevante informatie over de werkelijkheid de ontvanger(s) van de informatie (die in de representatie besloten ligt) zet de ontvanger aan tot bepaald gedrag als deze ontvanger adequaat reageert op deze informatie is dat een bevestiging van de functie van het systeem dit geldt voor mensen, maar ook voor andere dieren, planten, schimmels, bacteriën, en zelfs computers want ook computers / robots zijn systemen die reageren op aangeleverde informatie maar begrijpen computers (en bacteriën, schimmels, planten en dieren) deze informatie ook? of bestaat hun 'begrijpen' slechts uit het vertonen van regel-geleid gedrag? het eerste veronderstelt een begrip van het doel / de functie van het gecommuniceerde (reflectie) het laatste veronderstelt slechts automatisch gedrag (reflex) hier lopen we wederom aan tegen de vraag in hoeverre betekenis en bewustzijn elkaar veronderstellen een natuur- of scheikundige kan zeggen dat materialen of objecten zich op bepaalde manier gedragen een bioloog kan zeggen dat geëvolueerde eigenschappen van een organisme een functie hebben maar mensen gaan ervan uit dat menselijk handelen gemotiveerd wordt door bewuste intenties verschillende betekenissen (niveau's?) van 'bewustzijn': awareness = gewaarwording (bijv. pijn = per definitie een ervaring / beleving) consciousness = bewustzijn: vermogen tot representaties maken en kiezen tussen handelingsalternatieven self-consciousness = zelf-bewustzijn: vermogen reflectief te kijken naar de relatie tussen het zelf & de ander dit onderscheid snijdt hout vanuit ons menselijk perspectief, maar is het toepasbaar op ander leven? kunnen wij een inschatting maken van de belevingswereld van andere organismen? 1 een net zo moeilijke vraag: hebben computers / robots (nu of in de toekomst) gewaarwording of (zelf)-bewustzijn? de Turing-test in 1936 bedacht Alan Turing een test voor de vraag of een machine / computer menselijke intelligentie kan vertonen deze Turing-test verschijnt als gedachte-experiment in 1950 als Computing Machinery and Intelligence "Ik stel voor om de vraag te beschouwen: kunnen machines denken? Dit moet beginnen met definities van de begrippen machine en denken. [...] In plaats van te proberen zo'n definitie te geven zal ik de vraag vervangen door een andere, die er nauw verwant mee is en uitgedrukt wordt in eenduidige termen." een ondervrager correspondeert via tele-type (cgl. chat) met een man en een vrouw, die hij niet kan zien de man moet zich voordoen als vrouw, en de vrouw moet trachten te bewijzen dat de man een bedrieger is opdracht van de ondervrager is om te achterhalen wie de vrouw is, en wie de bedrieger (de man) vervolgens neemt een computer de rol van de man over, en moet dus de bedrieger spelen hij slaagt voor de test wanneer het voor de ondervrager niet gemakkelijker is om de bedrieger te ontmaskeren 2

3 later is dit geconcretiseerd: als een computer voor meer dan 30% van de tijd gedurende een 5 min. chat-sessie voor mens wordt gehouden A.I.-onderzoekers waren optimistisch: binnen enkele jaren zou men erin slagen zo n computer te bouwen dit duurde wat langer, maar de afgelopen decennia is er enorme vooruitgang geboekt: in 1997 verslaat de IBM schaak-computer Deep Blue wereldkampioen Garry Kasparov in 2011 verslaat IBM's Watson de Jeopardy!-kampioenen Brad Rutter & Ken Jennings in 2014 slaagt een chat-bot (Eugene Goostman, zgn. een 13-jarige uit Ukraine) voor de Turing-test de intentional stance Daniel Dennett (1942) heeft, net als Millikan, getracht intentionaliteit te naturaliseren Content & consciousness, The intentional stance, Consciousness explained, Freedom Evolves, 2003 in Content and Consciousness (1969) behandelt hij intentionaliteit en bewustzijn als verschillende thema s bewustzijn = de subjectiviteit van onze ervaringen en gedachten, waar we direct mee vertrouwd zijn Dennett meent dat we onszelf misleiden, en zijn doel is het de-mystificeren van de notie van bewustzijn, en het terugbrengen (reduceren) van die notie tot iets dat wetenschappelijk onderzocht kan worden intentionaliteit = aboutness : gedachten, angsten, wensen, verlangens gaan over iets, hebben een inhoud ik ben bang voor die hond, ik heb zin in een ijsje, ik denk aan mijn oma, ik hoop op een goede afloop iets in mijn denken verwijst naar / heeft betrekking op iets buiten mijn denken maar: hoe kunnen hersen-toestanden (als neurologische feiten) naar iets buiten zichzelf verwijzen? wat zijn gedachten? wat betekent "betrekking hebben op" of "verwijzen naar"? in het dagelijks taalgebruik schrijven we gedachten, wensen, emoties, bewustzijn etc. aan elkaar toe dit valt volgens Dennett allemaal onder folk-psychology (huis-tuin-en-keuken-psychologie) maar we kunnen mensen (subjecten) op verschillende niveaus beschrijven: op het persoonlijke niveau (in termen van intenties, gedachten, wensen, emoties, bewustzijn, etc.), of: als complexe biologische organismen (in termen van organen, hersenprocessen, processen in cellen, etc.) psychologische karakteriseringen van gedrag moeten worden losgekoppeld van causale verklaringen natuurlijk blijft er wel een verband; het gaat immers om hetzelfde gedrag 2 maar psychologie is geen natuurkunde; er gelden andere beschrijvingen van andere fenomenen psychologische beschrijvingen brengen geen specifieke aannames met zich mee over de causale achtergrond dus als er wezens zijn die we met behulp van psychologische termen kunnen beschrijven en voorspellen, dan maakt dat die psychologische termen niet minder toepasselijk elk wezen wiens gedrag op een vruchtbare manier beschreven / voorspeld kan worden in psychologische termen, is een wezen met psychologische toestanden, een wezen met een geest (ook al bestaat die niet echt ) vgl. de Turing-test: als je geen onderscheid kan maken tussen mens en computer is er geen verschil in 1987 introduceerde Dennett zijn theorie over de intentional stance (model met 3 interpretatie-niveau's) de physical stance = je beschouwt iets als een materieel ding met fysische eigenschappen interpreteert het gedrag van iets als het resultaat van natuurwetten de functional stance = je beschouwt iets als een ontwerp met een functie interpreteert het gedrag van iets als een ontwerp, met een functie (thermostaat) 3

4 de intentional stance = je beschouwt iets als een persoon met bedoelingen interpreteert het gedrag van iets (iemand) als doel-bewust (vgl. theory of mind) het 1 e werkt altijd, maar is zeer on-economisch; want vergt veel details en rekenwerk het 2 e werkt in de biologie en bij artefacten: het reduceert causaliteit tot doel / functie het 3 e werkt bij complexe systemen (mensen, computers) of een systeem intentioneel is, hangt dus af van onze houding / interpretatie m.a.w: volgens Dennett is intentionaliteit niet iets dat in de realiteit, los van ons kan bestaan 3 mensen beschouwen zichzelf en elkaar als intentionele systemen, niet als machines wat ons tot mens maakt is dat ons gedrag begrepen, verklaard en voorspeld wordt vanuit de intentional stance m.a.w: wij voldoen aan het verwachtings-patroon dat we van elkaar (incl. onszelf) hebben maar: ook het gedrag van een schaak-computer kan geinterpreteerd worden vanuit de intentional stance een houding die ik zou kunnen innemen is de natuurkundige houding; de physical stance m.b.v. natuurwetten (halfgeleiders, electromagnetisme, etc) kan ik bepalen wat er binnenin het apparaat gebeurt maar de hoeveelheid berekeningen die aan die voorspelling voorafgaan is astronomisch om die berekeningen binnen de tijd te doen zou ik zelf een computer moeten zijn makkelijker is het daarom om de design stance in te nemen: te kijken naar hoe het apparaat ontworpen is kennis van het ontwerp (bijv. termostaat of computer-programma) brengt je tot een accurate voorspelling de design stance is redelijk betrouwbaar, maar is nog steeds enorm complex in het geval van de schaak-computer moet ik de architectuur van het programma kennen als je de intentional stance aanneemt benader je de computer als een systeem dat van je wil winnen op basis van die aanname is het gedrag van de computer redelijk te voorspellen (ook al wil de computer niets) niet zo accuraat als met de design- of physical stance, maar oneindig veel gemakkelijker (en dus efficiënter) mocht de intentional stance leiden tot slechte voorspellingen, dan kun je terugvallen op 2 (de psycholoog onderzoekt welke functie bepaald gedrag / cognities hebben in het leven van de patient) mocht de functional stance leiden tot slechte voorspellingen, dan kun je terugvallen op 1 (de neuroloog onderzoekt welke fysische processen in het brein zorgen voor bepaald gedrag) een complex systeem dat zich moet handhaven, heeft veel baat bij simplificatie (reductie) van informatie het herkennen van algemene patronen is minder accuraat, maar heeft voordelen in een complexe omgeving 4 je kan het gedrag van iemand op een economischer manier voorspellen door het te reduceren tot intenties we moeten daarom onze alledaagse beschrijvingen van ons gedrag op het personele niveau houden gedrag beschrijven in termen van intenties is een efficiënte manier om gedrag te begrijpen en voorspellen maar we moeten die manier van begrijpen niet plakken op neuro-wetenschappelijke verklaringen neurowetenschap en alledaagse psychologie zijn gescheiden domeinen, met verschillende beschrijvingsniveaus de Chinese room John Searle opent in Minds, brains, and programs (1980) de aanval op het reductionisme van strong A.I. weak A.I. (narrow A.I.) behelst systemen die bepaalde cognitieve functies kunnen uitvoeren (schaken) strong A.I. (artificial general intelligence) stelt dat computers in staat zijn de mens te evenaren (Turing-test) maar volgens Searle zal een computer nooit menselijke cognitie / intelligentie kunnen evenaren de mens is in staat betekenis te genereren en te begrijpen, computers voeren domweg alleen regels uit syntaxis semantiek; een machine die louter syntactische regels uitvoert is niet intelligent 4

5 Searle's Chinese room gedachte-experiment is een antwoord op de Turing-test 5 in een kamer zit een Engels sprekend persoon (Searle), die geen Chinees spreekt/leest/schrijft hij heeft een stapel papier met daarop Chinese tekens, en een handleiding in Engels met instructies door een gleuf in de muur links komen papieren met Chinese tekens binnen (input) Searle moet in de manual opzoeken welke tekens door de gleuf in de muur rechts te schuiven (output) de Chinees-sprekenden buiten de kamer denken te maken te hebben met systeem dat met hen communiceert maar Searle heeft geen flauw benul van wat hij aan het doen is: hij manipuleert slechts symbolen een computer doet hetzelfde: alle betekenis wordt gegenereert door de gebruiker, de computer heeft geen benul het uitvoeren van een formeel programma impliceert volgens Searle nog geen begrip van de betekenis! het menselijk denkvermogen is niet na te bootsen met behulp van computers (hardware + software) het Chinese-room-argument moet aantonen dat we aan computers geen intelligent gedrag toe mogen schrijven een machine levert nog geen betekenis op wanneer bepaalde software (= regels) slechts operaties uitvoert de mens heeft bewustzijn en intentionaliteit dankzij zijn biologische opmaak (brein) en culturele inbedding Searle s Intentionality - an essay in the philosophy of mind (1983) beschrijft taal als secundair taalhandelingen zijn slechts één manier waarop de mens zich tot de wereld verhoudt en ermee inter-acteert een overtuiging / bewering kan oprecht zijn, maar desalniettemin onwaar; dan is het nog geen leugen een taal-handeling kan onoprecht zijn, d.w.z. niet in overeenstemming met je overtuiging; dan is het een leugen waarheid heeft dus niet alleen betrekking op 'de feiten', maar ook op intenties je kan 'niet-de-waarheid-spreken' zonder te liegen; je kan je immers ook vergissen intenties zijn dus niet los te zien van taal-handelingen, en andersom intentionaliteit = het vermogen / een eigenschap van mentale toestanden om de externe wereld te representeren de sleutel tot het begrijpen van intentionaliteit is representatie: wij maken ons een voorstelling van iets dat 'iets' is waartoe wij ons op een bepaalde manier toe verhouden (denken dat, hopen op, vrezen voor) de relatie tussen intentionele toestanden en taal is: betekenis taal heeft betekenis omdat we de intentionaliteit van ons bewustzijn opleggen aan onze taal / gedrag taalhandelingen zijn uitingen van wensen, angsten, overtuigingen, etc. naar anderen intentionaliteit gaat vooraf aan taal en handelen; zonder intentionaliteit is er slechts (automatisch) gedrag de betekenis van taal is een afgeleide vorm van intentionaliteit, en zonder bewustzijn onmogelijk behalve regels moet intentionaliteit daarom een belangrijke rol spelen in de theorie van taalhandelingen intentie is gericht op een doel, waaronder de communicatie van gedachten (mentale representaties) intentionaliteit verondersteld mentale focus, gerichtheid van het bewustzijn, inhoud van aandacht intentionaliteit heeft betrekking op bedoelen (intending), en veronderstelt doel-bewustheid: denken dat..., verlangen naar..., hopen op..., vrezen voor..., beloven dat..., geloven dat..., weten dat... intentional states kunnen, maar hoeven niet bewust te zijn (weten dat...) ze hebben een inhoud, hebben betrekking op iets in de werkelijkheid (aboutness) intentionaliteit gaat vooraf aan taal, en komt voort uit een aan de wereld gerelateerd bewustzijn intentionaliteit is de wijze waarop wij ons tot de wereld verhouden 5

6 speech-acts / taal-handelingen feitelijke beschrijvingen vormen maar een klein deel van onze communicatie de meeste communicatie bestaat uit vragen, uitleggen, opdragen, beloven, bevelen, veroordelen, benoemen, etc dit is een vorm van taalgebruik dat we kunnen beschouwen als een vorm van handelen (speech acts) J.L. Austin ( ) onderscheidde 3 aspecten van taalhandelingen: locutie = de fysieke taaluiting (geschreven, gesproken, gebaren), los van de bedoelde of toegekende betekenis illocutie = dat wat men met de locutie bedoelt te communiceren de illocutie kent twee elementen: illocutionaire kracht / psychische modaliteit of vorm heeft betrekking op psycho-sociale aspecten (vraag, bevel, etc) propositionele inhoud heeft betrekking op het beoogde / bedoelde "mag ik even passeren?" en "aan de kant!" hebben dezelfde propositionele inhoud perlocutie = het effect dat de spreker hoopt te bereiken in termen van gedrag van de ander 'het tocht hier!' of 'wat is het hier smerig!' zijn niet bedoeld als vaststelling van een feit, maar als opdracht de nadruk ligt meer op het beoogde effect (gedrag van de toehoorder) dan op de taaluiting als zodanig locutie, illocutie en perlocutie vormen gezamenlijk de taalhandeling het illocutionaire aspect van de taalhandeling heeft in de filosofie de meeste aandacht gekregen hierbinnen worden vervolgens 4 deel-aspecten onderscheiden: illocutionaire kracht, propositionele inhoud, voldoeningsvoorwaarde, en pasrichting we moeten onderscheid maken tussen de propositionele inhoud en illocutionaire kracht van een taalhandeling de propositionele inhoud is datgene waar de intentie betrekking op heeft / over gaat (de 'aboutness' ervan) d.w.z: het gedeelte van een taalhandeling dat de voldoeningsvoorwaarde ervan bepaalt in "ik denk dat het gaat regenen" is "het gaat regenen" de voldoeningsvoorwaarde de illocutionaire kracht vormt de handeling die de spreker met zijn uitspraak wil (laten) verrichten bij verschillende zinnen kan de propositionele inhoud gelijk blijven, terwijl de illocutionaire kracht verschilt een bewering, een vraag en een bevel hebben een verschillende illocutionaire kracht de betekenis van talige expressie is dus afhankelijk van de intentie / bedoeling van de spreker / schrijver illocutionaire kracht / psychische modaliteit kent diverse vormen van taalgebruik: assertief taalgebruik: de interpreet zover zien te krijgen dat hij zich kan vinden in de waarheid van de propositie (beweringen, beschrijvingen, classificaties en uitleg) directief taalgebruik: de interpreet zover zien te krijgen dat hij gedrag gaat vertonen dat in overeenstemming is met de propositionele inhoud van het directief (verzoek, bevel, vraag, etc.) commissief taalgebruik: geeft aan dat de interpreet zich verplicht dat te doen wat de propositionele inhoud aangeeft (belofte, gelofte, afspraak, garantie, dreigement) 6

7 expressief taalgebruik: het illocutionaire punt van de expressieve taalhandeling brengt niet meer dan de oprechtheid tot uitdrukking (verontschuldiging, bedankje, felicitatie, verwelkoming) declaratief taalgebruik: bij het illocutionaire punt van de declaratieve taalhandeling gaat het er om een verandering in de wereld te weeg te brengen door het te presenteren als veranderd (openen, trouwen, oorlogsverklaring, ontslag) institutioneel taalgebruik: taaluiting die in bepaalde context wordt vereist (etiquette: "excuseert u mij") Bronislaw Malinowski voegt daar nog een vorm van taalgebruik aan toe: fatische communicatie: het spreken om sociale redenen, zonder bedoeling om informatie over te dragen; communicatie als doel op zich ("hoe gaat het ermee?" - "goed, dank u, en met u?") voldoeningsvoorwaarden elke intentionele toestand is gebaseerd op een verwachting, en kent een voldoeningsvoorwaarde: ik denk / geloof dat... vindt zijn voldoening in de bevestiging of ontkenning van dat geloof ik hoop dat... vindt zijn voldoening in het al dan niet uitkomen van de wens ik draag jou op om..." vindt zijn voldoening in jouw uitvoeren of nalaten van de opdracht ik beloof dat... vindt zijn voldoening in het nakomen of breken van de belofte intentionele toestanden worden gekenmerkt door voorwaarden van vervulling een geloof dat x het geval is heeft als voorwaarde van vervulling dat x het geval is een wens dat y het geval zal zijn heeft als voorwaarde van vervulling dat die wens (y) uitkomt het gaat dus om een vervulling van een idee / representatie gerichtheid / pas-richting speech acts hebben een direction of fit / pas-richting (Searle baseert zich hierbij op G.E.M. Anscombe) dit heeft te maken met de voorwaarden van vervulling, en de wijze waarop ze vervuld worden bijv: Jan heeft een boodschappenlijstje met bonen, boter, bacon, en zoekt de betreffende producten bij elkaar iemand van het consument-volgsysteem houdt op een lijst bij wat Jan in zijn karretje doet: bonen, boter, bacon bij de kassa aangekomen hebben ze identieke lijstjes, en toch zijn het lijstjes met een andere betekenis beide lijstjes hebben verschillende betekenis, vanwege hun verschillende functie het boodschappenlijstje is gemaakt om de wereld te veranderen (aan te passen aan het lijstje) het lijstje van het volgsysteem is gemaakt om de wereld te beschrijven (aan te passen aan de werkelijkheid) om een fout van het consument-volgsysteem te corrigeren hoeft slechts het lijstje aangepast te worden om een fout van Jan te corrigeren moet hij weer terug de winkel in, om de producten bij z n lijstje te zoeken de pas-richting in beide gevallen is anders: taal wereld, versus wereld taal beschrijven, uitleggen, beweren, verklaren, etc heeft betrekking op zijn (waarheid / correspondentie met feiten) dit veronderstelt een 'taal wereld pas-richting', en kan waar of onwaar zijn (beschrijvingen) verzoeken, bevelen, beloften, dreigen, etc heeft betrekking op doen (uitvoeren / gehoorzamen / opvolgen) dit veronderstelt een 'wereld taal pas-richting', en moet uitgevoerd worden (taalhandelingen) sommige taalhandelingen hebben geen pas-richting: bedanken, feliciteren, verontschuldigen, etc danken, feliciteren, verontschuldigen, trots zijn, schamen, etc hebben geen direction of fit: Ø 7

8 mentale toestanden en taal-handelingen sluiten dus nauw op elkaar aan elke taalhandeling is de expressie van een intentional state (intentionele toestand) 'world to mind direction of fit' = wereld idee pas-richting = wereld wordt aangepast aan de wens verlangens zijn te vertalen naar opdrachten (hoe je het wilt hebben) 'mind to world direction of fit' = idee wereld pas-richting = representatie past zich aan aan de wereld overtuigingen zijn te vertalen (letterlijk) naar beweringen (hoe dingen zijn) sommige intenties (bijv. trots of schaamte) hebben geen pas-richting: Ø direction of fit' elke intentionele staat met een pas-richting is een representatie van z'n voldoeningsvoorwaarde beweringen zijn waar of onwaar, opdrachten worden al dan niet uitgevoerd 1 het analogie-postulaat geeft enig houvast: overeenkomsten in gedrag (ethologie) + fysiologie spreken boekdelen dit werkt tot op zekere hoogte: zoogdieren, waarschijnlijk vogels, misschien reptielen, maar verder? ervan uitgaande dat insecten niet de cognitieve capaciteiten hebben tot (zelf)-bewustzijn, kunnen ze wel lijden? 2 vgl: wat is een magneet? 1: iets dat ijzer aantrekt 2: iets dat een fysische structuur heeft waardoor een veld ontstaat waarin ijzermoleculen zich zus & zo gedragen als we met 2 een verdere verklaring voor 1 willen hebben moet 1 niet in 2 terugkeren net zo met psychologische en neurale verklaringen voor gedrag 3 maar is functionaliteit dan wel iets dat in de realiteit, los van ons kan bestaan? en is het fysische dan iets dat in de realiteit, los van ons kan bestaan? uiteindelijk kom je tot idealisme / solipsisme: alles is een "stance", alles is interpretaite, realiteit = illusie = realiteit ditzelfde probleem dook al op in de 17 e / 18 e eeuw: rationalisten en empiristen kwamen tot soortgelijke conclusies 4 autisten kunnen dat niet en verzanden in het verwerken van een overload aan informatie over allerlei irrelevante details 5 Leibniz gebruikte een soortgelijk gedachte-experiment: is het brein te vergelijken met een molen? (1714) 8

6] intentionaliteit & de betekenis van (taal)handelingen

6] intentionaliteit & de betekenis van (taal)handelingen 6] intentionaliteit & de betekenis van (taal)handelingen taalhandelingen Russell, de vroege Wittgenstein en de logisch empiristen verdedigden een empiristische betekenis-theorie: zinvolle beweringen verwijzen

Nadere informatie

Geest, brein en cognitie

Geest, brein en cognitie Geest, brein en cognitie Filosofie van de geest en Grondslagen van de cognitiewetenschap Fred Keijzer 1 Overzicht: Wat is filosofie en waarom is dit relevant voor cognitiewetenschap en kunstmatige intelligentie?

Nadere informatie

Eindexamen Filosofie havo I

Eindexamen Filosofie havo I Opgave 2 Denken en bewustzijn 8 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een omschrijving van het begrip bewustzijn 2 argumentatie aan de hand van deze omschrijving of aan Genghis bewustzijn kan

Nadere informatie

Materie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018

Materie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Materie en geest Grenzen aan het fysische wereldbeeld Gerard Nienhuis Universiteit Leiden Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Natuurwetenschap: Natuurwetenschap is basis van wereldbeeld geworden.

Nadere informatie

Eindexamen filosofie havo I

Eindexamen filosofie havo I 4 Beoordelingsmodel Opgave 1 The Matrix 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een uitleg waarom Morpheus opvatting tot het materialisme gerekend kan worden 1 het verband tussen materialisme

Nadere informatie

Kunstmatige intelligentie FILOSOFIE VAN DE KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE. Sterke AI These. Zwakke AI These. Denken en redeneren in AI

Kunstmatige intelligentie FILOSOFIE VAN DE KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE. Sterke AI These. Zwakke AI These. Denken en redeneren in AI Kunstmatige intelligentie FILOSOFIE VAN DE KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE n Artificial Intelligence is the science of making machines do things that would require intelligence if done by men Marvin Minsky Sterke

Nadere informatie

Anomaal Monisme vergeleken met behaviorisme en functionalisme

Anomaal Monisme vergeleken met behaviorisme en functionalisme Anomaal Monisme vergeleken met behaviorisme en functionalisme Wouter Bouvy 3079171 October 15, 2006 Abstract Dit artikel behandelt Mental Events van Donald Davidson. In Mental Events beschrijft Davidson

Nadere informatie

De Syntax-Semantiekredenering van Searle

De Syntax-Semantiekredenering van Searle De Syntax-Semantiekredenering van Searle Seminar AI Eline Spauwen 22 mei 2007 Searles kritiek op Harde KI Inleiding Ik Mijn afstudeeronderzoek: Student-assistentschappen Searles kritiek op KI Filosofie

Nadere informatie

Semantiek 1 college 8. Jan Koster

Semantiek 1 college 8. Jan Koster Semantiek 1 college 8 Jan Koster 1 Vandaag Vorige keer: constructie van betekenis in relatie tot situatie en context Vandaag: taalhandelingstheorie Speech acts, taalhandelingen, taaldaden Idee: taaluitingen

Nadere informatie

Kunstmatige Intelligentie. Informatica en Informatiekunde

Kunstmatige Intelligentie. Informatica en Informatiekunde Kunstmatige Intelligentie Definitie Kunstmatige Intelligentie Kunstmatige intelligentie (KI) of artificiële intelligentie (AI) is de wetenschap die zich bezighoudt met het creëren van een artefact dat

Nadere informatie

Eindexamen Filosofie havo I

Eindexamen Filosofie havo I 4 Beoordelingsmodel Opgave 1 Gevoel en machine 1 Een goed antwoord bevat: Twee aan het ontologisch dualisme ontleende argumenten als ondersteuning van de visie dat een dier volgens Descartes geen pijn

Nadere informatie

filosofie vwo 2016-II

filosofie vwo 2016-II Opgave 2 Theoriegeladenheid van de waarneming 5 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg met de afbeelding van het eend-konijn van: Kuhns Aristoteles-ervaring: plotselinge perspectiefverandering

Nadere informatie

Samenvatting. Bijlage B

Samenvatting. Bijlage B Bijlage B In dit proefschrift stellen we ons het doel de besluitvorming van agenten en de communicatie tussen deze agenten te beschrijven en te formaliseren opdat de agenten rechtvaardigbare opvattingen

Nadere informatie

Woord en wereld Een inleiding tot de taalfilosofie

Woord en wereld Een inleiding tot de taalfilosofie Woord en wereld Een inleiding tot de taalfilosofie Filip Buekens Acco Leuven / Den Haag Hoofdstuk I. Freges uitgangspunten 11 I.1 De semantische dimensie van taal 11 I.2 Proposities: Freges kernstellingen

Nadere informatie

Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten

Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten 1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor

Nadere informatie

Excerpt. Douglas R. Hofstadter, The Turing Test: A Coffeehouse Conversation. G.J.E. Rutten

Excerpt. Douglas R. Hofstadter, The Turing Test: A Coffeehouse Conversation. G.J.E. Rutten 1 Excerpt Douglas R. Hofstadter, The Turing Test: A Coffeehouse Conversation G.J.E. Rutten Dit artikel betreft een dialoog tussen Chris (natuurkunde student), Pat (biologie student) en Sandy (filosofie

Nadere informatie

Oriëntatie Kunstmatige Intelligentie. Inleidend College Niels Taatgen

Oriëntatie Kunstmatige Intelligentie. Inleidend College Niels Taatgen Oriëntatie Kunstmatige Intelligentie Inleidend College Niels Taatgen Inhoud vandaag! Wat is kunstmatige intelligentie?! Vakgebieden die bijdragen aan de AI! Kunnen computers denken?! Hoe denken mensen

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2002-I

Eindexamen filosofie vwo 2002-I Opgave 1 Wetenschappelijke verklaringswijzen Maximumscore 3 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een antwoord op de vraag of de Weense Kring de uitspraak zinvol zou vinden: ja 1 een omschrijving

Nadere informatie

INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76

INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76 INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76 Vergeten... 7 Filosofie... 9 Een goed begin... 11 Hoofdbreker... 13 Zintuigen... 15 De hersenen... 17 Zien... 19 Geloof... 21 Empirie... 23 Ervaring...

Nadere informatie

Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes

Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes Paul Churchland Roderik Emmerink Rijksuniversiteit Groningen 21 december 2005 Inhoud 1 Introductie 2 Waarom FP een theorie is 3 Waarom FP wel eens

Nadere informatie

Computing machinery and Intelligence. A. M. Turing. Samengevat door: Matthijs Melissen

Computing machinery and Intelligence. A. M. Turing. Samengevat door: Matthijs Melissen Computing machinery and Intelligence A. M. Turing Samengevat door: Matthijs Melissen Ik stel voor om de vraag Kunnen machines denken? te behandelen door te kijken naar een zogenaamd imitatiespel. Hiervoor

Nadere informatie

Opgave 2 Doen wat je denkt

Opgave 2 Doen wat je denkt Opgave 2 Doen wat je denkt 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom Swaab het bestaan van vrije wil verwerpt op grond van de experimenten van Libet: bewustzijn komt pas na de beslissingen van de hersenen

Nadere informatie

BEWUSTZIJN GEEST BEWUSTE GEEST DENKEN BEWUST-DENKEN

BEWUSTZIJN GEEST BEWUSTE GEEST DENKEN BEWUST-DENKEN BEWUSTZIJN GEEST BEWUSTE GEEST DENKEN BEWUST-DENKEN BEWUSTZIJN BEWUSTZIJN ZELFBEWUST-ZIJN N.B. KANT (APPERCEPTIE) BEWUSTZIJN LEVEND WEZEN BEWUSTZIJN (CREATURE CONSCIOUSNESS) BEWUSTZIJN VAN MENTALE TOESTANDEN

Nadere informatie

Kunnen machines denken?

Kunnen machines denken? Rebecca Hendriks 3029700 Leon de Bruin 12.562 woorden 21 augustus 2017 Kunnen machines denken? Intentionaliteit, kunstmatige intelligentie en de Chinese kamer Scriptie ter verkrijging van de graad Master

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores

Vraag Antwoord Scores Opgave 2 Spiritueel scepticisme 6 maximumscore 4 een uitleg dat McKenna in tekst 6 vanuit epistemologisch perspectief over solipsisme spreekt: hij stelt dat de kennisclaim over het bestaan van andere mensen

Nadere informatie

Inleiding Cognitiefilosofie. 18 april 2018 Elsbeth Brouwer

Inleiding Cognitiefilosofie. 18 april 2018 Elsbeth Brouwer Inleiding Cognitiefilosofie 18 april 2018 Elsbeth Brouwer Wat is (onderdeel van) cognitie? Suggesties in de literatuur: Ziel Geest Kennis Vermogen om kennis te verkrijgen Processen van verwerking van informatie

Nadere informatie

Essay. Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet

Essay. Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet Essay Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet Ethici onderscheiden zich van gewone mensen doordat zij niet schijnen te weten wat morele oordelen zijn. Met behulp van elkaar vaak uitsluitende ismen trachten

Nadere informatie

Mens en machine. Gert-Jan Lokhorst

Mens en machine. Gert-Jan Lokhorst 1 Mens en machine Gert-Jan Lokhorst Centrum voor de Filosofie van de Informatie- en Communicatie Technologie, Faculteit der Wijsbegeerte, Erasmus Universiteit Rotterdam. 25 sept. 2002 2 Vraagstelling Is

Nadere informatie

filosofie havo 2018-I

filosofie havo 2018-I Opgave 2 Online roleplayinggames 10 maximumscore 2 een uitleg dat een avatar in WoW niet kwalitatief identiek is met zichzelf als hij een hoger level bereikt: zijn mogelijkheden/eigenschappen/kwaliteiten

Nadere informatie

VAN ZORG NAAR PREVENTIE

VAN ZORG NAAR PREVENTIE VAN ZORG NAAR PREVENTIE Jaap van der Stel Jaap van der Stel Lector GGz Hogeschool Leiden Brijder-Parnassia GGZ ingeest Legitimatie psychische gezondheidszorg Legitimiteit van de psychische gezondheidszorg

Nadere informatie

Kunstmatige intelligentie

Kunstmatige intelligentie Zullen computers ooit de menselijke taal begrijpen? Kunstmatige intelligentie 2014 Menno Mafait (http://mafait.org) 1 Al zo n zestig jaar zijn wetenschappers bezig met kunstmatige intelligentie, ook wel

Nadere informatie

Leren Filosoferen. Zevende avond

Leren Filosoferen. Zevende avond Leren Filosoferen Zevende avond Vrije wil? Swaab, Lamme, Dijksterhuis: Wij zijn ons brein Verhalen over bewustzijn en vrije wil onwetenschappelijk Convergentie: gedragsstudies en neurowetenschappen Gedrag

Nadere informatie

Opgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid

Opgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid Opgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid 6 maximumscore 3 een argumentatie dat de opvatting van Kahn niet tot het dualistisch epifenomenalisme kan behoren, omdat daarin bewuste gedachten geen invloed

Nadere informatie

Het lichaam-geest probleem

Het lichaam-geest probleem Het lichaam-geest probleem Wouter Bouvy 3079171 November 5, 2006 Abstract Dit artikel behandelt het lichaam-geest probleem. Het bestaat uit een uitleg over het lichaam-geest probleem, en schrijft deze

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores. Opgave 1 Een sceptische schnauzer en een sceptische arts

Vraag Antwoord Scores. Opgave 1 Een sceptische schnauzer en een sceptische arts Opgave 1 Een sceptische schnauzer en een sceptische arts 1 maximumscore 3 een uitleg dat de schnauzer vragen stelt die blijk geven van metafysisch scepticisme: hij vraagt zich af of er wel een buitenwereld

Nadere informatie

filosofie vwo 2015-II

filosofie vwo 2015-II Opgave 2 Onbewuste discriminatie 6 maximumscore 4 Een beschrijving van de twee groepen waarin bij Descartes de gedachten van de ziel uiteenvallen: acties en passies van de ziel 1 een antwoord op de vraag

Nadere informatie

DISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z.

DISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z. DISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z. subjectieve beleving) bij dieren wordt soms geopperd dat het analogie-principe

Nadere informatie

Connectionisme en het Chinese Room argument

Connectionisme en het Chinese Room argument Connectionisme en het Chinese Room argument Bachelorscriptie Paul Klaassen, S891472 Universiteit van Tilburg Faculteit Geesteswetenschappen Departement Filosofie Scriptiebegeleider: dr. M.A.M.M. Meijsing

Nadere informatie

Marleen Schippers - 1071319 Bewustzijn en Handelen Eindopdracht 6 februari 2004

Marleen Schippers - 1071319 Bewustzijn en Handelen Eindopdracht 6 februari 2004 Marleen Schippers - 1071319 Bewustzijn en Handelen Eindopdracht 6 februari 2004 Inleiding In dit betoog beschrijf ik mijn visie op het mind-body probleem 1. Ik richt me in het bijzonder op twee aspecten

Nadere informatie

Les B-08 Kunstmatige intelligentie en logica

Les B-08 Kunstmatige intelligentie en logica 2004, David Lans Les B-08 Kunstmatige intelligentie en logica 8.1 De Turing test Toen halverwege de 20 e eeuw de computer zijn intrede deed, stelde de Brit Alan Turing (1912-1953) in een wetenschappelijke

Nadere informatie

Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang:

Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang: filosofie Correctievoorschrift HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs 20 05 Tijdvak 1 Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel

Nadere informatie

Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang:

Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang: filosofie Correctievoorschrift HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs 20 06 Tijdvak 1 Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel

Nadere informatie

Niet-feitelijke waarheden (2)

Niet-feitelijke waarheden (2) Niet-feitelijke waarheden (2) Emanuel Rutten Wat is waarheid? Er zijn weinig wijsgerige vragen die vaker zijn gesteld dan deze. In wat volgt ga ik er niet rechtstreeks op in. In plaats daarvan wil ik een

Nadere informatie

TAALFILOSOFIE. Overkoepelende vraag: WAT IS BETEKENIS?

TAALFILOSOFIE. Overkoepelende vraag: WAT IS BETEKENIS? TAALFILOSOFIE Overkoepelende vraag: WAT IS BETEKENIS? TAALFILOSOFIE Formele seman=ek Bijv. Proposi=elogica Informele seman=ek TAALWETENSCHAP Syntaxis Semantiek Pragmatiek Seman=sche categorieën Termen

Nadere informatie

Christina van der Feltz-Cornelis en Willem van Tilburg

Christina van der Feltz-Cornelis en Willem van Tilburg De revanche van het systeemdenken: wat is de waarde voor de sociale psychiatrie? Christina van der Feltz-Cornelis en Willem van Tilburg SYMPOSIUM SOCIALE PSYCHIATRIE: REVANCHE VAN HET SYSTEEMDENKEN 6 november

Nadere informatie

Opgave 3 De gewapende overval

Opgave 3 De gewapende overval Opgave 3 De gewapende overval 12 maximumscore 2 een argumentatie dat het idee van vrije wil als bovennatuurlijke kracht in het kader van vrije wil als bewuste aansturing voor veel mensen aantrekkelijk

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores. Opgave 1 Intussen in de wereld van de robots

Vraag Antwoord Scores. Opgave 1 Intussen in de wereld van de robots Opgave 1 Intussen in de wereld van de robots 1 maximumscore 3 een uitleg van de identiteitstheorie: gedachten en ervaringen zijn identiek aan hersentoestanden 1 twee andere redenen waarom de identiteitstheorie

Nadere informatie

Bijgeloof en half geloof

Bijgeloof en half geloof Bijgeloof en half geloof Psychologie van de Magie week 2 Opbouw presentatie Bijgeloof volgens Hill Gallagher en Lewis half geloof Bruggetje Saher en Lindemans ontologische verwarring Intermezzo: Feng Shui

Nadere informatie

Overzicht vandaag. Filosofie van de geest ( ) Daniel C. Dennett. Citataten van Churchland & Ryle

Overzicht vandaag. Filosofie van de geest ( ) Daniel C. Dennett. Citataten van Churchland & Ryle Filosofie van de geest (2009-10) Bijeenkomst #6 (26 nov 2009) Dennett's "True Believers: The Intentional Stance and Why It Works" Overzicht vandaag Citaten van Churchland & Ryle (ch 10) Hoe de "intentional

Nadere informatie

Taxanomie van Bloom en de kunst van het vragen stellen. Anouk Mulder verschil in talent

Taxanomie van Bloom en de kunst van het vragen stellen. Anouk Mulder verschil in talent Onthouden Kunnen ophalen van specifieke informatie, variërend van feiten tot complete theorieën Opslaan en ophalen van informatie (herkennen) Kennis van data, gebeurtenissen, plaatsen Kennis van belangrijkste

Nadere informatie

kleuteronderwijs lager onderwijs secundair onderwijs 1 ste graad A- stroom en B-stroom eindtermen en en ontwikkelingsdoelen techniek

kleuteronderwijs lager onderwijs secundair onderwijs 1 ste graad A- stroom en B-stroom eindtermen en en ontwikkelingsdoelen techniek 1 kleuteronderwijs lager onderwijs secundair onderwijs 1 ste graad A- stroom en B-stroom eindtermen en ontwikkelingsdoelen techniek 2 Ontwikkelingsdoelen techniek Kleuteronderwijs De kleuters kunnen 2.1

Nadere informatie

Sessie 1 19 Introductiebijeenkomst

Sessie 1 19 Introductiebijeenkomst Inhoud I Introductie op het begrip Theory of Mind 7 II Visie op de behandeling van de mens met autisme 9 III Overzicht van de ToM-behandeling 13 IV Programma ToM-behandeling 15 V Gebruik van het werkboek

Nadere informatie

recapitulatie 1.1 Voorlopige karakterisering van bewustzijn

recapitulatie 1.1 Voorlopige karakterisering van bewustzijn Grondslagen van de Psychologie college 9 philosophy of mind & cognition 05-03-2009 recapitulatie Wetenschapsfilosofie gaat ofwel over [1] wetenschap in het algemeen, ofwel over [2] een specifieke wetenschap;

Nadere informatie

De vier kwadranten: Met vier benen op de grond om scenario s te bouwen

De vier kwadranten: Met vier benen op de grond om scenario s te bouwen De vier kwadranten: Met vier benen op de grond om scenario s te bouwen THE BIG THREE Individu (ik) Cultuur (wij) Technologie (het) Echte problemen zijn zelden oplosbaar op het niveau waarop ze zijn ontstaan

Nadere informatie

De Taxonomie van Bloom Toelichting

De Taxonomie van Bloom Toelichting De Taxonomie van Bloom Toelichting Een van de meest gebruikte manier om verschillende kennisniveaus in te delen, is op basis van de taxonomie van Bloom. Deze is tussen 1948 en 1956 ontwikkeld door de onderwijspsycholoog

Nadere informatie

Recensie van: Daniel Dennett: Kinds of Mind. The origins of consciousness Weidenfeld & Nicolson, London, 2001 (1996), 244 p.

Recensie van: Daniel Dennett: Kinds of Mind. The origins of consciousness Weidenfeld & Nicolson, London, 2001 (1996), 244 p. Rienk Zetstra Recensie van: Daniel Dennett: Kinds of Mind. The origins of consciousness Weidenfeld & Nicolson, London, 2001 (1996), 244 p. Wat voor soorten geesten zijn er? en hoe weten we dat? Met deze

Nadere informatie

Hersenschimmen. Jan Sleutels

Hersenschimmen. Jan Sleutels Hersenschimmen Jan Sleutels Hersenschimmen 1. De geest heeft een lange geschiedenis 2. Descartes vond de geest uit 3. In 1874 werd de psychologie geboren 4. Volkspsychologie en philosophy of mind 5. Eliminatief

Nadere informatie

Woord vooraf Opbouw van deze studie

Woord vooraf Opbouw van deze studie Woord vooraf Opbouw van deze studie XIII XVI DEEL I: PROBLEEMSTELLING 1 HOOFDSTUK I ONTWIKKELING EN STAGNATIE IN DE PSYCHIATRIE 2 Inleiding 2 1. 1 Psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg - stand van

Nadere informatie

WIJ DENKEN OVER DE MENS EN HET GOEDE. Verwerkingsboek. Philippe Boekstal DAMON. Boekstal, vwb WD denken mens en goede.indd :32

WIJ DENKEN OVER DE MENS EN HET GOEDE. Verwerkingsboek. Philippe Boekstal DAMON. Boekstal, vwb WD denken mens en goede.indd :32 WIJ DENKEN OVER DE MENS EN HET GOEDE Verwerkingsboek Philippe Boekstal DAMON Boekstal, vwb WD denken mens en goede.indd 1 02-08-11 11:32 VOORWOORD Dit verwerkingsboek bevat een aantal teksten en opdrachten

Nadere informatie

Eindexamen Filosofie vwo II

Eindexamen Filosofie vwo II 3 Antwoordmodel Opgave 1 De empirische werkelijkheid 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een goede uitleg van wat het verificatie- en het confirmatieprincipe inhouden 2 een goede uitleg dat

Nadere informatie

Filosofie en Ethiek van

Filosofie en Ethiek van Filosofie en Ethiek van AU Vincent Pompe Studium Generale : AU!? De (on)zichtbaarheid van pijn bij dieren 16 januari 2013 De Filosofie van AU Wat is het? Wat is pijn Lijden Pijnlijk Prikkel Nociceptie

Nadere informatie

Tussendoelen Engels onderbouw vo havo/vwo

Tussendoelen Engels onderbouw vo havo/vwo Tussendoelen Engels onderbouw vo havo/vwo Preambule Voor alle domeinen van Engels geldt dat het gaat om toepassingen van kennis en vaardigheden op thema s die alledaags en vertrouwd zijn. Hieronder worden

Nadere informatie

Indexicale Problemen voor Frege

Indexicale Problemen voor Frege Indexicale Problemen voor Frege Een van de moeilijkheden waar een taalfilosofische theorie tegenaan loopt is het probleem van de indexicaliteit, dat wil zeggen: is de betekenis van persoons-, plaats- en

Nadere informatie

Wat is een basis? Voorbeeld. Voorbeeld KRITISCH DENKEN. Bases zijn geïdentificeerd.. maar zijn ze ook goed? 17 Evalueren van Bases

Wat is een basis? Voorbeeld. Voorbeeld KRITISCH DENKEN. Bases zijn geïdentificeerd.. maar zijn ze ook goed? 17 Evalueren van Bases Wat is een basis? KRITISCH DENKEN 17 Evalueren van Bases Een basis is elke vorm van ondersteuning die niet zelf een reden is Een basis(vak) geeft informatie over de basis van een reden of bezwaar. en:

Nadere informatie

GELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis

GELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis GELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis De natuurwetenschap levert ons de meest betrouwbare kennis die voor ons toegankelijk is. Geen andere kennisbron levert dezelfde mate van

Nadere informatie

Het bezwaar tegen reductionisme ten aanzien van mentale toestanden en het begrip intentionaliteit

Het bezwaar tegen reductionisme ten aanzien van mentale toestanden en het begrip intentionaliteit Essay Identiteit Robert Schenk Inhoud Bevat de volgende onderwerpen: Het doel van dit essay Samenvatting De schrijfstijl Het begrip identiteit vanuit de filosofie van het mentale Het bezwaar tegen reductionisme

Nadere informatie

Rijke Lessen. zetten je aan het denken. Handleiding(etje) Minka Dumont 26 november 2009 SLO - Landelijke Plusklasnetwerkdag

Rijke Lessen. zetten je aan het denken. Handleiding(etje) Minka Dumont 26 november 2009 SLO - Landelijke Plusklasnetwerkdag Rijke Lessen zetten je aan het denken Minka Dumont 2009 www.lesmateriaalvoorhoogbegaafden.com Handleiding(etje) Minka Dumont 26 november 2009 SLO - Landelijke Plusklasnetwerkdag Onthouden Kunnen ophalen

Nadere informatie

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Blooms taxonomie Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Evalueren Evalueren = de vaardigheid om de waarde van iets (literatuur, onderzoeksrapport, presentatie etc) te kunnen beoordelen

Nadere informatie

Samenvatting Filosofie Emoties

Samenvatting Filosofie Emoties Samenvatting Filosofie Emoties Samenvatting door een scholier 1030 woorden 28 mei 2013 3,2 2 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Cogito Filosofie samenvatting Emoties (theorie en primaire teksten) THEORIE

Nadere informatie

HET SCHAAKSPEL OPGELOST Cees Timmer

HET SCHAAKSPEL OPGELOST Cees Timmer HET SCHAAKSPEL OPGELOST Cees Timmer HOOFDSTUK 1: INLEIDING Onder deze provocerende titel wordt een niet al te technische uitleg gegeven hoe je het schaakspel oplost. Het schaakspel oplossen wil zeggen

Nadere informatie

Als kinderen niet (kunnen) begrijpen wat je zegt

Als kinderen niet (kunnen) begrijpen wat je zegt Als kinderen niet (kunnen) begrijpen wat je zegt Communicatie in de zwemles bij kinderen met een lager IQ Patty van t Hooft Dag van het zwemonderwijs 2017 Programma Welkom IQ Begrijpen Ontwikkelingsfasen

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores. Opgave 3 Hoe is het om een vleermuis te zijn?

Vraag Antwoord Scores. Opgave 3 Hoe is het om een vleermuis te zijn? Opgave 3 Hoe is het om een vleermuis te zijn? 11 maximumscore 2 een uitleg met een citaat uit tekst 7 dat Nagels probleem van de vleermuizen een epistemologisch probleem van andere geesten is: we weten

Nadere informatie

Draaien naar de bron

Draaien naar de bron Draaien naar de bron Eerste druk: 2018 Copyright: 2018 Nicky Verbeek ISBN: 978-90-828322-0-4 Auteur: Nicky Verbeek Vormgeving: Wout van Klooster Fotografie: Wout van Klooster Uitgever: Nicky Verbeek (Muhja

Nadere informatie

Artificiële Intelligentie En De Menselijke Maatschappij

Artificiële Intelligentie En De Menselijke Maatschappij Artificiële Intelligentie En De Menselijke Maatschappij door : Carlo Tijmons CMGT1A docent: Maaike Harbers datum: 08-07-016 vak: Filosofie 01-3: Ons Brein en Bewustzijn Abstract De film Her is wat mij

Nadere informatie

Neuropsychologisch. Anne M. Buunk Neuropsycholoog UMCG Wetenschappelijk onderzoek gevolgen SAB

Neuropsychologisch. Anne M. Buunk Neuropsycholoog UMCG Wetenschappelijk onderzoek gevolgen SAB Neuropsychologisch onderzoek (NPO) na een SAB Anne M. Buunk Neuropsycholoog UMCG Wetenschappelijk onderzoek gevolgen SAB Waarom? Ik wil graag weer aan het werk! Ik ben erg moe en prikkelbaar. Ik kan slecht

Nadere informatie

CONCEPT. Tussendoelen Engels onderbouw vo havo/vwo

CONCEPT. Tussendoelen Engels onderbouw vo havo/vwo Tussendoelen Engels onderbouw vo havo/vwo Preambule Voor alle domeinen van Engels geldt dat het gaat om toepassingen van kennis en vaardigheden op thema s die alledaags en vertrouwd zijn. Hieronder worden

Nadere informatie

Leren Filosoferen. Tweede avond

Leren Filosoferen. Tweede avond Leren Filosoferen Tweede avond Website Alle presentaties zijn te vinden op mijn website: www.wijsgeer.nl Daar vind je ook mededelingen over de cursussen. Hou het in de gaten! Vragen n.a.v. vorige keer

Nadere informatie

Wat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie

Wat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes

Nadere informatie

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Uitleg Start De workshop start met een echte, herkenbare en uitdagende situatie. (v.b. het is een probleem, een prestatie, het heeft

Nadere informatie

Hoofdstuk 2. Kennis en geloof

Hoofdstuk 2. Kennis en geloof Hoofdstuk 2 Kennis en geloof Kennis of dogma Is religieus geloof een vorm van kennis? Is het mogelijk een rationeel bewijs van het bestaan van God te geven? Is religieus taalgebruik betekenisvol? Vormen

Nadere informatie

Overzicht van vandaag. Filosofie van de geest: WB3027 Joel Anderson ( , blok 2) Het other minds probleem. Het argument from analogy

Overzicht van vandaag. Filosofie van de geest: WB3027 Joel Anderson ( , blok 2) Het other minds probleem. Het argument from analogy Filosofie van de geest: WB3027 Joel Anderson (2006-07, blok 2) Bijeenkomst #4 (23 nov 2006) I feel your pain : Wittgenstein en Malcolm over de identificatie van pijn Overzicht van vandaag Logistiek: BSCW

Nadere informatie

Het laboratorium in je hoofd. Pim Lemmens

Het laboratorium in je hoofd. Pim Lemmens Het laboratorium in je hoofd Pim Lemmens Oefening 1 Stel, het is mogelijk om mensen vrijwel instantaan te beamen van de ene plaats naar de andere (vgl. Star Trek) We vormen samen een ministerraad die wetgeving

Nadere informatie

n filosofie n wetenschapsfilosofie n soorten wetenschap n filosofie van de informatica n inhoud college n werkwijze college

n filosofie n wetenschapsfilosofie n soorten wetenschap n filosofie van de informatica n inhoud college n werkwijze college Filosofie van de Informatica FILOSOFIE VAN DE INFORMATICA Prof. Dr. John-Jules Meyer Dr. R. Starmans Dr. J. Broersen n n wetenschaps n soorten wetenschap n van de informatica n inhoud college n werkwijze

Nadere informatie

Correctievoorschrift HAVO. filosofie

Correctievoorschrift HAVO. filosofie filosofie Correctievoorschrift HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs 20 04 Tijdvak 1 inzenden scores Verwerk de scores van de alfabetisch eerste tien kandidaten per school in het programma Wolf of vul

Nadere informatie

Doelstelling: Bijsturing van de opvattingen van de leerlingen met betrekking tot magnetische eigenschappen

Doelstelling: Bijsturing van de opvattingen van de leerlingen met betrekking tot magnetische eigenschappen 6-8 jaar Wetenschappelijk inhoud: Natuurkunde Beoogde concepten: Magnetische eigenschappen van verschillende voorwerpen, intensiteit van een magnetisch vel. Beoogde leeftijdsgroep: Leerlingen van 8 jaar

Nadere informatie

ling van die eigenschap binnen het model geldt. In het bijzonder bij het wiskundig modelleren van een programma kan een eigenschap met wiskundige zeke

ling van die eigenschap binnen het model geldt. In het bijzonder bij het wiskundig modelleren van een programma kan een eigenschap met wiskundige zeke De Nederlandse samenvatting van een proefschrift is bij uitstek het onderdeel van het proefschrift dat door familie en vrienden wordt gelezen. Voor hen wil ik deze samenvatting dan ook schrijven als een

Nadere informatie

filosofie havo 2018-II

filosofie havo 2018-II Opgave 2 Gevoelswerk 9 maximumscore 2 een uitleg dat Tessa s twijfel toont dat ze zich kritisch tot zichzelf kan verhouden, waarin volgens Korsgaard de waarde van authenticiteit ligt 1 een weergave van

Nadere informatie

Vaksubkernen Inhouden vwo kerndoelen onderbouw. kiezen. De leerling kan referentiële verwijzingen expliciteren.

Vaksubkernen Inhouden vwo kerndoelen onderbouw. kiezen. De leerling kan referentiële verwijzingen expliciteren. Tussendoelen Latijn ( vwo ) Latijn havo/vwo onderbouw K = gericht op voorbereiding op deze vakken in bovenbouw (Turquoise) KGV= gericht op algemene gymnasiale vorming (Zilver) = K = Kgv Taalbeschouwing

Nadere informatie

Denkgereedschap 2.0 EEN P R A K T I S C H E M A N I E R VA N K R I T I S C H D E N K E N A L C E D O C O E N E N, S O LV E N TA

Denkgereedschap 2.0 EEN P R A K T I S C H E M A N I E R VA N K R I T I S C H D E N K E N A L C E D O C O E N E N, S O LV E N TA Denkgereedschap 2.0 EEN P R A K T I S C H E M A N I E R VA N K R I T I S C H D E N K E N A L C E D O C O E N E N, S O LV E N TA 1 Paul Wouters (1950) Filosoof Consultant Spreker https://www.paulwouters.be/

Nadere informatie

In Vlaanderen bestaat er nog geen leerlijn programmeren! Hierdoor baseren wij ons op de leerlijn die men in Nederland toepast voor basisscholen.

In Vlaanderen bestaat er nog geen leerlijn programmeren! Hierdoor baseren wij ons op de leerlijn die men in Nederland toepast voor basisscholen. Leerlijn programmeren In Vlaanderen bestaat er nog geen leerlijn programmeren! Hierdoor baseren wij ons op de leerlijn die men in Nederland toepast voor basisscholen. Deze leerlijn is opgebouwd aan de

Nadere informatie

Gottlob Frege, Der Gedanke, 1918.

Gottlob Frege, Der Gedanke, 1918. Gottlob Frege, Der Gedanke, 1918. Achtergrond Na de enorme teleurstelling die de ontdekking door Russell van de verzamelingtheoretische paradox was Frege lange tijd niet in staat te werken. Hij besloot

Nadere informatie

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Deel 1, Hoofdstuk 1 - Dat er iets buiten ons bestaat. Rikus Koops 8 juni 2012 Versie 1.1 In de inleidende toelichting nummer 0 heb ik gesproken

Nadere informatie

Eindexamen vwo filosofie 2013-I

Eindexamen vwo filosofie 2013-I Opgave 1 Het tastende brein 1 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg van de drie definities van vrije wil aan de hand van tekst 1: een uitleg van vrije wil als voorwaarde voor verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?

Nadere informatie

Inleiding Filosofie en Ethiek Derde Bijeenkomst: De 2e wetenschappelijke revolutie Dinsdag 19 september 2006

Inleiding Filosofie en Ethiek Derde Bijeenkomst: De 2e wetenschappelijke revolutie Dinsdag 19 september 2006 Inleiding Filosofie en Ethiek Derde Bijeenkomst: De 2e wetenschappelijke revolutie Dinsdag 19 september 2006 Freud (1917) Narcistische krenking Copernicus (1543) Darwin (1859/1871) Galileo Galileï (1564-1642)

Nadere informatie

DENKBEER, DE MENSELIJKE NATUUR, 2015 KRITIEK VAN DE ZUIVERE REDE KANT

DENKBEER, DE MENSELIJKE NATUUR, 2015 KRITIEK VAN DE ZUIVERE REDE KANT DENKBEER, DE MENSELIJKE NATUUR, 2015 KRITIEK VAN DE ZUIVERE REDE KANT TRANSCENDENTALE COGNITIEVE PSYCHOLOGIE Input - Via de zintuigen - Indruk van tafel De apperceptie Het zelfbewustzijn, het ik denk De

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 11 DE EVOLUTIETHEORIE ALS RADICALE HERORIËNTATIE 15 HET MECHANISME VAN DE BIOLOGISCHE EVOLUTIE 29 HOOFDSTUK 1 HOOFDSTUK 2

Inhoud. Voorwoord 11 DE EVOLUTIETHEORIE ALS RADICALE HERORIËNTATIE 15 HET MECHANISME VAN DE BIOLOGISCHE EVOLUTIE 29 HOOFDSTUK 1 HOOFDSTUK 2 Inhoud Voorwoord 11 HOOFDSTUK 1 DE EVOLUTIETHEORIE ALS RADICALE HERORIËNTATIE 15 Darwins sublieme denkbeeld 15 De filosofische betekenis van de evolutietheorie 17 Toelichting bij het schema 19 De sowhatters

Nadere informatie

Het belang van de relatie. Onderzoek naar werkalliantie bij jongeren met een licht verstandelijke beperking

Het belang van de relatie. Onderzoek naar werkalliantie bij jongeren met een licht verstandelijke beperking Het belang van de relatie Onderzoek naar werkalliantie bij jongeren met een licht verstandelijke beperking Hoe zou je in één woord werkalliantie omschrijven bij jongeren met een LVB? Programma en doelen

Nadere informatie

Module Limieten van de berekenbaarheid : antwoorden

Module Limieten van de berekenbaarheid : antwoorden Module Limieten van de berekenbaarheid : antwoorden Gilles Coremans 2018 This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International license. Dit werk is gebaseerd

Nadere informatie