begrip van de syntaxis

Transcriptie

1

2 begrip van de syntaxis Understanding Syntax van Maggie Tallerman voor het Nederlands bewerkt en vermeerderd door Jan-Wouter Zwart versie 1.0 Groningen, juli 2003

3

4 Voorbericht Deze syllabus bevat een bewerking voor het Nederlandse taalgebied van het boek Understanding Syntax van Maggie Tallerman, dat in 1998 bij Arnold (UK) is verschenen. Het voornaamste verschil met het oorspronkelijk werk is dat deze syllabus zich richt op een publiek van moedertaalsprekers van het Nederlands. Daartoe zijn vrijwel alle voorbeelden uit het Engels vervangen door voorbeelden uit het Nederlands, wat zeer vaak een andere presentatie van het materiaal met zich mee moest brengen. Ook zijn een aantal paragrafen omgewerkt of vervangen door andere, en zijn de nodige correcties aangebracht. Voor haar medewerking bij het tot stand komen van deze eerste versie mag ik de oorspronkelijke auteur van harte bedanken. Aangezien deze syllabus met het oog op de tijdige totstandkoming van een bruikbare tekst onder aanzienlijke tijdsdruk is vervaardigd, is met de hierin vervatte tekst het collegemateriaal voor de cursus Syntaxis 1: Zinsleer nog niet compleet. Het overige materiaal wordt verspreid via het Internet, URL: Dit materiaal bevat, naast mogelijk aanvullende teksten, in ieder geval: de oefeningen voor de practicumcolleges een lijst met termen een lijst met aanbevolen literatuur een bibliografie bij de syllabus en de oefeningen proeftentamenvragen Dit boek beoogt een eerste inleiding in de syntaxis te geven, en veronderstelt behalve een basale kennis van het Engels geen enkele voorkennis. Het boek kan tevens gebruikt worden als een inleiding in de syntaxis van het Nederlands, met dien verstande dat de syntaxis van het Nederlands gepresenteerd wordt in het licht van de syntactische variatie die we door de talen heen aantreffen. Daarin wijkt het sterk af van de gebruikelijke benadering, die de syntaxis van het Nederlands presenteert in de context van het traditionele ontleden. Daarvan wordt hier dan ook geen beheersing verondersteld. Commentaar op deze eerste versie is van harte welkom op Jan-Wouter Zwart Groningen, 17 juli 2003 i

5 Inhoud 1. Wat is syntaxis? Wat begrippen en misverstanden Waar gaat het om bij de syntaxis? Taalverandering Voorbeeldzinnen gebruiken Waarom niet gewoon alleen Nederlandse voorbeeldzinnen? Hoe je voorbeeldzinnen moet lezen De vormgeving van de voorbeeldzinnen Lexicale en functionele informatie De categorieën persoon en getal Schriftsystemen en glossen Waarom hebben talen syntaxis? Woordvolgorde Promotie en degradatie Alle talen hebben structuur Woordklassen Woordklassen identificeren Hoe weten we dat er verschillende woordklassen zijn? De noodzaak van formele tests Identificatie van woordklassen door sprekers in de praktijk Distributie Werkwoorden Soorten werkwoorden De positie van werkwoorden De naamwoordgroep Naamwoorden en de gesloten klasse van de determinatoren Semantische en syntactische functies van de naamwoordgroep De adjectiefgroep Adjectieven en de gesloten klasse van de graadaanduiders Positie en functie van de adjectiefgroep Kunnen we zonder adjectieven? De voorzetselgroep De structuur van de voorzetselgroep De functies van de voorzetselgroep Adverbia Conclusie Vorm Inleiding De belangrijkste functionele categorieën Functionele categorieën voor naamwoorden 62 getal geslacht definietheid naamval Functionele categorieën voor werkwoorden 65 tijd en aspect modus actief/passief agreement Functionele categorieën voor adjectieven 72 graad agreement Functionele categorieën voor voorzetsels Samenvatting 73 ii

6 3. Zinnen Eenvoudige zinnen en de notie finietheid Deelzinnen en eenvoudige zinnen Finietheid en hulpwerkwoorden 78 modale hulpwerkwoorden aspectuele hulpwerkwoorden variatie tussen talen Niet-finiete werkwoorden 82 infinitieven participia variatie Samenvatting Complexe zinnen Definities en voorbeelden Hoofd- en bijzinnen uit elkaar houden Zinstypen door de talen heen Talen zonder infinitiefzinnen Infinitieven met verbuiging De coördinatiestrategie Nominalisatie Werkwoordreeksen Samenvatting Relatieve zinnen Voorbeelden en definities Variatie door de talen heen Samenvatting Hoofden en woordgroepen Hoofden en afhankelijke elementen Eigenschappen van hoofden Wat is een hoofd? Wat hoofden met afhankelijke elementen doen Samenvatting: de eigenschappen van hoofden Meer over afhankelijke elementen Adjuncten en complementen Werkwoorden en hun complementen Andere hoofden en hun complementen Determinatoren en naamwoorden Woordgroepen in woordgroepen in woordgroepen Waar in de woordgroep staat het hoofd? Hoofd-initiële talen Hoofd-finale talen Hoofd-initiële talen en hoofd-finale talen: een oefening Talen met head-marking en talen met dependent-marking Definities en illustraties Syntactische relaties tussen hoofden en afhankelijke elementen Een adpositie en zijn object-np Een werkwoord en zijn argumenten Een naamwoord en zijn bezitter Een naamwoord en zijn adjectief Hoofd- en dependensmarkering: een oefening Wat typologische verschillen tussen talen Samenvatting 133 iii

7 5. Hoe identificeer je constituenten? De structuur van de zin ontdekken Bewijs dat zinnen structuur hebben Syntactische tests voor constituentschap Notatie van de constituentstructuur in een boom Samenvatting Boomdiagrammen en relaties in een boomstructuur Zelf boomstructuren bouwen Constituentschapstests toepassen De coördinatietest Asymmetrische structuur Hebben alle talen dezelfde constituenten? Samenvatting Onderlinge relaties in de zin Inleiding Woordvolgorde Basisvolgorde en afwijkende volgorde Woordvolgordevariatie Statistische patronen Naamvalssystemen Welke kern-nps horen bij elkaar? Illustratie van de belangrijkste naamvalssystemen Nominatief/accusatief Ergatief/absolutief Mengvormen Iets over gemarkeerde en ongemarkeerde vormen Agreement 6.5 Grammaticale relaties Inleiding Subjecten Typische eigenschappen van subjecten door de talen heen Het subject in een paar concrete talen IJslands Lezgisch Tagalog Objecten Samenvatting Syntactische processen Passief en antipassief De passieve constructie bij transitieve zinnen De passieve constructie bij intransitieve zinnen De antipassief Andere processen die grammaticale relaties omgooien De applicatief De causatief Syntactische processen die grammaticale relaties intact laten Vraagwoordvragen Andere vooropplaatsingen Syntactische processen en constituentstructuur 228 iv

8 Lijst van in de voorbeelden gebruikte afkortingen 1 eerste persoon 2 tweede persoon 3 derde persoon 1,7,9,10 geslachten in Bantutalen A transitief subject A(P) adjectief(groep) ABS absolutief ACC accusatief Adv(P) adverbium(groep) APPL applicatief ASP aspect AUX hulpwerkwoord C(P) voegwoord(groep) CAUS causatief COMP voegwoord CONJ nevenschikkend voegwoord CTF conjunctief D(P) determinator(groep) DAT datief DEF bepaald DEM aanwijzend voornaamwoord DET lidwoord ERG ergatief EXC exclusief FEM vrouwelijk FUT toekomende tijd GEN genitief HAB habitueel IMPF imperfectum INC inclusief INDEF onbepaald INDIC INF INTRANS IO MASC N(P) NEG NOM NONPAST NTR O OB P(P) PASS PAST PART PERF PL POSS POT PRES PROG PRT PUNC REL S SG SU TRANS V(P) indicatief infinitief intransitief indirect object mannelijk naamwoord(groep) negatief nominatief niet-verleden tijd onzijdig object object voorzetsel(groep) passief verleden tijd participium perfectum meervoud possessief potentialis presens progressief partikel punctueel relatief intransitief subject enkelvoud subject transitief werkwoord(groep) v