innovatie technologie wetenschap Clusterbeleid als hefboom tot innovatie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "innovatie technologie wetenschap Clusterbeleid als hefboom tot innovatie"

Transcriptie

1 D U T S I E S 30 Jan Larosse Ralph Hantschel Dany Jacobs Theo J.A. Roelandt Victor Gilsing Koenraad Debackere Clusterbeleid als hefboom tot innovatie innovatie wetenschap technologie INSTITUUT VOOR DE AANMOEDIGING VAN INNOVATIE DOOR WETENSCHAP EN TECHNOLOGIE IN VLAANDEREN

2 C o l o f o n Colofon IWT-Studies worden uitgegeven door het IWT-Vlaanderen in het kader van het werkprogramma van het IWT-Observatorium. De auteurs zijn echter persoonlijk verantwoordelijk voor de standpunten die worden ingenomen bij de uitwerking van deze Studies. Redactie } Ann Van den Bremt (secretariaat) Jan Larosse (coördinatie) Productie } Lemahieu & Partners Copyright } reproductie en gebruik is toegestaan mits bronvermelding. IWT-Observatorium Jan Larosse, Coördinator Donald Carchon, Informatiesysteem Ann Van den Bremt, Secretariaat Vincent Duchêne, Beleidsanalyse Bischoffsheimlaan Brussel Tel.: 02/ Fax: 02/ iwt-observatorium@iwt.be Web-site: Depotnummer: D/2000/7037/1 Verschenen in februari 2000

3 30 Clusterbeleid als hefboom tot innovatie Jan Larosse (IWT-Vlaanderen) Dr. Ralph Hantschel (Agiplan-Duitsland) Prof. Dr. Dany Jacobs (TSM Business School) Dr. Theo J.A. Roelandt en Drs. Victor Gilsing (Ministerie van Economische Zaken Nederland) Prof. Dr. Ir. Koenraad Debackere (K.U. Leuven)

4 2 E n g l i s h English abstract a b s t r a c t This series of papers results from a seminar organised by IWT on the occasion of the technology fair 'Flanders Technology International' in The seminar was titled: Clusters as a leverage for innovation, and sub-titled: Technological Anchoring of the Automotive Sector. The aim of the seminar was to present an overview of international policy learning on clusters and cluster policies and to discuss the case of the automotive sector in Flanders. The specific case of automotive clustering in Flanders has been presented in an earlier IWT-Study (nr 21). The papers presented in this Study were written to report on the other contributions. The objective is to edit a reader covering major themes that might be useful in policy preparation. The first contribution sums up the study work done by IWT-Observatory itself on the subject of cluster policy. One item is the attempt to make a historical analysis of the evolution of cluster policy in Flanders as an attribute of the new regional economic policy. This context gave rise to an interaction of top-down policy - a future oriented innovation policy - and bottom up policy approaches, fully acknowledging the central role of industrial actors in the concretisation of cluster platforms. Innovation policy has to follow-up on the new hybrid forms of industrial organisation, between vertical integration in large firms and market relations between autonomous contractors, which respond to the complexity of innovation nowadays. In the course of the year 2000 Flemish innovation policy will provide a structural framework to innovation partnerships or clusters on the basis of the new Innovation Decree. This work can benefit from a clear understanding of the drivers of cluster competitiveness: the generation of numerous knowledge spillovers, stimulated by geographical proximity, that enhances a collective productivity. Cluster organisations are able to generate and internalise these spillovers to the benefit of all partners and of the broader community. But the start-up of such a cluster organisation is a kind of collective investment, which is not taken for granted. Networking in automotive clusters has already some years of track record. Ralph Hantchel, Agiplan network manager of several clusters in Germany and Austria, has used his own practice to illustrate the importance of cluster management to start up, maintain and fully develop cluster networking. Imperative to the success of co-operative initiatives is that all partners experience a direct benefit, through improved access to information and knowledge, joint projects, strategic interaction with key actors. Trust is the basis of long lasting alliances, professionalism is key to a balanced methodology of network management. Among these management rules periodical evaluation is a corner stone to develop clustering as a self-organising process. The contribution of Dany Jacobs discusses cluster policy as a new kind of industrial policy, which can be characterised as backing winners. He observes a great diversity of analytical and practical approaches. They have in common a search for strengths, either an existing strength or specialisation pattern, either an emerging strength or capacity to develop this competitive advantage. Another fundamental characteristic of cluster policy is knowledge intensification: a knowledge economy is a network economy. The paper also makes clear that cluster policy is not restricted to technology and discusses a technology push tendency in Flemish innovation policy, technology in search of applications. Cluster policy has to be demand oriented and has to offer solutions to major social challenges. The paper of Theo Roelandt and Victor Gilsing presents a very thorough and most exhaustive international overview of cluster based innovation policies. It starts off with cluster analysis, stressing the importance of interaction and institutions. Cluster analysis and cluster-based policies are close to the innovation systems approach. Cluster analysis offers a new economic framework that presents an alternative to traditional cluster analysis. It produces a rich diversity of insights in vital relations in the field of capabilities, information, technologies and consumer needs in innovation systems at lower level. These can be transformed in tools for strategic industry development. Cluster analysis therefore exemplifies a new role for government, remediating system failures on the level of political and economic framework conditions, information and knowledge circulation, conditions of interaction and knowledge exchange, imbalances between public infrastructures and socio-economic requirements, public regu-

5 3 lations and administrative co-ordination affecting clusterand innovation processes. The authors evaluate a range of international policy practices and derive the common characteristic of cluster policy being a market led development policy, based on systematic dialogue between all actors an all organisations in the innovation process. Because the new paradigm is still in evolution and clusters also evolve, careful cluster monitoring over a longer period is needed to fully understand the dynamic aspects. Koen Debackere has written a reflection paper on the problem of definition and measurement of clusters for the operationalisation of cluster policy. Although the hypothesis of enhanced knowledge creation and diffusion, and the resulting competitive benefits of knowledge spillovers in clusters is widely supported, there is little empirical proof, for the simple reason that adequate data are missing. The measurement of the impact of knowledge on productivity is often mediated by an input-output analysis correlating knowledge expenditures (R&D) and economically useful knowledge (patents, new products and processes, publications). These are knowledge stocks and static by nature while for the measurement of performance of clusters one need dynamic variables: knowledge flows (such as mobility of human capital, diffusion of embodied technology, R&D co-operations, spillovers). Public authorities will have to invest in a dedicated statistical apparatus to provide the policy indicators needed for monitoring cluster policy. Another line of reflection concerns the nature of clusters as either a poster or a priori constructs. If clusters simply already exist one needs to detect them; if they (also) have to be newly created, there is much more risk for government failure. This related to the problem of cluster lifecycle of growth, maturity and decay. How can be prevented that self-reinforcing cluster mechanisms produce a lock-in? The author stresses the pivotal role of research institutes in providing local embededness and also counterbalancing non-local relations with the broader knowledge community that bring new impulses.

6 4 I n h o u d s t a f e l Inhoudstafel 2 English abstract 7 Voorwoord 9 Inleiding Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen Samenvatting De succesvolle diffusie van clusters en clusterbeleid Waarom zijn clusters en clusterbeleid een kernelement van een modern regionaal Clusterbeleid in Vlaanderen Bijlage: Erkende clusterinitiatieven in Vlaanderen Referenties Deel 2: Netwerking in automobielclusters in Duitsland en Oostenrijk Samenvatting Uitdagingen in de automobielsector Clusters als middel om het concurrentievermogen te verbeteren De filosofie van het werken met een netwerksysteem in clusters Typische automobielclusters en hun voordelen voor ondernemingen Hoofdfactoren van het succes in het werken met clusters Referenties Deel 3: Industriebeleid in de kenniseconomie: de relevantie van de clusteraanpak Samenvatting Industriebeleid sinds WO II Oude wijn in nieuwe zakken Een veelheid van benaderingen Gemeenschappelijke kenmerken van alle vormen van clusterbeleid Bestaande clusters en nieuwe netwerken Het Vlaamse innovatiebeleid, bekeken vanuit cluster-perspectief Referenties

7 Deel 4: Clustergebaseerd innovatiebeleid - Internationale ervaringen Samenvatting Clusteranalyse en de innovatie systeemaanpak Methodologieën van clusteranalyse Strategieen van een clusterbeleid Bijlage: Strategieën voor een clustergebaseerd beleid (per land) Referenties Deel 5: Clusterbeleid en innovatie: implicaties voor regionale ontwikkeldynamiek Samenvatting Introductie Kennis en economische ontwikkeling Geografische, kennisintensieve clusters: zijn of worden, a priori definitie versus a posteriori identificatie? Geografische, kennisintensieve clusters: groei, stagnatie en terugval Conclusie Referenties

8 6

9 7 V o o r w o o r d Voorwoord Samenwerking in innovatieprojecten is een noodzaak bij toenemende specialisatie in kerncompetenties in de kenniseconomie. Bedrijven en zelfs hele bedrijfstakken worden steeds meer afhankelijk van complementaire bedrijven en bedrijfstakken voor hun eigen (innovatieve) performantie. Begin jaren negentig wees Michael Porter op het belang voor de internationale competitiviteit van regionale clusters van samenwerkende én concurrerende bedrijven, die elkaars nabijheid benutten als bron van collectieve productiviteitswinsten. Het clusterbeleid was geboren toen voornamelijk regionale overheden de vorming en versterking van toekomstgerichte regionale clusters als krachtlijn van hun economisch vernieuwingsbeleid gingen ontwikkelen. Clusters, trossen, sleutelsectoren, lokale productiesystemen, technologievalleien, platformen,. Onder wisselende benamingen en ook met wisselend succes baande de nieuwe beleidsvisie zich een weg in vele landen. Vlaanderen behoorde tot de early adopters. Sinds 1994 werden door de Vlaamse regering een aantal clusterorganisaties gesteund die in wisselende vormen synergieën wilden ontwikkelen tussen industriële partners en ondersteunende kennisverstrekkers, via informatie- en kennisoverdracht, nieuwe innovatieprojecten, gemeenschappelijke strategieën. Het Innovatiedecreet van 1999 voorziet dat er een reglementair kader wordt gecreëerd voor structurele ondersteuning van dergelijke innovatiesamenwerkingen waardoor het ad hoc karakter van deze pioniersperiode kan worden overstegen. De nieuwe Vlaamse regering wil het clusterbeleid inpassen in een horizontaal beleid. Specifieke sectorale programma s (voor IT, biotech, energie,...) zullen niet meer worden georganiseerd. Alle innovatieve projecten krijgen de kans om in competitie te treden voor de beschikbare steunmogelijkheden die via het IWT worden aangeboden. Dit betekent echter niet dat er geen beleidskeuzes worden gemaakt op een projectoverschrijdend niveau. Eén van die keuzes is juist de bevordering van innovatieve samenwerkingen. Samenwerking kan immers bedrijfseconomisch en macro-economisch vele voordelen bieden dank zij het benuttigen van allerlei spillovers, maar het is geen vanzelfsprekend proces. Overheden kunnen een belangrijke rol spelen als katalysator bij het tot stand komen, in stand houden en uitbouwen van innovatie-samenwerkingen of clusterorganisaties. Samenwerking verdient prioriteit en extra-stimulans bij de projectevaluatie, vooral indien dit sectoroverschrijdend is, hoge risico s in zich draagt, maar ook grote ontwikkelingskansen voor de Vlaamse economie biedt. Het nieuwe clusterbeleid zal een vertaling zijn van de eigen noden van het innovatiesysteem in Vlaanderen op basis van de eigen ervaring. De idee van platform- of clustervorming heeft onmiskenbaar zijn weg gevonden bij de Vlaamse innovatie-actoren. Dergelijke platformen hebben ook de potentie een nieuwe institutionele interface te zijn tussen de innovatieactoren en het beleidsniveau dat verschillende beleidsaspecten op elkaar wil afstemmen. Het beleid maakt echter ook meer en meer gebruik van internationale beleidservaringen en -inzichten. Daarom dat het IWT in 1999 een seminarie organiseerde in het kader van Flanders Technology International met een aantal internationale deskundigen om een status questionis op te maken van deze internationale beleidsinzichten over clusters en clusterbeleid. Met voorliggende publicatie worden de bijdragen van deze sprekers meer uitgewerkt en voorzien van een kanttekening. In de loop van 2000 zal de Minister van Economie, bevoegd voor technologische innovatie, zijn beleid ten aanzien van de innovatie-platformen preciseren onder de vorm van het reglementair besluit inzake Vlaamse Innovatie Samenwerkingen. Dit zal ontegensprekelijk een spoorslag geven aan de structurele versterking van het Vlaams innovatiesysteem. Paul Zeeuwts Voorzitter Christine Claus Directeur-generaal

10 8

11 9 I n l e i d i n g Inleiding Innovatie binnen clusters van onderling samenwerkende én concurrerende bedrijven en kennisinstellingen is in de jaren negentig in vele landen een prominent beleidsthema geworden. Ook in Vlaanderen. Op 26 april 1999 organiseerde het IWT, ter gelegenheid van Flanders Technology International, een seminarie onder de titel Clusters als hefboom tot innovatie, met als ondertitel Technologische verankering van de automobielsector in Vlaanderen. De bedoeling van dit seminarie was om, ter ondersteuning van het Vlaamse clusterbeleid, de internationale beleidservaring ter zake beter te leren kennen. Hierbij werd als concrete gevalstudie een sector genomen die van groot economisch-strategisch belang is voor de Vlaamse economie. Inleider, met een historisch perspectief, was Prof. Dany Jacobs, die vanaf het begin van de jaren negentig baanbrekend werk deed inzake clusteranalyses voor het Nederlands innovatiebeleid. Dr. Theo Roelandt, die tegenwoordig instaat voor het clusterbeleid op het Ministerie van Economische Zaken in Nederland en ook één van de animatoren is van de OECD-focusgroep Cluster analysis and cluster-based policies, bracht een overzicht van internationale beleidstendensen. Dr. Ralph Hantschel, die voor het consultancybureau Agiplan drie automobielclusterplatformen animeert in Duitsland en Oostenrijk werd gevraagd om internationale ervaring inzake de werking van clusterorganisaties aan te brengen. Deze sprekers zorgden voor een excellente context voor de voorstelling van een gevalstudie van Prof. Koen Debackere en zijn medewerker Koen De Backer, uitgevoerd in opdracht van het IWT, over de potentialiteit van clustervorming in de Vlaamse automobielsector. Deze studienamiddag kende een ruime belangstelling en aan de deelnemers en andere belangstellenden werd een verslag beloofd. In deze IWT-Studie vindt de lezer echter meer dan een verslag. De verschillende sprekers op het seminarie is de vrijheid gelaten om hun mondelinge presentatie om te zetten in een zelfstandig leesbare tekst en zij hebben dat elk op hun manier ingevuld: - Dany Jacobs had de taak het clusterbeleid te situeren. Hij doet dit hier opnieuw met een eigenzinnige bijdrage die het accent legt op de exploitatie van bestaande/potentiële sterktes als bestaanreden van clusters, en de rol van technologie relativeert (D. Jacobs, 1998). - Theo Roelandt heeft samen met Victor Gilsing een mooie synthese gemaakt van de internationale beleidsdiscussie op basis van het recente boek van de OECD, waarvan zij eindredacteur zijn (T. Roelandt en and., 1999). - Ralph Hantschel bracht een interessante (Engelstalige) bijdrage over de praktische aanpak van de organisatie van clusterplatformen in de automobielsector, waarvan we hier de essentie weergeven. - Vermits de bijdrage van Koen Debackere reeds als afzonderlijke IWT-Studie (K. Debackere en K De Backer, 1999) werd uitgegeven heeft hij hier een nieuwe tekst geschreven die o.m. aandacht vraagt voor aangepaste beleidsindicatoren voor het clusterbeleid. Als omkadering van dit geheel is er een persoonlijke bijdrage van Jan Larosse, coördinator van het IWT- Observatorium, met een aantal elementen uit de voorbije studieronde van het IWT-Observatorium die naar voor komen als bouwstenen voor een toekomstig clusterbeleid in Vlaanderen. Hierbij wordt geput uit internationale literatuur maar ook aandacht gegeven aan de eigen historiek van het Vlaams clusterbeleid. Een wezenlijke karakteristiek van het clusterbeleid is dat het een zeer generieke beleidsaanpak met een zeer specifieke sectorale en institutionele context kan verbinden. Er zijn geen twee clusters en geen twee beleidscontexten te vinden die op elkaar gelijken, en dus ook geen identiek clusterbeleid. Internationale beleidsanalyse toont aan dat steeds meer overheden één of andere vorm van clusterbeleid adopteren. Maar het is mogelijk dit beleid zodanig te differentiëren dat het soms niet meer als dusdanig wordt herkend. Clusters heten in andere landen: Distritti Industriali (Italië), Grappes Industrielles (Québec), Resource Areas (Denemarken), Keyz Industries (Schotland), Systèmes de production localisés (Frankrijk), e.a.. In Nederland, Finland, de VS e.a. landen houdt men het gewoon op clusters. In Vlaanderen werd het clusterbeleid onder de vorige regering nog verder gedifferentieerd in een technologievalleienbeleid. What s in a name! Het belangrijkste is dat beleidsmakers de hefbomen weten te herkennen waarmee een volwaardig clusterbeleid kan worden gemaakt.

12 10

13 deel 1 Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen Jan Larosse (IWT-Vlaanderen) 5 jaar clusterinitiatieven vlaanderen

14 12 S a m e n v a t t i n g Samenvatting Deze bijdrage van het IWT-Observatorium is een eerste poging om de Vlaamse ervaring met het clusterbeleid in perspectief te plaatsen. Dit clusterbeleid is ontstaan in de bredere context van ontwikkeling van een eigen economisch beleidsinstrumentarium en heeft zich daarna meer op het innovatiebeleid toegespitst, als speerpunt van een regionaal vernieuwingsbeleid. In deze context is ook de interactie te begrijpen tussen bottom-up en top-down aspecten van dit clusterbeleid, enerzijds gericht op de erkenning van de centrale rol van de industriële actoren en de kennisproducenten in het innovatieproces, anderzijds op het stimuleren van de toekomstgerichte sectoren. De ontwikkeling van een clusterbeleid als nieuwe vorm van industriebeleid weerspiegelt de veranderingen in industriële organisatie waarbij netwerking en nieuwe hybride vormen van semi-integratie noodzakelijk zijn voor het verdedigen van concurrentieposities op globaal niveau. Flanders Language Valley is exemplarisch voor de actieve toepassing van het clustermodel voor de exploitatie van synergieën tussen bedrijven en andere organisaties die actief zijn binnen een zelfde waardeketen, gebruik makend van geografische nabijheid. Voor de ondersteuning van dergelijke nieuwe, maar ook van bestaande clusters moet het beleid een scherp inzicht verwerven in de grondslagen van clustercompetitiviteit: dit is voornamelijk het bestaan van talloze kennis-spillovers die een collectief productiviteitsvoordeel genereren. Clusterorganisaties kunnen de productie en het gebruik van deze spillovers internaliseren ten voordele van de samenwerkende partners en van de bredere gemeenschap. Maar het opstarten en continueren van dergelijke clusterorganisaties is een collectieve investering die niet vanzelfsprekend is binnen een marktcontext. Een moderne overheid samen met intermediaire organisaties en dienstenleveranciers kan hier een faciliterende rol spelen.

15 Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen 13 KANTTEKENINGEN BIJ VIJF JAAR CLUSTER- INITIATIEVEN IN VLAANDEREN? In de moderne kenniseconomie is de capaciteit tot het gebruiken van kennis, meer nog dan kenniscreatie zelf, het beslissend competitief voordeel van bedrijven, sectoren, regio s. Technologische innovatie is één van de belangrijkste uitdrukkingsvormen van deze capaciteit. Innovatie in een hoogontwikkelde en snelveranderende technologische en economische omgeving is echter niet zozeer een individuele prestatie van ondernemers of bedrijven als autonome actoren, maar van goedwerkende netwerken van complementaire actoren die interageren binnen gunstige omgevingsvoorwaarden. Dergelijke innovatiesystemen bevorderen de kennisdoorstroming, zodat innovatoren op het juiste moment van de juiste kennis kunnen gebruik maken. De doorslaggevend betekenis van deze netwerking voor de cumulatieve ontwikkeling van weer nieuwe kennis die aan de basis ligt van nieuwe combinaties van producten en diensten is een centraal inzicht van de moderne innovatietheorie. Tegenwoordig wordt dit uitgangspunt op een min of meer expliciete wijze door alle belangrijke actoren van het innovatiesysteem bedrijven, kennisinstellingen en overheid gedeeld. Innovatieve clusters zijn een gecondenseerde uitdrukking van deze nieuwe visie op het innovatieproces, met hoge verwachtingen in de synergieën en spillovers die ontstaan bij de creatie en het gebruik van kennis binnen regionale concentraties van bedrijven. Daarom zijn innovatieve clusters in de jaren negentig een centraal thema in de discussies over het innovatiebeleid geworden. Ook in Vlaanderen. deze mechanismen gericht kan exploiteren is een buitengewoon krachtig instrument voor allerlei beleidsdoelstellingen. Clusterbeleid als hefboom van een inclusief innovatiebeleid. In het derde deel wordt meer in het bijzonder de voorbije ervaring van het Vlaams clusterbeleid bekeken. Er is een eigen historiek waarin het clusterbeleid zich ontwikkelt in een spanningsveld tussen een bottom-up, faciliterende benadering en een top-down, meer pro-actieve benadering. Het zijn twee facetten van de nieuwe rol van de overheid in een modern, interactief innovatiebeleid. De internationale beleidservaring leert dat clusterinitiatieven zeer diverse vormen aannemen maar dat het proces van clustervorming aan een aantal algemene voorwaarden moet voldoen. Deze bijdrage heeft de bedoeling een aantal elementen te verzamelen die van belang zijn voor de discussie over de toekomst van het clusterbeleid in Vlaanderen. Er wordt begonnen met een korte analyse van de clusterkarakteristieken van een bekende case, dat van Flanders Language Valley, als voorbeeld van een nieuw industrieel groeimodel waarop de discussie over het economisch beleid moet inspelen. In het tweede deel worden een drietal bijzondere oorzaken van de productiviteit van dit clustermodel verder ontleed (interactie binnen innovatiesystemen; kennisspillovers als bron van stijgende meeropbrengsten; dynamische agglomeratievoordelen). Een clusterbeleid dat

16 14 Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen DE SUCCESVOLLE DIFFUSIE VAN CLUSTERS EN CLUSTERBELEID De case van Flanders Language Valley Op 11 november 1999 werd Flanders Language Valley (FLV) officieel geopend. FLV is een geïntegreerd industriepark rond spraak- en taaltechnologie en artificiële intelligentie met Lernhout & Hauspie Speech Products (L&H) als motor. Naar analogie van Silicon Valley het archetype van de succesvolle hightech cluster wordt in Ieper een economische microkosmos uitgebouwd die zijn dynamiek vooral zoekt in de kruisbestuiving van de aanwezige bedrijven en instellingen. FLV heeft de allure van een wetenschapspark (met een centrale campus) omdat het sterk op O&O gericht is met bedrijven die zich klaar maken om de nog ontluikende markt van de spraaktechnologie te veroveren. Het aantrekkingspunt van deze locatie is niet alleen het aanbod van een aantal centrale diensten die toelaten dat deze bedrijven achttien in de eerste fase zich kunnen concentreren op hun kernactiviteiten, maar vooral elkaars aanwezigheid. De vorming van een competentiecentrum met pooling van geschoolde taalingenieurs is de echte katalysator van het gebeuren. Naast een drietal ankerbedrijven (L&H, Intel en EDS) zijn er KMO s met sterk groeipotentieel (zoals Keyware Technology, Voxtron) die zich voorbereiden op een doorbraak, maar ook pas opstartende bedrijfjes. Op de campus is een opleidingsinstituut, naast een reeks andere dienstenleveranciers (van autoverhuur en reisbureau tot advocatenbureau) die deze veelal kleinere bedrijven ontlasten van veel organisatieproblemen door gespecialiseerde dienstverlening. Een ander belangrijk aantrekkingspunt is de aanwezigheid van risicokapitaal: dit via het FLV Fund (dat ook buitenlandse vestigingen kan aantrekken via participaties in de moederbedrijven), maar ook via Business Angel netwerken die ambitieuze lokale hightech ondernemers aan zaadkapitaal kunnen helpen. FLV is een perfect voorbeeld van een (micro)cluster die gericht is op het vorm geven van industriële synergieën. Daarvoor zijn er in het bedrijfspark informele ontmoetingsgelegenheden in cafetaria en restaurants, maar ook formele meetings en een intranet die kruisbestuiving moeten aanmoedigen. In een cluster vindt men echter een dynamiek van samenwerking én competitie. Een competitie die zich vooral uit bij de aanwerving van bekwame medewerkers. Want dat is de voornaamste troef van FLV in Vlaanderen: de aanwezigheid van goede taalingenieurs. Waarom deze taaltechnologiecluster precies in Ieper is gelokaliseerd is grotendeels historisch te verklaren. Het plaatselijke ondernemerschap de initiatiefnemers Jo Lernhout en Paul Hauspie en ook het plaatselijk startkapitaal opgehaald bij de lokale middenstand hebben de aanzet gegeven van een lokale verankering. Deze lokale inbedding kan cumulatief versterkt worden door de verdere verdieping van de gunstige vestigingsvoorwaarden. Dit wil echter niet zeggen dat FLV een geïsoleerd regionaal fenomeen zou blijven. Met de SAIL Trust vzw (Speech, Artificial Intelligence and Language), die FLV beheert, willen de initiatiefnemers in de komende jaren zo n tiental gelijkaardige SAIL Ports over de hele wereld opbouwen, in samenwerking met de plaatselijke overheden die telkens de helft van de basisinvestering zouden inbrengen. Hierdoor moet een wereldwijd netwerk ontstaan dat de synergieën moet ontplooien tussen L&H, die de basistechnologie ontwikkelt, en zijn klanten in toepassingsgebieden. Tezelfdertijd worden groeipolen gevormd voor de ontwikkeling van nieuwe industrieën in de betrokken regio s. FLV is een typegeval van een nog grotendeels latente hightech cluster, maar er zijn in Vlaanderen ook andere voorbeelden van clusterinitiatieven in mature sectoren, b.v. de staalplaatcluster rond Sidmar, CLUSTA. Een recent voorbeeld is Flanders Drive, een vzw die een aantal toeleveranciers verenigt die elkaar hebben gevonden rond de gemeenschappelijke behoefte aan geavanceerde engineering- en testfaciliteiten. Daarom dat het eerste grote project van Flanders Drive de oprichting is van een Vlaams Engineering en Testing Center. Dit VETC wil zich opstellen als collectief centrum voor engineering en testing van allerlei modules in de automobieltoelevering. Hiermee wordt aan toeleveranciers een oplossing geboden die inspeelt op hun groeiende verantwoordelijkheid in de productontwikkeling van modules en onderdelen van modules in de moderne systeembouw, waarbij de constructeurs enkel nog design, marketing en assemblage als kerntaken willen behouden. De automobielsector in Vlaanderen is een brede en rijpe cluster die echter nog veel potentieel heeft om zich te dieper verankeren

17 Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen 15 via de structurele ontwikkeling van synergieën. Maar ook in andere sectoren is de idee van clustervorming in opmars. Zo hebben zes voedingsbedrijven uit het Meetjesland, die samen 2000 werknemers in dienst hebben, in januari 2000 een voedingscluster opgericht om gemeenschappelijke belangen te behartigen op het vlak van opleiding van personeel, milieuproblematiek en onderzoek. Een nieuw organisatiemodel De vorming van innovatieve clusters is een nieuwe organisatiestrategie van bedrijven voor de versterking van hun competitieve positie in de globale economie. Dit gebeurt in essentie via het benutten van de regionale sterkten en van de synergieën die ontstaan uit nabijheid van ander bedrijven en instellingen die een stuk gemeenschappelijke strategische visie delen typisch omdat ze in dezelfde waardeketen actief zijn. Overal in de wereld kennen dergelijke spontane of georganiseerde clusters meer en meer succes. Zij grijpen daarbij terug op aloude tradities van clusters van industriële activiteit rond havens of marktplaatsen, clusters van ambachten in bepaalde straten of wijken, industriële districten van gespecialiseerde fabrikanten en hun toeleveranciers, bv. in textiel- of metaalnijverheden. In de globale economie is regionale specialisatie en clustervorming een spontane reactie van de industriële structuur op de toegenomen competitie. Het is vooral in een periode van structurele omvorming, waarin oude specialisaties van de industriële economie zich moeten herbronnen of vervangen worden door de nieuwe industrieën van de kenniseconomie, dat dit clusteren een meer gestructureerde en bewuste inspanning vraagt. De voornamelijk regionale overheden die sinds het begin van de jaren negentig één of andere vorm van clusterbeleid hebben geadopteerd deden dit veelal vanuit een missie van regionale ontwikkeling. Voorlopers daarin waren en zijn nog steeds sterke regionale overheden in Catalonië, Québec en Schotland, maar ook elders wordt het economisch beleid om allerlei, convergerende redenen meer naar het meso-niveau getrokken. De belang-rijkste reden is dat het traditionele macro-beleid, via monetaire en fiscale stimuli alleen, geen richting kan geven aan de noodzakelijke structurele vernieuwing, maar dat ook een omgevingsbeleid gericht op de versterking van het micro-niveau dat incentieven biedt aan individuele bedrijven niet adequaat ingrijpt op de reële economische en institutionele processen waarin bedrijven innoveren. Innovatie in complexe economische en technologische omgevingen is immers meer en meer een interactief en collectief proces, op meso-economisch niveau. Kleine landen zoals Nederland en Denemarken hebben al vroeg het nut van dit meso-economisch én marktconform beleid ingezien om de lokale sterkten te mobiliseren, omdat hun macro-economisch beleid steeds minder impact heeft. Maar ook in grotere landen baant het clusterbeleid zich een weg. In Duitsland werd een competitie georganiseerd voor de ontwikkeling van biotech-regio s, waarbij de meest belovende clusters in aanmerking kwamen voor overheidssteun. In Frankrijk, gekend om zijn centralistische tendensen, heeft de voorbije jaren een diepgaand zelfonderzoek van het overheidsbeleid plaats gevonden nadat bleek dat de systematische vernietiging van lokale industriële districten ten voordele van de grote nationale maatschappijen het land ook beroofde van het gemeenschapsweefsel dat nodig is om nieuwe, toekomstgerichte clusters te dragen. Daarom is een versterkte inhaalbeweging ingezet om lokale productiesystemen te stimuleren. In de VS is op niveau van de Staten (b.v. Arizona, Connecticut e.a.) een gelijkaardige beweging bezig met talrijke initiatieven om de ontwikkelingsmogelijkheden van locale clusters te ondersteunen met public-private partnerships die sterk ondernemersgedreven zijn. Kenmerkend voor al deze beleidsinitiatieven is dat ze zich niet richten tot individuele bedrijven maar tot die nieuwe organisatievormen, productiesystemen of netwerken rond gemeenschappelijke strategische belangen. Clusters en clusterbeleid zitten in de lift, maar wat zijn precies de redenen van hun succes? Welke hefbomen moet een Vlaams clusterbeleid bijgevolg vooral trachten te gebruiken?

18 16 Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen WAAROM ZIJN CLUSTERS EN CLUSTERBELEID EEN KERNELEMENT VAN EEN MODERN REGIONAAL INNOVATIEBELEID? Bedrijven innoveren niet alleen Wat zijn clusters eigenlijk en waarom zijn ze belangrijk voor economische ontwikkeling en innovatie in het bijzonder? In de klassieke economische visie op groei, productiviteit en innovatie wordt vooral aandacht besteed aan de capaciteiten van de bedrijven afzonderlijk, op vlak van competitiviteit en innovatievermogen. De moderne innovatietheorie legt de nadruk op interorganisatorische kenniscreatie als bron van innovatie. Bedrijven zijn weliswaar de centrale actoren in het innovatiegebeuren maar zij innoveren zelden alleen. Innovatie gebeurt meer en meer in netwerken van complementaire bedrijven. (De Bresson, 1999) Innovatiecapaciteit wordt in sterke mate bepaald door factoren buiten het individuele bedrijf, niet alleen in netwerken, maar ook in de institutionele omgeving. Deze instituties omvatten het geheel van regels en organisaties die de marktprestaties van bedrijven conditioneren, van de structuur van eigendomsrechten tot die van het onderwijssysteem. Vaak zijn deze instituties vanuit hun histo-rische oorsprong nog op nationale basis geschoeid, en ingebed in nationale ondernemings- en innovatieculturen (cfr de wisselende belangstelling voor het Japans of het Amerikaans 'model'). Dergelijke nationale innovatiesystemen zijn een strategisch element in de internationale concurrentie, en in het bijzonder in de distinctie van de innovatiecapaciteit. Zij creëren lokalisatievoordelen (of -nadelen!) die bedrijven en netwerken van bedrijven op competitief vlak van elkaar differentiëren. In globale economie moeten de bedrijven zich differentiëren door marktniches in te nemen, die vaak sterk afhangen van de endogene capaciteiten van de regio waarin deze bedrijven zijn geworteld. Vanuit deze nieuwe visie zijn clusters dus meso-economische entiteiten, netwerken van bedrijven en daarmee sterk verbonden onderzoeksinstellingen, die meestal regionaal zijn ingebed in specifieke institutionele omgevingen, ontstaan in een specifieke historische en culturele context. Zij zijn geen statistische constructen zoals bedrijfssectoren vaak zijn die enkel economisch operationeel zijn als belangenorganisatie maar de meso-economische vorm waarin bedrijven concurreren en coöpereren als semi-geïntegreerde groepen. De clusterpatronen in elk land of regio worden sterk georiënteerd door reeds opgebouwde specialisaties en beïnvloeden op hun beurt de richting van specialisatie. In Noord- Italië vind je daarom gespecialiseerde clusters van KMO s die voortbouwen op een rijke (design)traditie in de confectie, meubel- of schoennijverheid, terwijl Silicon Valley dan weer onstond in een omgeving die het huwelijk van hightech en ondernemerschap maximaal aanmoedigde. Clusters zijn innovatie- en productiesystemen op mesoeconomisch niveau. Een clusterorganisatie kan enkel bedrijven met elkaar verbinden indien die er een economisch voordeel kunnen uit betrekken. In de OESO focus groep worden clusters gedefinieerd als networks of production of strongly interdependent firms (including specialised suppliers) linked to each other in a value-adding production chain. In some cases, clusters also encompass strategic alliances with universities, research institutes, knowledge-intensive business services, bridging institutes (brokers, consultants) and customers (Roelandt en and., 1999) Bergman en Feser (Bergman en Feser, 1999) definiëren een industriële cluster wat ruimer als: a group of business enterprises and non-business organisations for whom membership within the group is an important element of each member s firm s individual competitiveness. Binding the group together are buyersupplier relations, or common technologies, common buyers or distribution channels or common labor pools. De definitie van Rosenberg (Rosenberg, 1997) beklemtoont de rol van samenwerking: a geographical bounded concentration of similar, related or complementary businesses, with active channels for business transactions, communications and dialogue, that share specialized infrastructure, labor markets and services, and that are faced with common opportunities and threats. Kennis als bron van toenemende opbrengsten Omwille van de nauwe band tussen de begrippen clusters en lokalisatievoordelen is clusterbeleid een

19 Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen 17 voorbestemd thema voor regionaal economisch beleid, en meer in het bijzonder regionaal innovatiebeleid. De theoretische basis hiervoor zijn de nieuwe inzichten in de determinanten van de economische groei in een kenniseconomie die in de jaren negentig o.m. via de OESO zijn doorgesijpeld naar de beleidsmakers. Deze theoretische vooruitgang is noodzakelijk voor de onderbouwing en legitimatie van nieuwe beleidsmodellen. Volgens de klassieke groeitheorie tendeert de economie immers naar een stationair evenwicht (of stilstand) die alleen doorbroken wordt door exogene vermeerdering van het aanbod van productiefactoren. In ontwikkelde economieën gebeurt dit voornamelijk onder de vorm van nieuwe kennis, die tot expressie komt als total factor productivity. Deze TFP is uitgegroeid tot de belangrijkste verklaringsgrond van economische groei, zonder dat de kennisproductie als onderdeel van het economisch proces werd begrepen. De nieuwe groeitheorie verklaart de economische groei van binnenuit het economisch systeem, met kennis als 'endogeen' element, een economisch goed. Kennis is wel een bijzondere productiefactor die zich onderscheidt van grondstoffen, arbeid, kapitaalsgoederen, doordat hij omwille van zijn immaterieel karakter kan gebruikt worden zonder dat die uitgeput geraakt. Daarenboven kan kennis, vanwege die immateriële, moeilijk vatbare vorm, ook niet volledig worden toegeëigend door de uitvinder/ontdekker. Er zijn m.a.w. steeds belangrijke oversijpelingen of spillovers naar andere gebruikers die deze kennis ook productief kunnen aanwenden zonder dat dit de oorspronkelijke eigenaar hoeft te schaden (gevallen van regelrechte imitatie niet te na gesproken). Een andere bijzondere karakteristiek van kennisontwikkeling is dat zij cumulatief is van natuur: kennis bouwt voort op eerder verworven kennis (via leren) en vormt zo een onuitputtelijke brandstof voor groei. Cumulativiteit en spillovers van kennis liggen aan de grondslag van vele recente speculaties over een nieuwe economie, met een quasi-ongelimiteerde, endogene groeicapaciteit. Deze kennisgolf, voornamelijk belichaamd in de snelle diffusie van ICT-technologie, vertaalt zich in productiviteitsstijgingen. De kenniseconomie wordt dus gekenmerkt eens de vaak kostelijke O&O-fase is afgesloten door toenemende opbrengsten in de productie van kennisgoederen, d.i. een proportioneel hogere toename van de output bij een gelijke vermeerdering van kennisinvesteringen (of omgekeerd: dalende eenheidskosten). Het economisch beleid staat nog zeer onwennig tegenover alle implicaties van de kenniseconomie. B.v. in de VS -als bakermat van de kenniseconomie- is er de discussie over de impact van de technologie op het verdwijnen van de conjunctuurcyclus en het behoud van prijsstabiliteit (dank zij de sterke productiviteitsstijgingen door de aanwending van de nieuwe technologieën); of de discussie over de regulatie van technologische monopolies zoals die van Microsoft die gevormd worden als gevolg van deze toenemende opbrengstendynamiek. Zeker is dat de rol van kennis en technologie een verhoogde beleidsaandacht krijgt omwille van zijn erkende impact op de productiviteits- en welvaartsgroei. Op regionaal beleidsniveau kan deze endogene groeidynamiek (met stijgende opbrengsten) het best gevat worden via clusters en clusterbeleid. Clusters kunnen immers door hun vervlechting de cumulatieve kennisgroei en de productie en internalisatie van kennisspillovers bevorderen. Clusters bevorderen de collectieve productiviteit. Agglomeratievoordelen Een belangrijke bestaansreden van regionale clusters en van regionaal clusterbeleid is gelegen in een andere karakteristiek van kennis: zijn ongelijke mobiliteit. Grosso modo kan kennis onderscheiden worden in zogenaamde gecodificeerde of formele kennis enerzijds (in publicaties, octrooien en dergelijke) en niet-gecodificeerde of informele kennis anderzijds (in de hoofden van experten, maar ook in routines van organisaties) (P. David, D. Foray, 1997). Deze laatste vorm van kennis is van belang in meer ambachtelijke processen (b.v. de softwareontwikkeling, maar ook in het fundamenteel onderzoek) en in de vele toepassingssferen waarin ideosyncratische-contextuele factoren een grote rol spelen. Zij is daardoor moeilijk over te dragen in expliciete, wetenschappelijk-technische vorm. Omdat de informele kennis ( tacit knowledge genoemd in het jargon) gebonden is aan de ervaring van personen en aan specifieke contexten is ze niet zo mobiel, in tegenstelling tot de eerste vorm die in principe onbeperkt overdraagbaar is in ruimtelijke zin (mits voldoende absorptiecapaciteit aanwezig is in de ontvangende

20 18 Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen lokaliteit). De verwerving door derden van deze informele kennis (via uitwisseling van ervaring, leren-al-doende, stelen-met-de-ogen enz) veronderstelt een nabijheid van de geïnteresseerde actoren. Informele kennis is sticky, kleeft aan plaatsen en personen. Hier komt dan de oude theorie van één van de founding fathers van de economische wetenschap, A. Marshall, over de industriële districten en de agglomeratievoordelen weer volop in de belangstelling. Marshall wees reeds op het einde van vorige eeuw op de externe schaalvoordelen (d.i. kostenvoordelen) die individuele bedrijven ondervinden wanneer ze in elkaars nabijheid zijn gevestigd in deze industriële districten. Deze voordelen zijn gebaseerd op het poolen van geschoolde arbeidskrachten, gespecialiseerde toeleveranciers en ook klanten. Samen met de transactiekostenvoordelen van co-locatie zijn dit de statische agglomeratievoordelen, die dus reeds aan de basis lagen van clustervorming in het verleden. Maar er is een element van dynamische agglomeratievoordelen dat de laatste jaren sterk aan belang heeft gewonnen als basis van clustervorming, namelijk het toenemend belang van wederzijds leren en kenniscreatie via allerlei kennisspillovers, o.m. via de mobiliteit van ervaren personeel, de cumulatieve leerprocessen bij gemeenschappelijke toeleveranciers, bench-marking tussen lokale concurrenten, sociale netwerken. Hierdoor krijgen (regionale) clusters een nieuwe, lerende dimensie in de kenniseconomie. Clusters vormen een dynamisch milieu door een mix van competitieve wedijver en samenwerkingsverbanden tussen bedrijven die via allerlei externaliteiten verbonden zijn. De aanwezigheid van het ene bedrijf versterkt de lokalisatie van het andere bedrijf in de cluster als bron van collectieve productiviteit. De geografische nabijheid vergemakkelijkt in het bijzonder de circulatie van informele kennis. Deze is immers gebonden aan personen die op hun beurt door hun geografisch-culturele gebondenheid aan een regio een belangrijke factor van technologische verankering vormen van industrieel-technologische activiteiten. De concurrentievoordelen van hoge kostenlanden zijn in toenemende mate gebaseerd op kennisgedreven innovatieactiviteiten. De spillovers van deze kennis van de bedrijven en onderzoeksinstellingen die deze kennis genereren, naar derde partijen, zijn essentieel voor de innovatieactiviteit. Maar zulke spillovers zeker deze afhankelijk van informele kennis zijn sterk gebonden aan nabijheid, aan de 'agglomeratie' in clusters. De paradox van toenemende globalisering is dat terwijl de relevante geografische markten voor de meeste goederen en diensten steeds meer globaal worden, de regionale dimensie een hernieuwde economische betekenis krijgt als bron van dynamische comparatieve voordelen wegens de toenemende kennisinhoud en de groeiende betekenis van innovatieactiviteit in de ontwikkelde landen. Een locatie biedt specifieke voordelen wat betreft toegang tot markt, wat een belangrijke determinant is voor gedistribueerde productontwikkeling bij multinationals, maar ook tot toegang tot lokaal aanwezige kennis, wat soms leidt tot decentrali-satie van onderzoeksafdelingen. Op die manier versterkt de globalisatie op cumulatieve wijze de kennisspecialisatie van de regio's. Clusterbeleid Omwille van de motorfunctie van economische clusters voor de economische groei is het clusterbeleid één van de strategische hefbomen geworden van het economisch beleid op meso-niveau, en in het bijzonder het economisch vernieuwingsbeleid. Ten eerste is binnen de regionale economie een clusterbeleid een vorm van concurrentiepolitiek in een internationale context waarin de macro-economische (budgettaire en monetaire) politiek nog weinig beleidsmarge laat aan de nationale en regionale overheden. In een globale economie worden concurrentievoordelen verworven door verregaande specialisatie en samenwerking, waarbij de versterking van gespecialiseerde regionale clusters aangepaste beleidsmaatregelen vereisen. Regionale clusters zijn in internationaal perspectief echter geen gesloten structuren maar eerder lokale verdichtingen in globale productienetwerken. Clustergrenzen zijn relatief en bepaald vanuit een beleidsperspectief. De bevordering van co-lokalisatie kan gebeuren op micro-regionaal niveau, rond een centraal bedrijf of kennisinstituut in zijn thuisbasis. Maar dit bedrijf kan ook analoge clusters uitbouwen elders (cfr het verspreiden van het model van Flanders Language Valley). Er zijn ook macro-regionale clusters waarin locaties gespreid zijn binnen een bredere regio (vaak omwille van de noodzaak meer gespecialiseerd personeel te vinden) en zelfs virtuele clusters die via

21 Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen 19 het internet bedrijven met elkaar verbinden. Elke concrete cluster is verschillend en creëert evenzovele uitdagingen en opportuniteiten voor een clusterbeleid gericht op de exploitatie van co-locatievoordelen en spillovers. Voor de regionale overheid is clusterbeleid ook een vorm van industriebeleid. De structurele voorwaarden waaronder bestaande clusters kunnen worden versterkt en emergente clusters kunnen tot ontwikkeling gebracht worden gedetermineerd door van een aantal kritische externaliteiten die typisch afhankelijk zijn van het overheidsoptreden: gaande van algemene omgevingsvoorwaarden op het vlak van arbeidsmarkt en competitie, tot de organisatie van specifieke kennisinfrastructuur en van kennisdiensten voor de vervollediging of verdieping van regionale clusters. In die zin is clusterbeleid uiteindelijk ook een kernelement van het innovatiebeleid. Het innovatiebeleid anno 2000 moet immers inhaken op de veranderde dynamiek van technologische innovatie en concurrentie waarin bedrijven zich organiseren in flexibele netwerken als antwoord op de onzekerheden van toenemende complexiteit en tijdsversnelling in de kenniseconomie. Innovatieve clusters zijn een strategische hefboom voor een inclusief beleid dat verschillende beleidsaspecten op elkaar wil afstemmen. CLUSTERBELEID IN VLAANDEREN Het clusterbeleid in Vlaanderen heeft een eigen historiek die samenhangt met de specifieke kenmerken van het Vlaams innovatiesysteem. Historiek Het Vlaams innovatiebeleid heeft zijn wortels in de DIRVacties (Derde Industriële Revolutie in Vlaanderen) van de jaren tachtig. Het groeiend economisch zelfbewustzijn van Vlaanderen, dat uitmondde in de staatshervorming van 1988 die belangrijke economische bevoegdheden naar de regionale overheden transfereerde (waaronder een groot aantal instrumenten voor het innovatiebeleid), werd in die jaren ondersteund door grote mobilisaties rond FTI (Flanders Technology International). Terwijl de nationale sectoren steenkool, scheepsbouw en textiel de nationale politieke agenda domineerden, met moeizame reconversies of vaak regelrechte sluitingen, werd in het spoor van een ongebreideld techno-optimisme door de Vlaamse regering geopteerd voor nieuwe sectoren zoals de micro-elektronica (met de oprichtingen van Mietec en Imec in 1983) en de biotech (met o.m. de oprichting van Plant Genetic Systems in 1985). Vlaanderen had toen echter slechts beperkte middelen voor zijn DIRV. Pas in 1991 kreeg het technologiebeleid hefbomen met de oprichting van het IWT en de lancering van verscheidene impulsprogramma s (VLAB, VLIM, VLIET, ) De O&O-subsidies bleven tot 1989 federaal; alleen voor prototypesteun via terugvorderbare voorschotten was er reeds een Vlaamse bevoegdheid na 1981, maar dit kanaal was niet echt geschikt voor hightech starters die hun balans niet wilden bezwaren met mogelijke claims. Enkel de GIMV, opgericht in 1981, bleek een krachtig instrument voor industriële vernieuwing, in een tijdperk dat de private markt voor risico-kapitaal in Vlaanderen nog niet ontwikkeld was, en groeide in die periode zelfs uit tot de grootste risico-kapitaalverschaffer van het Europese continent. Daarnaast ondersteunde de Vlaamse regering ook de totstandkoming van sectorale samenwerkingsverbanden gericht op de overbrugging van de kloof tussen onderzoek en toepassing in nieuwe producten en nieuwe markten, een soort clusterinitiatieven avant-la-lettre. Het bekendste initiatief werd FLAG, voor de luchtvaartsector, al hield het zich vooral bezig met Vlaamse belangen in compensatiedossiers. Maar er waren ook initiatieven in de agro-industrie (AGRIV), robotica en automatisatie (FLORA), medische technieken (MEDITEK). Het economisch beleid was sinds de jaren zestig in Vlaanderen vooral een expansiebeleid geweest, gericht op het inzetten van de Vlaamse werkkracht, zonder veeleisend te zijn inzake technologietransfer en groeikansen voor eigen Vlaamse bedrijven in nieuwe sectoren. De expansiewetgeving van 1959 was in de eerste plaats een instrument voor de promotie van de exogene groei door substantiële kapitaalsubsidies voor buitenlandse investeerders die Vlaanderen opzochten voor zijn comparatief lage arbeidskosten, geschoolde en productieve arbeidsbevolking en centrale ligging als toegangspoort voor de EG. In de jaren tachtig werd voornamelijk een

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

INNOVATIE & VALORISATIE

INNOVATIE & VALORISATIE INNOVATIE & VALORISATIE WETENSCHAP EN SAMENLEVING VERBINDEN Prof. Hugo THIENPONT Vicerector Innovatie en Valorisatiebeleid VUB LIGT IN HET CENTRUM VAN EUROPA Titel van de presentatie 22-1-2018 3 Titel

Nadere informatie

Opleiding PECB ISO 9001 Quality Manager.

Opleiding PECB ISO 9001 Quality Manager. Opleiding PECB ISO 9001 Quality Manager www.bpmo-academy.nl Wat is kwaliteitsmanagement? Kwaliteitsmanagement beoogt aan te sturen op het verbeteren van kwaliteit. Tevens houdt het zich bezig met het verbinden

Nadere informatie

The influence of Management Style on Networked Innovation in Consultancy & Engineering Firms

The influence of Management Style on Networked Innovation in Consultancy & Engineering Firms The influence of Management Style on Networked Innovation in Consultancy & Engineering Firms Master thesis Arjen van Bruchem Inhoud Wat verstaan we onder innovatie? Waarom dit onderzoek? Aanpak van het

Nadere informatie

ARTIST. Petten 24 September 2012. www.ecn.nl More info: schoots@ecn.nl

ARTIST. Petten 24 September 2012. www.ecn.nl More info: schoots@ecn.nl ARTIST Assessment and Review Tool for Innovation Systems of Technologies Koen Schoots, Michiel Hekkenberg, Bert Daniëls, Ton van Dril Agentschap NL: Joost Koch, Dick Both Petten 24 September 2012 www.ecn.nl

Nadere informatie

Process Mining and audit support within financial services. KPMG IT Advisory 18 June 2014

Process Mining and audit support within financial services. KPMG IT Advisory 18 June 2014 Process Mining and audit support within financial services KPMG IT Advisory 18 June 2014 Agenda INTRODUCTION APPROACH 3 CASE STUDIES LEASONS LEARNED 1 APPROACH Process Mining Approach Five step program

Nadere informatie

Towards a competitive advantage

Towards a competitive advantage Towards a competitive advantage 9 Mei 2017 www.nxtport.eu PANTONE Blue 654 C 1 Agenda NxtPort Context NxtPort Concept, Spelregels, Inkomstenmodel Kort Overzicht van de Architectuur/Functionaliteit Praktisch:

Nadere informatie

Flexibiliteit en toerekenbaarheid in lokaal arbeidsmarktbeleid (verslag van de OECD(LEED)/UA studie)

Flexibiliteit en toerekenbaarheid in lokaal arbeidsmarktbeleid (verslag van de OECD(LEED)/UA studie) Flexibiliteit en toerekenbaarheid in lokaal arbeidsmarktbeleid (verslag van de OECD(LEED)/UA studie) Kristel Bogaerts - Ive Marx (Centrum voor Sociaal Beleid) Wouter Van Dooren - Hans Echelpoels (Management

Nadere informatie

SOC Maakindustrie & Made Different. Wilson De Pril, Directeur-generaal Agoria Vlaanderen 15 mei 2014

SOC Maakindustrie & Made Different. Wilson De Pril, Directeur-generaal Agoria Vlaanderen 15 mei 2014 SOC Maakindustrie & Made Different Wilson De Pril, Directeur-generaal Agoria Vlaanderen 15 mei 2014 Agoria: federatie van de technologische industrie 1.700 ondernemingen 10 domeinen Information and Communication

Nadere informatie

Prof. Dr Ir Eric van Heck (RSM) Dr Marcel van Oosterhout (RSM) Utrecht, 22 Juni 2012

Prof. Dr Ir Eric van Heck (RSM) Dr Marcel van Oosterhout (RSM) Utrecht, 22 Juni 2012 Platform Mobiliteit.NU als Smart Business Network Prof. Dr Ir Eric van Heck (RSM) Dr Marcel van Oosterhout (RSM) Utrecht, 22 Juni 2012 Menu 1. Het platform Mobiliteit.NU als Smart Business Network 2. New

Nadere informatie

Kennismanagement en innovatie. Gorinchem, 13 december 2011

Kennismanagement en innovatie. Gorinchem, 13 december 2011 Kennismanagement en innovatie Hans Berends (TU Eindhoven) Gorinchem, 13 december 2011 Innovation, Technology Entrepreneurship & Marketing Group School of Industrial Engineering (TU/e) Research: one of

Nadere informatie

Een Slimme Specialisatie Strategie Lessen uit het OESO project + Vlaamse inbreng

Een Slimme Specialisatie Strategie Lessen uit het OESO project + Vlaamse inbreng Een Slimme Specialisatie Strategie Lessen uit het OESO project + Vlaamse inbreng Patries Boekholt & Jon van Til EWI Focus Bijeenkomst 25 februari 2013 In deze presentatie Voor de pauze: Internationale

Nadere informatie

Gimv Health & Care fonds Investeren in de gezondheids- en zorgsector van de toekomst. Brussel, 27 februari 2013

Gimv Health & Care fonds Investeren in de gezondheids- en zorgsector van de toekomst. Brussel, 27 februari 2013 Gimv Health & Care fonds Investeren in de gezondheids- en zorgsector van de toekomst Brussel, 27 februari 2013 Inhoud 1. Health & Care fonds zorgt voor kritische massa en multiplicatoreffect (Urbain Vandeurzen)

Nadere informatie

Diensteninnovatie: wat is dat?

Diensteninnovatie: wat is dat? Over de AWT De Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid (AWT) adviseert regering en parlement over beleid voor wetenschap, technologie en innovatie De AWT adviseert gevraagd en ongevraagd.

Nadere informatie

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Afdeling Strategie en Coördinatie Koning Albert II-laan 35 bus 10 1030 Brussel

Nadere informatie

Annual event/meeting with key decision makers and GI-practitioners of Flanders (at different administrative levels)

Annual event/meeting with key decision makers and GI-practitioners of Flanders (at different administrative levels) Staten-Generaal Annual event/meeting with key decision makers and GI-practitioners of Flanders (at different administrative levels) Subject: Sustainable Flemish SDI Nature: Mobilising, Steering Organisers:

Nadere informatie

E-learning maturity model. Hilde Van Laer

E-learning maturity model. Hilde Van Laer E-learning maturity model Hilde Van Laer E-learning maturity model (emm) Self-assessment van online en blended leren met e-learning maturity model (emm) A driver for change? http://www.utdc.vuw.ac.nz/research/e

Nadere informatie

Business Architectuur vanuit de Business

Business Architectuur vanuit de Business Business Architectuur vanuit de Business CGI GROUP INC. All rights reserved Jaap Schekkerman _experience the commitment TM Organization Facilities Processes Business & Informatie Architectuur, kun je vanuit

Nadere informatie

Sessie Centrumsteden VVJ

Sessie Centrumsteden VVJ Sessie Centrumsteden VVJ Bram Vermeiren Steunpunt Jeugd vzw Arenbergstraat 1D I 1000 Brussel T 02 551 13 50 I F 02 551 13 85 info@steunpuntjeugd.be I www.steunpuntjeugd.be missie Jeugdwerk brengt kinderen

Nadere informatie

College 1 inleiding ondernemerschap

College 1 inleiding ondernemerschap College 1 inleiding ondernemerschap Ondernemen is het uitvoeren van innovaties waarbij discontinuïteit wordt veroorzaakt - discontinuïteit is het creëren van waarde die voorheen nog niet beschikbaar was

Nadere informatie

Loont kiezen voor Cleantech innovatie?

Loont kiezen voor Cleantech innovatie? Loont kiezen voor Cleantech innovatie? Investeren in Cleantech biedt de mogelijkheid om economische meerwaarde te creëren in combinatie met milieuvoordelen. Een Cleantech productiemodel dient in staat

Nadere informatie

Support Center GIS-Flanders

Support Center GIS-Flanders Support Center GIS-Flanders Our mission: Ensuring the optimal use of geographic information in Flanders Het Ondersteunend Centrum GIS-Vlaanderen is

Nadere informatie

PSO bij Ericsson. Loet Pessers Head of HR Netherlands

PSO bij Ericsson. Loet Pessers Head of HR Netherlands PSO bij Ericsson Loet Pessers Head of HR Netherlands AGENDA 1 2 3 4 Introductie van Ericsson PSO bij Ericsson De lokale praktijk En nu verder. PSO within Ericsson Ericsson Internal Ericsson AB 2017 2017-06-07

Nadere informatie

2010 Integrated reporting

2010 Integrated reporting 2010 Integrated reporting Source: Discussion Paper, IIRC, September 2011 1 20/80 2 Source: The International framework, IIRC, December 2013 3 Integrated reporting in eight questions Organizational

Nadere informatie

Work to Work mediation

Work to Work mediation Work to Work mediation Mobility Centre Automotive Theo Keulen 19-9-2008 Policy Context Flexibility,mobility and sustainable employability are key words in modern labour market policy Work to work arrangements

Nadere informatie

uitgroeien tot een Vlaamse, Europese en internationale topregio met economische creativiteit als concept voor meer welvaart en welzijn in de regio.

uitgroeien tot een Vlaamse, Europese en internationale topregio met economische creativiteit als concept voor meer welvaart en welzijn in de regio. Flanders Smart Hub 1. Waarom dit project? 2. Wie maakt deel uit van dit project? 3. Vanwaar komt de naam? 4. Het vertrekpunt van het project 5. Actiedomeinen 6. Wat zijn onze doelstellingen? 7. Logistiek

Nadere informatie

Risico s van Technologisch Succes in digitale transformatie S T R A T E G I C A D V I S O R

Risico s van Technologisch Succes in digitale transformatie S T R A T E G I C A D V I S O R Risico s van Technologisch Succes in digitale transformatie 2e Risk Event 2019 11 april 2019 The S T R A T E G I C A D V I S O R Ymanagement school of the autonomous University of Antwerp 2 Prof. dr. Hans

Nadere informatie

Enterprise Portfolio Management

Enterprise Portfolio Management Enterprise Portfolio Management Strategische besluitvorming vanuit integraal overzicht op alle portfolio s 22 Mei 2014 Jan-Willem Boere Vind goud in uw organisatie met Enterprise Portfolio Management 2

Nadere informatie

Voor vandaag. Balanced Scorecard & EFQM. 2de Netwerk Kwaliteit Brussel 22-apr-2004. Aan de hand van het 4x4 model. De 3 facetten.

Voor vandaag. Balanced Scorecard & EFQM. 2de Netwerk Kwaliteit Brussel 22-apr-2004. Aan de hand van het 4x4 model. De 3 facetten. Balanced Scorecard & EFQM 2de Netwerk Kwaliteit Brussel 22-apr-2004 Voor vandaag! Grondslagen van Balanced Scorecard Aan de hand van het 4x4 model! Het EFQM model in vogelvlucht De 3 facetten! De LAT-relatie

Nadere informatie

De Marketeer is niet meer; leve de Geomarketeer! Over de integratie van lokatie in marketing

De Marketeer is niet meer; leve de Geomarketeer! Over de integratie van lokatie in marketing De Marketeer is niet meer; leve de Geomarketeer! Over de integratie van lokatie in marketing dr. Jasper Dekkers Afdeling Ruimtelijke Economie, vrije Universiteit amsterdam Korte introductie Economie Geo

Nadere informatie

Digital municipal services for entrepreneurs

Digital municipal services for entrepreneurs Digital municipal services for entrepreneurs Smart Cities Meeting Amsterdam October 20th 2009 Business Contact Centres Project frame Mystery Shopper Research 2006: Assessment services and information for

Nadere informatie

Academisch schrijven Inleiding

Academisch schrijven Inleiding - In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze Algemene inleiding van het werkstuk In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze To answer this question,

Nadere informatie

NETWORK CHARTER. #ResourceEfficiency

NETWORK CHARTER. #ResourceEfficiency NETWORK CHARTER 1 WHAT IS THE EREK NETWORK? EREK stands for the European Resource Efficiency Knowledge Centre, a vibrant platform to enable and reinforce businesses and especially small and medium sized

Nadere informatie

14/09/2012 WETENSCHAP, TECHNOLOGIE, INNOVATIE EN DE MAATSCHAPPIJ: EEN PRAKTIJKVOORBEELD. Elie Ratinckx VRWI

14/09/2012 WETENSCHAP, TECHNOLOGIE, INNOVATIE EN DE MAATSCHAPPIJ: EEN PRAKTIJKVOORBEELD. Elie Ratinckx VRWI WETENSCHAP, TECHNOLOGIE, INNOVATIE EN DE MAATSCHAPPIJ: EEN PRAKTIJKVOORBEELD Elie Ratinckx VRWI Studiedag Toekomstverkenningen 21 september 2012 HISTORIEK VRWI TOEKOMSTVERKENNINGEN Ontwikkeling Methodologie

Nadere informatie

Uittocht uit de industrie onstuitbaar? Prof. Dr. J. Konings VIVES - KULeuven

Uittocht uit de industrie onstuitbaar? Prof. Dr. J. Konings VIVES - KULeuven Uittocht uit de industrie onstuitbaar? Prof. Dr. J. Konings VIVES - KULeuven Overzicht Stylized Facts Theoretisch kader Sterke en zwakke sectoren in Vlaanderen? De supersterren van de Vlaamse economie

Nadere informatie

BiZZdesign. Bouwen van sterke en wendbare organisaties met behulp van standaarden, methode, technieken en tools. Research & Development

BiZZdesign. Bouwen van sterke en wendbare organisaties met behulp van standaarden, methode, technieken en tools. Research & Development BiZZdesign Bouwen van sterke en wendbare organisaties met behulp van standaarden, methode, technieken en tools Research & Development 1 Profile CV Joost Niehof Name Grade Nationality Residence Role Joost

Nadere informatie

Geslacht, Emotionele Ontrouw en Seksdrive. Gender, Emotional Infidelity and Sex Drive

Geslacht, Emotionele Ontrouw en Seksdrive. Gender, Emotional Infidelity and Sex Drive 1 Geslacht, Emotionele Ontrouw en Seksdrive Gender, Emotional Infidelity and Sex Drive Femke Boom Open Universiteit Naam student: Femke Boom Studentnummer: 850762029 Cursusnaam: Empirisch afstudeeronderzoek:

Nadere informatie

RESEARCH DATA MANAGEMENT INNOVATIE & SURF

RESEARCH DATA MANAGEMENT INNOVATIE & SURF RESEARCH DATA MANAGEMENT INNOVATIE & DIENSTONTWIKKELING @ SURF Wat is Research Management? Research data management is an explicit process covering the creation and stewardship of research materials to

Nadere informatie

OVERGANGSREGELS / TRANSITION RULES 2007/2008

OVERGANGSREGELS / TRANSITION RULES 2007/2008 OVERGANGSREGELS / TRANSITION RULES 2007/2008 Instructie Met als doel het studiecurriculum te verbeteren of verduidelijken heeft de faculteit FEB besloten tot aanpassingen in enkele programma s die nu van

Nadere informatie

CREATING VALUE THROUGH AN INNOVATIVE HRM DESIGN CONFERENCE 20 NOVEMBER 2012 DE ORGANISATIE VAN DE HRM AFDELING IN WOELIGE TIJDEN

CREATING VALUE THROUGH AN INNOVATIVE HRM DESIGN CONFERENCE 20 NOVEMBER 2012 DE ORGANISATIE VAN DE HRM AFDELING IN WOELIGE TIJDEN CREATING VALUE THROUGH AN INNOVATIVE HRM DESIGN CONFERENCE 20 NOVEMBER 2012 DE ORGANISATIE VAN DE HRM AFDELING IN WOELIGE TIJDEN Mieke Audenaert 2010-2011 1 HISTORY The HRM department or manager was born

Nadere informatie

Best? New practice industry-university cooperation. Chemelot InSciTe. www.chemelot-inscite.com

Best? New practice industry-university cooperation. Chemelot InSciTe. www.chemelot-inscite.com Best? New practice industry-university cooperation Chemelot InSciTe www.chemelot-inscite.com Aanleiding / Externe ontwikkelingen Wetenschappelijke competitie neemt toe; universiteit moet zich op sterktes

Nadere informatie

Inkoop en de link naar de value chain

Inkoop en de link naar de value chain Inkoop en de link naar de value chain Inkoop en de link naar de value chain 24 juni 2014 An aligned supply chain Bron: Van Veen, 2011 Historical difference supply chain/ logistics domain vs value chain

Nadere informatie

Tilburg University 2020 Toekomstbeeld. College van Bestuur, april 2013

Tilburg University 2020 Toekomstbeeld. College van Bestuur, april 2013 Tilburg University 2020 Toekomstbeeld College van Bestuur, april 2013 Strategie in dialoog met stakeholders Open voor iedere inbreng die de strategie sterker maakt Proces met respect en waardering voor

Nadere informatie

Europa: Uitdagingen? Prof. Hylke Vandenbussche Departement Economie- International Trade 26 April 2018 Leuven

Europa: Uitdagingen? Prof. Hylke Vandenbussche Departement Economie- International Trade 26 April 2018 Leuven Europa: Uitdagingen? Prof. Hylke Vandenbussche Departement Economie- International Trade 26 April 2018 Leuven America First! Wat is het potentiële banenverlies voor België en Europa? VIVES discussion paper

Nadere informatie

een Europees beleidsperspectief

een Europees beleidsperspectief Samenwerking tussen lokale en regionale overheden en sociale economie organisaties: een Europees beleidsperspectief SOCIALE ECONOMIE EVENT Eeklo - 11/05/11 Koen Repriels VOSEC Eenheid in verscheidenheid

Nadere informatie

Best Practice Seminar 14 NOVEMBER 2013

Best Practice Seminar 14 NOVEMBER 2013 Best Practice Seminar 14 NOVEMBER 2013 14.00: Welkom Best Practice Seminar 14.10: Centraal PMO als middelpunt van projecten en programma s Yvonne Veenma, Stedin 14.50: Pauze 15.30: Governance in een Enterprise

Nadere informatie

Geavanceerde fabricagesystemen en processen of Advanced Manufacturing Systems and Processes (AMS)

Geavanceerde fabricagesystemen en processen of Advanced Manufacturing Systems and Processes (AMS) Geavanceerde fabricagesystemen en processen of Advanced Manufacturing Systems and Processes (AMS) EWI-focus Key Enabling Technologies in Horizon 2020 Chris Decubber Inleiding/achtergrond Agoria en Geavanceerde

Nadere informatie

Enterprisearchitectuur

Enterprisearchitectuur Les 2 Enterprisearchitectuur Enterprisearchitectuur ITarchitectuur Servicegeoriënteerde architectuur Conceptuele basis Organisatiebrede scope Gericht op strategie en communicatie Individuele systeemscope

Nadere informatie

Investment Management. De COO-agenda

Investment Management. De COO-agenda Investment Management De COO-agenda Vijf thema s 1) Markt 2) Wet- en regelgeving 3 5) Rol van de COO 5 3) Operations 4) Technologie 2012 KPMG Accountants N.V., registered with the trade register in the

Nadere informatie

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Inger Anneberg, anthropologist, post doc, Aarhus University, Department of Animal Science Jesper Lassen, sociologist, professor, University

Nadere informatie

Innovatieve interactieve communicatiemiddelen in internationaal watermanagement

Innovatieve interactieve communicatiemiddelen in internationaal watermanagement Innovatieve interactieve communicatiemiddelen in internationaal watermanagement Delft, 8 maart 2012 Realistic wall of water ir. F.C. (Floris) Boogaard, (020) 606 32 50/06-51 55 68 26 e-mail: f.c.boogaard@tudelft.nl/

Nadere informatie

Aan de slag met interdisciplinaire Teacher Design Teams (i-tdt) voor istem onderwijs

Aan de slag met interdisciplinaire Teacher Design Teams (i-tdt) voor istem onderwijs Aan de slag met interdisciplinaire Teacher Design Teams (i-tdt) voor istem onderwijs Mieke De Cock, Heidi Knipprath & An Steegen 14/02/2019 Wat bedoelen we met istem? https://www.youtube.com/watch?v=alpj48simte&t=77s

Nadere informatie

Risk & Requirements Based Testing

Risk & Requirements Based Testing Risk & Requirements Based Testing Tycho Schmidt PreSales Consultant, HP 2006 Hewlett-Packard Development Company, L.P. The information contained herein is subject to change without notice Agenda Introductie

Nadere informatie

Werknemers en innovatie

Werknemers en innovatie Design Charles & Ray Eames - Hang it all Vitra Werknemers en innovatie VIGOR slotevent Stan De Spiegelaere Guy Van Gyes Innovatie STI Science Technology Innovation DUI Doing Using Interacting De kenniswerker

Nadere informatie

SMART SCHOOLS PROJECTOPROEP 2018

SMART SCHOOLS PROJECTOPROEP 2018 SMART EDUCATION @ SCHOOLS PROJECTOPROEP 2018 PUBLIC 9 maart 2018 OVERZICHT Imec Imec Smart Education Smart Education @ Schools Waarom? Wat? Wie? Budget Voorbeelden Aanvraagprocedure & evaluatiecriteria

Nadere informatie

Wat is Interaction Design?

Wat is Interaction Design? Wat is Interaction Design? Wat is interaction design? Designing interactive products to support the way people communicate and interact in their everyday and working lives. Preece, Sharp and Rogers (2015)

Nadere informatie

Talentmanagement in tijden van crisis

Talentmanagement in tijden van crisis Talentmanagement in tijden van crisis Drs. Bas Puts Page 1 Copyright Siemens 2009. All rights reserved Mission: Achieving the perfect fit Organisatie Finance Sales Customer Engineering Project management

Nadere informatie

Kennismanagement. Wereldwijde kennis tot waarde maken voor de organisatie, over geografische en functionele grenzen heen.

Kennismanagement. Wereldwijde kennis tot waarde maken voor de organisatie, over geografische en functionele grenzen heen. Kennismanagement Wereldwijde kennis tot waarde maken voor de organisatie, over geografische en functionele grenzen heen. Tony Wegewijs, Business Learning Consultant (voorheen Heineken) AGENDA DE HEINEKEN

Nadere informatie

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Strategisch management en vertrouwen

Strategisch management en vertrouwen Strategisch management en vertrouwen Niels van der Weerdt PhD Dept. Strategic Management Rotterdam School of Management, Erasmus University Nederlands Centrum voor Sociale Innovatie Strategisch management

Nadere informatie

Prof.dr. Henk W. Volberda Rotterdam School of Management, Erasmus University Wetenschappelijk directeur INSCOPE Bestuurslid NCSI

Prof.dr. Henk W. Volberda Rotterdam School of Management, Erasmus University Wetenschappelijk directeur INSCOPE Bestuurslid NCSI Prof.dr. Henk W. Volberda Rotterdam School of Management, Erasmus University Wetenschappelijk directeur INSCOPE Bestuurslid NCSI Erasmus Concurrentie & Innovatie Monitor 2008 Bedrijven presteren beter

Nadere informatie

Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze. in Relatie tot Depressie

Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze. in Relatie tot Depressie 1 Keuzetwijfels in de Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze in Relatie tot Depressie Open Universiteit Nederland Masterscriptie (S58337) Naam: Ilse Meijer Datum: juli 2011

Nadere informatie

Institutional Research kwaliteit en verantwoording. Over vertrouwen in het hoger onderwijs

Institutional Research kwaliteit en verantwoording. Over vertrouwen in het hoger onderwijs Institutional Research kwaliteit en verantwoording Over vertrouwen in het hoger onderwijs Marijk van der Wende DAIR Seminar 2017 Kijk op kwaliteit Doorn, 1 November 2017 1 Vertrouwen in de toekomst Regeerakkoord

Nadere informatie

STRATEGIE VOOR KMO S PROF. DR. KURT VERWEIRE

STRATEGIE VOOR KMO S PROF. DR. KURT VERWEIRE STRATEGIE VOOR KMO S PROF. DR. KURT VERWEIRE TOOLS VOOR MANAGERS 2 Vlerick Business School 1WAT IS STRATEGIE? WHAT IS STRATEGY? 4 Vlerick Business School Formulating Winning Business Strategies MISSIE,

Nadere informatie

SCHOLEN DIE VERBINDEN Naar een beter begrip van de impact van binding en een autoritatief schoolklimaat op spijbelen

SCHOLEN DIE VERBINDEN Naar een beter begrip van de impact van binding en een autoritatief schoolklimaat op spijbelen SCHOLEN DIE VERBINDEN Naar een beter begrip van de impact van binding en een autoritatief schoolklimaat op spijbelen Gil Keppens & Bram Spruyt SCHOLEN DIE VERBINDEN Naar een beter begrip van de impact

Nadere informatie

INNOVATIE MANAGEMENT SYSTEMEN

INNOVATIE MANAGEMENT SYSTEMEN INNOVATIE MANAGEMENT SYSTEMEN INNOVATIE MANAGEMENT NORMEN, INNOTEK GEEL 26/11/2013 PROF. DR. BART LETEN WAARDECREATIE DOOR INNOVATIE MARTWAARDE VAN APPLE INNOVATIE IS EEN COMPLEXE ACTIVITEIT Innovatie

Nadere informatie

Innovatie en RWS. Een scherpe vraag en samenwerking in ketens en netwerken

Innovatie en RWS. Een scherpe vraag en samenwerking in ketens en netwerken Innovatie en RWS Een scherpe vraag en samenwerking in ketens en netwerken In today s business environment, Innovation means survival. David Gann. 2 RWS Innovatie Innovatie Innovation is the process by

Nadere informatie

Data Driven Strategy The New Oil Using Innovative Business Models to Turn Data Into Profit

Data Driven Strategy The New Oil Using Innovative Business Models to Turn Data Into Profit Data Driven Strategy The New Oil Using Innovative Business Models to Turn Data Into Profit Big Data & Innovatieve Business Modellen Fire in the hole! 51K manholes, 94K miles of cables 106 predicting variables:

Nadere informatie

SMART INDUSTRY, FACTORIES & FINANCE. ARNOLD STOKKING, Algemeen Directeur Industrie

SMART INDUSTRY, FACTORIES & FINANCE. ARNOLD STOKKING, Algemeen Directeur Industrie SMART INDUSTRY, FACTORIES & FINANCE ARNOLD STOKKING, Algemeen Directeur Industrie groei LINEAIR VERSUS EXPONENTIËLE GROEI exponentieel disruptie lineair tijd 2 Tijd, in jaren INNOVATIE GAAT STEEDS SNELLER

Nadere informatie

EFSI Info-session for the Flemish Region

EFSI Info-session for the Flemish Region EFSI Info-session for the Flemish Region Publieke financiering van infrastructuurprojecten voor transport, ziekenhuizen, onderwijs, water en energie,... Brussels, 14 September 2015 1 Eligibility voor EFSI

Nadere informatie

Het economisch DNA van de Kempen: De sleutelrol van globale ondernemingen

Het economisch DNA van de Kempen: De sleutelrol van globale ondernemingen Het economisch DNA van de Kempen: De sleutelrol van globale ondernemingen Prof. Dr. J. Konings, Prof. Dr. J. Reynaerts, Drs. S. De Ruyter VIVES, Faculteit Economie& Bedrijfswetenschappen KU Leuven Grote

Nadere informatie

Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen

Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen Industrie in Vlaanderen blijft belangrijk 40 % Vlaamse toegevoegde waarde (15% BBP) 70 % O&O uitgaven 80 % Vlaamse export

Nadere informatie

Kunst(raad) en Samenleving Evert Bisschop Boele,

Kunst(raad) en Samenleving Evert Bisschop Boele, Kunst(raad) en Samenleving Evert Bisschop Boele, 17-12-2014 Lectoraat Lifelong Learning in Music Kenniscentrum Kunst & Samenleving, Hanzehogeschool Groningen Abigail Gilmore Raising our Quality of Life:

Nadere informatie

Opleiding PECB IT Governance.

Opleiding PECB IT Governance. Opleiding PECB IT Governance www.bpmo-academy.nl Wat is IT Governance? Information Technology (IT) governance, ook wel ICT-besturing genoemd, is een onderdeel van het integrale Corporate governance (ondernemingsbestuur)

Nadere informatie

De stad en wijk als motor voor sociale mobiliteit

De stad en wijk als motor voor sociale mobiliteit De stad en wijk als motor voor sociale mobiliteit Prof. Dr. Stijn Oosterlynck Stijn.Oosterlynck@uantwerpen.be Centrum OASeS & Urban Studies Institute University of Antwerp Inhoud Stad als oord van problemen?

Nadere informatie

Op zoek naar nieuwe business modellen

Op zoek naar nieuwe business modellen Op zoek naar nieuwe business modellen Oegstgeest, 15 november 2012 Vandaag leg ik uit waarom business as usual dood is Centrale vraag Wie voegt op welk moment waarde toe? Welk gereedschap kunnen we hiervoor

Nadere informatie

Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie

Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie 11 december 2014 Het project EUregio Life Cycle Costing (EULC2) is mede mogelijk gemaakt door bijdragen van

Nadere informatie

Innovation Across Borders Forum VBO-FEB Preparation Form Innovation Cases

Innovation Across Borders Forum VBO-FEB Preparation Form Innovation Cases Innovation Across Borders Forum VBO-FEB Preparation Form Innovation Cases WHO Welke onderneming(en) werd(en) hierbij betrokken? (grootte, bedrijfssector, )? Met welke partner(s) (clusters, O&O-centrum,

Nadere informatie

DOELSTELLING VOOR ONDERZOEK EN ONTWIKKELING

DOELSTELLING VOOR ONDERZOEK EN ONTWIKKELING COMMENTAAR 10 Kleurrijk Vlaanderen - 21 doelstellingen voor de 21 ste eeuw DOELSTELLING VOOR ONDERZOEK EN ONTWIKKELING 24 januari 2002 VRWB-R/COM-10 24 januari 2002 1/5 VRWB-R/COM-10 24 januari 2002 2/5

Nadere informatie

Alcohol policy in Belgium: recent developments

Alcohol policy in Belgium: recent developments 1 Alcohol policy in Belgium: recent developments Kurt Doms, Head Drug Unit DG Health Care FPS Health, Food Chain Safety and Environment www.health.belgium.be/drugs Meeting Alcohol Policy Network 26th November

Nadere informatie

Smart Mobility. Marije de Vreeze Connekt / ITS

Smart Mobility. Marije de Vreeze Connekt / ITS Smart Mobility Marije de Vreeze Connekt / ITS Netherlands Samenleving verandert Business modellen veranderen Klimaatverandering Bron: Nico Larco, 2018 Bron: Nico Larco, 2018 Waarom? Economy Accessibility

Nadere informatie

EWI Focus 13 april 2015. Key Enabling Technologies. Roadmaps. Waar staan we en waar gaan we naartoe?

EWI Focus 13 april 2015. Key Enabling Technologies. Roadmaps. Waar staan we en waar gaan we naartoe? EWI Focus 13 april 2015 Key Enabling Technologies Roadmaps Waar staan we en waar gaan we naartoe? Agenda 09u-00-09u30 09u30-09u35 09u35-09u50 09u50-10u10 10u10-10u30 10u30-10u50 10u50-11u10 11u10-11u30

Nadere informatie

De Experience Economy & Change Management

De Experience Economy & Change Management De Experience Economy & Change Management Consequenties voor Organisaties en Management Consultants Presentatie voor PDO-MC Lieke Thijssen Brummen, 16 November 2001 1 Het draaiboek voor deze ervaring Venetië

Nadere informatie

Paul Zeeuwts Directievoorzitter. Symposium VVBB 24 oktober 2005

Paul Zeeuwts Directievoorzitter. Symposium VVBB 24 oktober 2005 Instituut voor de Aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen Paul Zeeuwts Directievoorzitter Symposium VVBB 24 oktober 2005 1 IWT kort Agentschap Vlaamse overheid sinds 1991

Nadere informatie

Weconomics. Paul Bessems

Weconomics. Paul Bessems Van organisaties naar organiseren Weconomics een nieuwe kijk op samenwerken en delen Paul Bessems Vereniging SOD 12-12-2013 Paul Bessems Nieuwdenker www.paulbessems.com paul.bessems@gmail.com 06 20 30

Nadere informatie

Programmaoverzicht Bachelor Open dag

Programmaoverzicht Bachelor Open dag Programmaoverzicht Bachelor Open dag 11 2017 Ronde en tijd Openingsronde 09.00-09.30 uur Sessies en activiteiten Waarom Tilburg University? Informatiesessie met de rector magnificus en een student van

Nadere informatie

Identity & Access Management & Cloud Computing

Identity & Access Management & Cloud Computing Identity & Access Management & Cloud Computing Emanuël van der Hulst Edwin Sturrus KPMG IT Advisory 11 juni 2015 Cloud Architect Alliance Introductie Emanuël van der Hulst RE CRISC KPMG IT Advisory Information

Nadere informatie

Hoofdvraag SPATIALIST. Projectkenmerken SPATIALIST. Ontwikkeling. SPATIALIST-onderzoeksresultaten

Hoofdvraag SPATIALIST. Projectkenmerken SPATIALIST. Ontwikkeling. SPATIALIST-onderzoeksresultaten Projectkenmerken SPATIALIST SPATIALIST-onderzoeksresultaten onderzoeksresultaten: Huidige Stand van Zaken in Vlaanderen Geert Bouckaert Website: www.spatialist.be Ontwikkeling Voor: Organisaties met Databanken

Nadere informatie

Living Labs. dr.ir. Elke den Ouden. Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016

Living Labs. dr.ir. Elke den Ouden. Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016 Living Labs Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016 dr.ir. Elke den Ouden expertise in smart lighting & smart cities @ TU/e Where innovation starts TU/e Living Labs Een Living

Nadere informatie

Summary 124

Summary 124 Summary Summary 124 Summary Summary Corporate social responsibility and current legislation encourage the employment of people with disabilities in inclusive organizations. However, people with disabilities

Nadere informatie

Introduction to KM. Kampala CIKM Workshop 2013 Joost Lieshout

Introduction to KM. Kampala CIKM Workshop 2013 Joost Lieshout Introduction to KM Kampala CIKM Workshop 2013 Joost Lieshout Good to know Introductions Your CIKM experience Outline CIKM Sessions Tuesday Introduction to KM & Groupwork Introduction to (CI)KM Strategy

Nadere informatie

De impact van fintech en regtech op het integriteitstoezicht. Willemieke van Gorkum Risk & Compliance Congres, 20 juni 2017

De impact van fintech en regtech op het integriteitstoezicht. Willemieke van Gorkum Risk & Compliance Congres, 20 juni 2017 De impact van fintech en regtech op het integriteitstoezicht Willemieke van Gorkum Risk & Compliance Congres, 20 juni 2017 0 1 Outline A. Nieuwe ontwikkelingen; wat is het speelveld? B. Hoe ziet de toekomst

Nadere informatie

De Energie Unie en haar governance. Presentatie: Peter Van Kemseke (Europese Commissie) Vlaams Parlement, 14 maart 2016

De Energie Unie en haar governance. Presentatie: Peter Van Kemseke (Europese Commissie) Vlaams Parlement, 14 maart 2016 De Energie Unie en haar governance Presentatie: Peter Van Kemseke (Europese Commissie) Vlaams Parlement, 14 maart 2016 De Energie Unie Een Europees kader voor het nationaal klimaat-en energiebeleid, ontstaan

Nadere informatie

Ondersteuning van impact door Hogescholen

Ondersteuning van impact door Hogescholen Ondersteuning van impact door Hogescholen Ronald Mooijer 27 juni 2017 Agenda IXA Impact Het belang van netwerken Directe ondersteuning aan onderzoekers driehoek Probleem Stakeholders Product Financiering

Nadere informatie

Relatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën

Relatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën Relatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën The Relation between Personality, Education, Age, Sex and Short- and Long- Term Sexual

Nadere informatie

Enterprise Architectuur. een duur begrip, maar wat kan het betekenen voor mijn gemeente?

Enterprise Architectuur. een duur begrip, maar wat kan het betekenen voor mijn gemeente? Enterprise Architectuur een duur begrip, maar wat kan het betekenen voor mijn gemeente? Wie zijn we? > Frederik Baert Director Professional Services ICT @frederikbaert feb@ferranti.be Werkt aan een Master

Nadere informatie

Investors in People. Willem E.A.J. Scheepers MBA

Investors in People. Willem E.A.J. Scheepers MBA Investors in People. Willem E.A.J. Scheepers MBA LINCOLN STEFFENS I have seen the future and it works IiP = Meer dan Opleiden! (veel meer.) Recent Onderzoek Informeel Leren ( Research voor Onderwijs &

Nadere informatie

Professionaliseren in Netwerken. Maarten de Laat

Professionaliseren in Netwerken. Maarten de Laat Professionaliseren in Netwerken Maarten de Laat maarten.delaat@ou.nl Het Nieuwe Leren Het Nieuwe Leren Het Nieuwe Leren Nadruk o.a. op Leren Leren Leren omgaan met verandering en onzekerheid There are

Nadere informatie

ISO/IEC in een veranderende IT wereld

ISO/IEC in een veranderende IT wereld ISO/IEC 20000 in een veranderende IT wereld Dolf van der Haven, Verizon Enterprise Solutions 16 juni 2016 ISO/IEC 20000 in een veranderende IT wereld 1 Achtergrond Dolf van der Haven ITSM Guru with a Human

Nadere informatie

GRIP. Lecture 3: E-Contacts. Prof. dr. Dirk-Jan F. Kamann. NEVI-Chair Purchasing RUG. Groningen, Rijksuniversiteit. universiteitgroningen.

GRIP. Lecture 3: E-Contacts. Prof. dr. Dirk-Jan F. Kamann. NEVI-Chair Purchasing RUG. Groningen, Rijksuniversiteit. universiteitgroningen. Groningen Research Institute of Purchasing Lecture 3: E-Contacts Prof. dr. Dirk-Jan F. Kamann NEVI-Chair Purchasing RUG Groningen, RuG Goal Potential EP New roles, opportunities & threats E-Contacts Electronic

Nadere informatie