Een streek met heel wat eigenzinnig talent, maar verbazend weinig identiteit. Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek

Transcriptie

1

2 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 2 Een streek met heel wat eigenzinnig talent, maar verbazend weinig identiteit.

3 Inhoud Inleiding 5 Tanara 2030 Bruisend 4 Situering Stuck in the middle 4 Historiek Grensstreek wordt centrum 6 Perceptie-onderzoek Typisch! 7 Inbedding Lokaal groeien in een mondiale competitie 8 Kompas Tanara Ambities 10 Ambitie 1 Centrale ligging in de gouden driehoek valoriseren 10 Ambitie 2 Meer mensen aan de slag (bij voorkeur in de eigen streek) 12 Ambitie 3 KMO-ondernemingsweefsel versterken 12 Ambitie 4 Aangename woon- en werkomgeving 13 Hefbomen 14 Hefboom 1 Toegepaste ICT 14 Hefboom 2 Tweede fase spin-off s 15 Hefboom 3 Slimme logistiek 15 Hefboom 4 Senioren als doelgroep 16 Hefboom 5 Kringlopen sluiten 16 Hefboom 6 Co-creatie en interactie 17 Hefboom 7 Toerisme in eigen streek 17 Hefboom 8 Talent voor techniek 18 Speerpuntclusters 20 Speerpuntcluster 1 Voeding 20 Speerpuntcluster 2 Materialen 20 Speerpuntcluster 3 Zorg 21 Speerpuntcluster 4 Bouw 21 Tot slot: nu begint het 22 To do s Projecten gevraagd 22 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 3

4 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 4 Inleiding De Denderstreek is een regio zonder grootstad maar telt even veel inwoners als de grootste stad van Vlaanderen. Centraal gelegen tussen de sterkste groeipolen van het land, maar zelf slechts zelden het middelpunt van de belangstelling. Van hier kan je vele kanten uit: de regio maakt deel uit van Oost- Vlaanderen en leeft tegelijk sterk op het ritme van de hoofdstad van Europa. Een streek met heel wat eigenzinnig talent, maar verbazend weinig identiteit. Boeiend verleden, onduidelijke toekomst. Tanara 2030 Bruisend Tanara is de originele, Keltische naam voor Dender en betekent: bruisend, snelstromend water. Hoewel er binnen de regio op tal van vlakken nogal wat verschillen bestaan en de interne cohesie niet altijd meteen blijkt, zijn er een aantal opvallende sociaal-economische karakteristieken die toelaten de Denderstreek als een geheel te beschouwen. De gedurende decennia tot in de jaren 1960 dominante positie van de textielsector en de traditioneel sterke verwevenheid met het hoofdstedelijk gebied Brussel als plaats van tewerkstelling, zijn kenmerkend voor de Denderstreek. Ondanks de A-ligging in Vlaanderen, voert de Denderstreek tot op heden geen duidelijke economische strategie de regio blijft stuck in the middle. Situering van de Denderstreek Met het project Tanara 2030 wil Voka Kamer van Koophandel Oost-Vlaanderen een bijdrage leveren tot een toekomstvisie voor de Denderstreek. Een gedurfde lange termijnvisie, gevoed door ondernemers en met de bedrijven als economische gangmakers van de streek. Een inspiratiebron voor al wie mee wil bouwen aan de welvaart van de Denderstreek. Tanara 2030 maakt geen wetenschappelijke aanspraken maar is een bruikbaar roadboek op weg naar concrete doelstellingen via haalbare projecten die de regio zelf kan waarmaken. Situering Stuck in the middle De visienota Tanara 2030 ontwikkelt ideeën voor een regio die wij gemakshalve als Denderstreek aanduiden. We doelen hiermee op het gebied dat centraal ligt in Vlaanderen, tussen de grote stadsgewesten van Brussel, Gent en Antwerpen. De E40-autosnelweg vormt de centrale west-oost verbinding, de Dender de noord-zuid as. In bestuurlijke termen gaat het over de 20 gemeenten van de arrondissementen Aalst en Dendermonde, samen goed voor inwoners. De Denderstreek is sinds lang de dichtstbevolkte regio van Oost-Vlaanderen. Toch is er geen echte grootstad: Aalst ( inw.) en Dendermonde ( inw.) zijn als arrondissementele hoofdplaatsen ook de grootste centra.

5 Zicht op de Dender in Zandbergen. Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 5

6 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 6 Gemeenten van de Denderstreek inwoners per bedrijven 2011 Aalst Berlare Buggenhout Denderleeuw Dendermonde Erpe-Mere Geraardsbergen Haaltert Hamme Herzele Laarne Lebbeke Lede Ninove St.-Lievens-Houtem Waasmunster Wetteren Wichelen Zele Zottegem Totaal Denderstreek Einde 19de eeuw werkte 70% van de arbeiders in de Denderstreek in de cluster textielkleding-leder. Historiek Grensstreek wordt centrum De Schelde vormde zowat duizend jaar geleden de grens tussen Frankrijk en Duitsland. Het gebied ten westen werd door de graven van Vlaanderen in leen gehouden van de Franse Koning. Het oosten, van de Schelde tot Brabant ruwweg de Denderstreek bleef bezit van de Duitse Keizer. De Denderstreek was in die tijd dus een sterk perifere grensregio en als deel van Rijks-Vlaanderen enigszins een buitenbeentje. Vele eeuwen later situeert de Denderstreek zich in het hart van Vlaanderen en centraal in ons land. In het jonge, economisch ambitieuze België zou de regio al snel het decor zijn van een omwenteling die tot op vandaag sporen heeft nagelaten: de industriële revolutie. Het beeld De Twijnster aan de Graanmarkt te Ninove, herinnert aan de alomtegenwoordige textielnijverheid in de stad en in de hele Denderstreek. België was het eerste land op het continent waar de Engelse industriële revolutie navolging vond en de Gentse textielindustrie toonde zich een snelle gebruiker van de nieuwe technieken. Door de slechte transportverbindingen op het Vlaamse platteland bleef de geïndustrialiseerde textielnijverheid echter lange tijd beperkt tot grote steden. De uitbouw van het spoorwegennet zou de kleine centra geleidelijk voor de industrie ontsluiten. Nieuwe verkeersassen zorgden voor goedkopere transportmogelijkheden. De aanleg van de Dender-Waes-spoorlijn tussen Ath en Lokeren doorheen de Denderstreek en de kanalisatie van de Dender maakten het investeren in de regio interessant. De industrialisatie van de Denderstreek ging met rasse schreden vooruit en de textielindustrie nam hierbij van in het begin een vooraanstaande plaats in. Einde 19 de eeuw werkte 70% van de arbeiders in de Denderstreek in de cluster textiel-kleding-leder.

7 Perceptie-onderzoek Typisch! Welk beeld hebben mensen van de Denderstreek? Welke gevoelens roepen de denderende steden en gemeenten op bij wie er leeft, werkt en onderneemt? Welke kenmerken zijn typisch voor die regio? En, kunnen we spreken van elementen die bijdragen tot een duidelijke identiteit? Met deze vragen vervat in een summier perceptie-onderzoek, startte Voka Oost-Vlaanderen medio 2013 het project Tanara 2030 op. Een 250-tal (vooral) ondernemers gaven hun indrukken weer. De resultaten leest u in onderstaand overzicht. Een halve eeuw later zag het plaatje er al anders uit. In de jaren 1960 bleef de textiel- en kledingnijverheid ondanks een verlies van meer dan arbeidsplaatsen nog steeds de grootste werkgever in de Denderstreek, met een aandeel in de industriële tewerkstelling van meer dan 50%. De tweede stek in de sectorale tewerkstelling werd nu ingenomen door de opkomende metaalnijverheid, de derde door de voedingsindustrie. Vandaag is de situatie totaal verschillend. Net als in vele andere regio s van Vlaanderen het geval was, zag de Denderstreek tijdens de voorbije 100 jaar liefst 2/3 van de industriële tewerkstelling verloren gaan. Niet minder dan 72% van de mensen in de Denderstreek werken nu in de dienstensector (tertiaire en quartaire sector). Industrie (16,4%) en bouw (9,2%) zijn vandaag nog goed voor ongeveer een kwart van de bezoldigde tewerkstelling. De mono-industrie van weleer heeft inmiddels een andere gedaante aangenomen. De dominante sector textiel, kleding en leder is vandaag niet langer de belangrijkste werkgever. Het grootste aantal jobs in de industrie vinden we nu in de voeding & dranken met de sector rubber & kunststoffen op nummer twee. Evolutie van de industriële tewerkstelling in de Denderstreek belangrijkste sectoren ( ) Aantal arbeidsplaatsen per sector Textiel, kleding, leder en huiden Voeding en dranken Metaal Rubber en kunststof Andere sectoren Totaal industrie Opvallend is dat de Denderstreek hoog scoort voor een aantal zachte waarden. Voor meer dan 70% van de respondenten staat de regio gelijk aan leefbaar, werkzaam, kwalitatief en zorgdragend. Twee op drie deelnemers aan de bevraging vindt de Denderstreek tevens veilig, groen en bezienswaardig. Maar in één adem waarderen dezelfde ondernemers de Denderstreek eerder matig tot zwak voor een aantal hardere, aan de economie gerelateerde, kenmerken. De streek is weinig trendsettend en innovatief en ook op vlak van mobiliteit en investeringsgezindheid valt er volgens deze respondenten nog heel wat te doen. Perceptie-onderzoek: Wat is kenmerkend voor de Denderstreek? (Voka, 2013) Leefbare regio Werkzame regio Kwalitatieve regio Zorgdragende regio Veilige regio Groene regio Bezienswaardige regio Leergrage regio Geïntegreerde regio Investeringsgezinde regio Zelfverzekerde regio Bruisende regio Mobiele regio Uitdagende regio Innovatiegerichte regio Trendsettende regio 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% typerend heel typerend Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 7

8 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 8 Landschap in de Denderstreek Inbedding Lokaal groeien in een mondiale competitie Het pleidooi voor het op gang brengen van een vernieuwde dynamiek in de Denderstreek is uiteraard geen geïsoleerd of wereldvreemd verhaal. De boodschap van Tanara 2030 kadert in een visie die het best samen te vatten is als een sterke regionale focus om mee te spelen in wereldwijde competitie. Op welke domeinen kan de Denderstreek in de Champions League spelen? Glocalisation dus, als mengvorm van globalization en localization. De ideeën die Voka Oost-Vlaanderen voor de Denderstreek formuleert in Tanara 2030, gaan bovendien uit van de realisatie van een aantal generieke aanbevelingen die het ondernemerschap en het functioneren van onze ondernemingen in Vlaanderen en België ten goede moeten komen. Het is een absolute must dat de beleidsverantwoordelijken in ons land slagen in 2 fundamentele uitdagingen: het op orde brengen van de begrotingen van de diverse overheden en het herstel van de competitiviteit (arbeidslasten, energiekosten, ) van de ondernemingen. Alleen op die manier immers is het mogelijk een duurzame groei van 2% te halen zodat de welvaartstaat betaalbaar blijft. Alleen zo slagen wij er in ook in de Denderstreek om bedrijven te laten ontwikkelen tot stille kampioenen. We herhalen deze gegevens uit onze overkoepelende memoranda niet in dit toekomstplan voor de Denderstreek, maar zij vormen vanzelfsprekend belangrijke factoren voor het welslagen ervan. Kompas Tanara2030 Daarom hebben we de ambitie om een kompas voor de regio te maken dat richting geeft aan onze wensen, dromen, doelstellingen en acties voor de komende jaren. Seneca zei reeds: Er bestaat geen gunstige wind voor een schip dat zijn bestemming niet kent. Daarom hebben we de ambitie om een kompas voor de regio te maken dat richting geeft aan onze wensen, dromen, doelstellingen en acties voor de komende jaren. Dit is het kompas dat ondernemers hanteren, waarmee ze hun socio-economische verantwoordelijkheid nemen. We gaan hierover met andere actoren in de samenleving in overleg en hopen dat ze ook hun steentje bijdragen. Voka deed de opbouw van Tanara 2030 samen met een keure van ondernemers en partners in de regio. In een eerste reeks sessies bogen we ons over het DNA, de

9 wortels van deze regio. Wat geen wortels heeft, vormt geen kruin. Bouwen aan een rooskleurige toekomst voor de Denderstreek, vertrekt dus best uit een grondige analyse van het DNA van de regio. Daarna bepaalden we in een tweede reeks sessies de doelstellingen waar ondernemers willen voor gaan. Zo specifiek mogelijk voor de Denderstreek zelf, waar we echt kunnen meespelen in de Champions League. Tenslotte werkten we in een derde reeks sessies alvast een aantal actieplannen uit waarmee we van start kunnen gaan. Het Tanara 2030 Kompas vat dit alles samen in één bevattelijk schema, bestaande uit drie ringen: De buitenste ring geeft de ambities weer voor de regio. We willen de centrale ligging in de gouden driehoek (Gent, Antwerpen, Brussel) valoriseren, inzetten op de aangename woon- en werkomgeving, meer mensen aan de slag krijgen in eigen streek en het sterk KMOweefsel verder uitbouwen. De middelste ring geeft de hefbomen aan: de belangrijke evoluties en trends voor de toekomst. We zijn er van overtuigd dat de Denderstreek over de nodige troeven beschikt (of deze vlot kan ontwikkelen) om hier ten volle op in te spelen. Het zijn katalysatoren die als we er goed mee werken het hele economische proces kunnen versnellen: toegepaste ICT, talent voor techniek, toerisme in eigen streek, co-creatie en interactie, kringlopen sluiten, senioren als doelgroep, 2 e fase spin-offs en slimme logistiek. De binnenste ring tenslotte geeft de speerpuntclusters aan. Dit zijn clusters waar de Denderstreek in vergelijking met Vlaanderen vandaag reeds een sterke werkgelegenheid aanbiedt. We hebben hier dus vruchtbare grond onder de voeten. Bovendien zijn dit allen clusters waar toekomst in zit. Deze clusters vormen de speerpunten voor een succesvolle toekomst. De drie dimensies zijn weergegeven in onderstaande figuur. Tanara 2030 Ambities, hefbomen en speerpuntclusters voor de Denderstreek Centrale ligging in de gouden driehoek valoriseren Co-creatie en interactie Toegepaste ICT Voeding 2de fase spin-off s Toerisme in eigen streek Kringlopen sluiten Bouw Materialen Senioren als doelgroep Zorg Meer mensen aan de slag in eigen streek Slimme logistiek Talent voor techniek Sterk KMO ondernemingsweefsel Aangename woon en werkomgeving Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 9

10 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 10 Ambities Ambitie 1 Centrale ligging in de gouden driehoek valoriseren De Denderstreek bevindt zich op een unieke centrale positie in België. De regio vormt het hart van een gebied met meer dan 3 miljoen mensen op ten hoogste 35 km van de drie grootste steden van België. Deze centrale positie biedt veel opportuniteiten op het vlak van dienstverlening naar de gouden driehoek Brussel-Antwerpen-Gent, kansen die tot nu te weinig werden gegrepen. Ook op vlak van kennisvalorisatie kan de Denderstreek sterker presteren. De regio ligt centraal tussen drie belangrijke universitaire centra (Gent, Brussel en Antwerpen) waar ook de grootste hogescholen van het land zijn gevestigd. Universiteiten en hogescholen leveren niet alleen goed geschoolde kenniswerkers af, maar vormen ook een belangrijk vliegwiel voor nieuw ondernemerschap. Het aantal en de aard van de spin-offs die ontstaan in de schoot van deze onderwijsinstellingen vormen de belangrijkste bron van nieuw ondernemerschap voor de komende generaties. Het is een uitdaging voor de streek om meer van dit type ondernemerschap naar de streek te halen. In de gouden driehoek situeren zich drie logistieke poorten van topniveau, gericht op Europa en de wereld: de twee grootste Belgische zeehavens Antwerpen en Gent en de nationale luchthaven in Zaventem. Bovendien wordt de Denderstreek doorkruist door de twee voornaamste verkeersassen van Europa, namelijk de E17 en de E40 en door twee belangrijke waterwegen, de Dender en de Schelde. Ondanks de bevoorrechte geografische ligging, blijkt de regio op vlak van export helemaal niet zo performant. Het exportbedrag per inwoner ligt in de Denderstreek lager dan het gemiddelde in Oost-Vlaanderen en bedraagt minder dan de helft van het gemiddelde van Vlaanderen. Exportbedrag per inwoner ( ) VISIE De Denderstreek moet ambitie tonen om meer te halen uit de unieke centrale ligging, zowel op het gebied van productie, kenniseconomie als qua logistiek. Om deze ambitie waar te maken is een beleid noodzakelijk dat gericht is op het aantrekken van investeringen, het voorzien van voldoende en snel beschikbare ruimte voor logistieke en productie-activiteiten en het verbeteren van de interne mobiliteit binnen de regio. Logistiek in functie van de grootsteden mag hier niet gezien worden als een noodzakelijk kwaad, het is de levensader voor de Denderstreek. Naast klassieke logistieke activiteiten, dienen de komende generaties ook meer en meer in te zetten op slimme, innovatieve en duurzame logistiek. Voor Tanara 2030 moet de ambitie echter verder reiken dan de rol van toeleverancier van de grootsteden. De Denderstreek heeft mogelijkheden om de exportactiviteiten van haar bedrijven te versterken. Onze doelstelling moet zijn om in 2030 minstens het Vlaams exportpercentage per inwoner te halen. arr. Aalst Oost-Vlaanderen arr. Dendermonde Vlaanderen

11 De Denderstreek moet ambitie tonen om meer te halen uit de unieke centrale ligging, zowel op gebied van productie, kenniseconomie als logistiek. De interne mobiliteit in de Denderstreek moet beter. Voka-actie voor de realisatie van de N41 tussen Aalst en Dendermonde. Foto Ard Tinkhof Ardvision Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 11

12 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 12 Ambitie 2 Meer mensen aan de slag (bij voorkeur in de eigen streek) Anderzijds kent de Denderstreek een lange traditie van goed geschoold uitvoerend personeel, mede dank zij het degelijk technisch (en beroeps) onderwijs in de regio. VISIE Bedrijventerreinen in de Denderstreek zorgen voor duizenden arbeidsplaatsen, zoals op Hoogveld, Dendermonde. In de Denderstreek zijn opvallend minder mensen aan de slag dan in de rest van Vlaanderen (lage werkzaamheidsgraad). Bovendien telt de streek beduidend minder arbeidsplaatsen dan gemiddeld in Vlaanderen en daalt dit aantal (lage werkgelegenheidsgraad). De werkgelegenheidsgraad geeft het aantal beschikbare arbeidsplaatsen op de bevolking op actieve leeftijd (van 20 tot 64 jaar). We formuleren de ambitie dat meer mensen die in de Denderstreek wonen er effectief ook zouden werken. Ons objectief is de werkgelegenheidsgraad in 2030 naar het Oost-Vlaams niveau op te trekken, dit betekent een stijging van 50 naar 60%. Hiertoe volgen we een beleid op meerdere sporen. Een strategie van endogene groei zet in op het stimuleren van ondernemerschap in de regio en het aantrekken van investeringen. Door de toenemende digitalisering in zowat alle bedrijven (dienstverlening, productie, zorg) wordt het mogelijk om te werken in de eigen woonregio en tegelijk ook deel uit te maken van een (internationale) werkomgeving. De Denderstreek wil een voorlopersrol spelen in deze nieuwe werkvormen. Het is een uitdaging voor de Denderstreek om het talent in de streek te verleiden om in de eigen regio een professionele uitdaging te zoeken. Tegelijk moeten wij op zoek naar nieuw talent. Een goed uitgekiende en meer doorgedreven regiomarketing met veel aandacht voor het economisch gebeuren, voor de ondernemingen en de jobs die zij bieden, brengt de regio mee voor het voetlicht. De regio kent sinds decennia een belangrijk pendel-werkverkeer, waarbij de inwoners leven in de Denderstreek en werken in de omliggende grootsteden. Dit verklaart voor een deel de mobiliteitsproblemen en zorgt ook voor een relatief artificiële opdeling tussen wonen en werken. Werkgelegenheidsgraad (%) arr. Aalst arr. Dendermonde Oost-Vlaanderen Vlaanderen Ambitie 3 KMO-ondernemingsweefsel versterken De Denderstreek toont een rijk en divers palet aan KMO s die actief zijn in de meest diverse sectoren. Opvallend is dat de meeste van deze bedrijven eerder visibele diensten of producten maken en zich niet meteen op het terrein van kennis of high tech tonen. Deze KMO s zijn vaak in familiale handen, wat in vele gevallen zorgt voor stabiliteit en een aanwezigheid op langere termijn en tewerkstelling. Zij verkiezen endogene en duurzame groei boven snelle quantumsprongen. Onze KMO s tonen zich bereid tot interactie en samenwerking. Ze zoeken frequente contacten zoals bij netwerken van ondernemingen en in business clubs.

13 VISIE Tanara 2030 wil verder inzetten op het sterke netwerk van KMO s die horizontaal of verticaal in clusters samenwerken. Dit betekent dat meerdere bedrijven opereren rond bepaalde specialismen en waardeketens die ze samen uitbouwen. Er wordt gezamenlijk aan R&D gedaan, en ook de productie- en logistieke faciliteiten worden zoveel mogelijk samen gebruikt. Zo beogen we een schaalvergroting en toenemend specialisme en professionalisme, met behoud van de KMO als basiselement in het economisch weefsel. We stimuleren de ontwikkeling van nieuwe diensten en producten door co-creatie van bedrijven en kennisinstellingen; de Denderstreek wordt een top regio in netwerking. We creëren vraag-en aanbodplatformen. De regio wil een voorloper zijn in werkplekleren, waarbij bedrijven hun deuren openzetten voor een intensief leertraject met leerlingen van technischen beroepsonderwijs. Ook op het gebied van financiering van de KMO s wil de regio een voorlopersrol spelen. We zoeken regionale financieringsmiddelen voor streekgebonden investeringen, inbegrepen crowd funding, waarbij we de link tussen wonen en werken ook in financiële participatie uitdrukken. Hedendaags wonen in een unieke, historische omgeving: de voormalige Brouwerij De Klok in Zottegem. De verscheiden economische activiteit van de voorbije eeuwen liet een uniek patrimonium na met een reëel toeristisch potentieel, terwijl ook vele actieve bedrijven over heel wat mogelijkheden beschikken om toeristen aan te spreken. We denken aan chocolade- en papierfabrieken, scheepvaart, stokerijen en brouwerijen, Dit vertaalt zich ook in een groeiend aanbod van topgastronomie dat binnen- en buitenlandse klanten weet te bekoren. Gezien de korte afstanden met de grootsteden, is het wonen in een groene omgeving nog zeer betaalbaar. Ambitie 4 Aangename woon- en werkomgeving De Denderstreek kan als woonomgeving en als toeristische regio een aantal interessante troeven uitspelen binnen een relatief beperkt gebied. Het landschap langs Dender en Schelde is verrassend mooi en heel bereikbaar. De trekwegen langs de meanderende rivieren zorgen voor kilometers heerlijk fiets- en wandeltoerisme. Verder kenmerkt het zuiden van de Denderstreek zich door een sterk golvend landschap, wat de meer geoefende sporter aanspreekt. In de historische steden houdt men de traditie van uitbundige volksfeesten en typisch amusement, levendig: carnaval, Ros Beiaard, Krakelingen, kaatsen De compacte stadscentra van Dendermonde, Aalst, Ninove, Geraardsbergen en Zottegem bieden de bezoeker een boeiende mix van monumenten en aangename winkelstraten. VISIE We wensen de toeristische kwaliteiten van de Denderstreek nadrukkelijker onder de belangstelling te brengen. De combinatie van pittoreske landschappen en oude, karaktervolle steden maakt de Denderstreek in zijn geheel tot een volwaardige toeristische bestemming. Verblijfstoerisme is zeer belangrijk gezien het bestedingspatroon van een verblijfstoerist vele malen hoger ligt dan van een dagjestoerist. Dit kan door bijvoorbeeld door fluviale en culinaire routes sterker uit te werken. Er is ook nood aan kwaliteitsvolle hotels. Eventueel kan ook een combinatie met de zorgbedrijven hier een rol spelen. Anderzijds ligt er een belangrijk potentieel in het opzetten van toeristische routes langs bedrijven met productieprocessen en/of producten die letterlijk tot de verbeelding spreken of die de consument weet te waarderen Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 13

14 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 14 Hefbomen Met de ambities voor de Denderstreek duidelijk voor ogen, komt het er nu op aan om acties te ontwikkelen die handig inspelen op belangrijke maatschappelijke soms mondiale ontwikkelingen en die tegelijk de potenties in de regio aanspreken. Het succes van dit alles zal afhangen van de mate waarin wij er in slagen om kruisverbanden tot stand te brengen tussen bedrijven en andere actoren. Hefbomen zijn belangrijke werkvelden en trends voor de toekomst waarvan we overtuigd zijn dat de Denderstreek de troeven bezit (of vlot kan ontwikkelen) om hier ten volle op in te spelen. Het zijn katalysatoren die als we er goed mee werkenhet hele economisch proces kunnen versnellen. Hefboom 1 Toegepaste ICT ICT en technologie zijn niet meer weg te denken uit onze maatschappij. ICT-toepassingen in zorgmonitoring en alarmering, intelligent textiel, slimme logistiek zijn geen verre toekomstdromen meer. De ontwikkeling ervan is volop aan de gang. De combinatie van zorginstellingen, ICT-bedrijven en KMO s uit diverse sectoren maakt van de Denderstreek de ideale voedingsbodem voor de ontwikkeling van nieuwe ICT-toepassingen. Bedrijven uit de diverse sectoren werken nu echter nog te veel op hun eiland. Samenwerken en samen ontwikkelen is de grote uitdaging! MOGELIJKE PROJECTEN Opstarten van co-creatie trajecten waarbij ICTbedrijven, zorginstellingen en KMO s uit diverse sectoren innovatieve toepassingen en nieuwe producten ontwikkelen. In eerste instantie wordt een co-creatietraject opgestart met de zorgsector. Verder uitwerken en in de praktijk toepassen van monitoringssystemen (op afstand) in de zorgverlening Nieuwe bedrijventerreinen moeten ook mogelijkheden bieden aan moderne logistieke bedrijven zoals op de zone Vantegem in Wetteren. Verder uitwerken en in de praktijk toepassen van geavanceerde 3D printing systemen Een verhoging van de bevaarbaarheid (1350 ton) van de Dender tot Aalst kan op heel wat belangstelling rekenen van belangrijke gebruikers. (Syral, Aalst). Hefbomen zijn belangrijke werkvelden en trends voor de toekomst waarvan we overtuigd zijn dat de Denderstreek de troeven bezit om hier ten volle op in te spelen.

15 Hefboom 2 Tweede fase spin-off s Hefboom 3 Slimme logistiek De Denderstreek situeert zich centraal tussen drie sterke universitaire polen: Gent, Brussel en Antwerpen, waar bovendien ook nog verschillende hogescholen zijn gevestigd. Deze kennis- en opleidingscentra huisvesten gerenommeerde onderzoeksafdelingen. Spin-offs van deze departementen vertalen onderzoeksresultaten naar commerciële producten of diensten. Spin-offs ontstaan meestal in de onmiddellijke nabijheid van universitaire instellingen of hogescholen. In de tweede fase, de groeifase, hebben deze jonge bedrijfjes vaak nood aan technisch geschoold personeel en aan betaalbare ruimte. Vooral dat laatste is moeilijk te vinden in universiteitssteden. De Denderstreek, met zijn centrale ligging en sterke KMO-cultuur, is een ideale doorgroeiregio voor deze spin-offs. Om deze troeven te valoriseren zijn aantrekkelijke, hippe werkomgevingen nodig waar jonge bedrijven elkaar inspireren en waar zij kunnen samenwerken met andere ondernemingen en onderzoeksinstellingen. De aangename woon- en leefomgeving kan een bijkomende troef zijn om geschoold personeel aan te trekken. De centrale ligging van de Denderstreek is uitermate gunstig en biedt heel wat mogelijkheden om de regio te laten fungeren als logistieke draaischijf op Vlaams en Europees niveau. Dat is vandaag niet het geval. Het is een uitdaging om de ligging te valoriseren door zich te profileren als logistiek centrum voor bevoorrading van de omliggende grootsteden. Hierbij wordt ingezet op slimme, innovatieve en duurzame logistiek, t.t.z. op logistieke activiteiten met toegevoegde waarde (herverpakken, kleine bewerkingen, ) op een hoog kwalitatief niveau. Om deze ambitie waar te maken is een beleid noodzakelijk dat gericht is op het aantrekken van investeringen en het creëren van voldoende, snel beschikbare ruimte voor logistieke activiteiten. Ook het verbeteren van de interne mobiliteit binnen de regio is een noodzakelijke voorwaarde om de Denderstreek een logistieke rol van betekenis te laten spelen. MOGELIJKE PROJECTEN MOGELIJKE PROJECTEN Onder het motto Breng je spin off mee naar de Denderstreek! gaan wij actief op zoek naar spinoffs en stellen wij de troeven van een investeringsgezinde en ondersteunende regio voor. Grote(re) bedrijven die ruimte vrij hebben stellen deze ter beschikking van spin-offs. Bovendien kunnen de spin-offs ook gebruik maken van een aantal ondersteunende diensten in deze ondernemingen zoals ICT, onderhoud, labo s Uitbouw van een incubatiecentrum met co-working space voor jonge hippe bedrijven en ruimte om elkaar te ontmoeten en te inspireren, van elkaar te leren en samen te creëren. Beschikbaar stellen van ruimte voor logistieke bedrijven, gelegen in de buurt van de belangrijkste verkeersaders in de Denderstreek. Bij de ontwikkeling van bedrijventerreinen houden we rekening met de noden van logistieke bedrijven. Logistieke en ICT-bedrijven zoeken in co-creatietrajecten naar innovatieve logistieke oplossingen en slimme combinaties van logistiek. Hierbij zetten we in eerste instantie in op de optimalisatie van de belading van vrachtwagens door bundeling van de productstromen van verschillende producenten. Realisatie van een overslagcentrum aan de waterweg en stimuleren van bijkomend gebruik van de waterweg voor goederenvervoer, gebruik makend van innovatieve concepten. De Dender tot Aalst bevaarbaar maken voor schepen tot 1350 ton. Op dit ogenblik is het gabariet van de Dender beperkt tot 600 ton, wat een verdere ontwikkeling van de binnenvaart naar Aalst belemmert en de bestaande trafiek op termijn zelfs bedreigt. Om de interne mobiliteit binnen de regio te verbeteren wordt de N41 tussen Dendermonde en Aalst gerealiseerd. Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 15

16 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 16 De Denderstreek: recycling regio van Vlaanderen? (Nieulandt, Aalst) Hefboom 4 Senioren als doelgroep Hefboom 5 Kringlopen sluiten Het enige zekere scenario: Europa wordt ouder. Maar de senioren van straks zijn niet de oudjes van vroeger. De groep van aankomende ouderen beschikt over tijd en geld. Zij zijn heel actief en erg gesteld op comfort en levenskwaliteit. Bedrijven doen er goed aan om bij het ontwikkelen van producten en diensten flink rekening te houden met de noden van deze doelgroep. Hergebruik van materialen en het sluiten van kringlopen: in een niet zo verre toekomst wellicht vanzelfsprekend, maar momenteel nog een uitdaging voor heel wat sectoren. Het sluiten van kringlopen vraagt gespecialiseerde bedrijven, die zowel toegang hebben tot reststromen als tot bedrijven die deze materialen na bewerking opnieuw kunnen gebruiken. De Denderstreek kan zich door zijn centrale ligging specialiseren in deze dienstverlening. MOGELIJKE PROJECTEN Opzetten van co-creatie sessies om producten te ontwikkelen die het leven van de 65+er gemakkelijker maken. Hierbij worden op basis van slim textiel en hoogtechnologische materialen producten ontwikkeld voor zowel ontspanning als voor het dagdagelijkse leven. Ook de voedingssector ontwikkelt nieuwe producten, aangepast aan de noden van de doelgroep. Enkele mogelijke voorbeelden: vederlichte elektrische carbonfietsen, zelfreinigende kledij, voedingssupplementen aangepast aan de doelgroep, De Denderstreek pakt uit met een concept SCM (Senior Customer Management): een integrale dienstverlening op maat van zorgbehoevenden (voeding, facilities, geneeskundige verzorging ). Zorginstellingen, KMO s en lokale besturen werken gezamenlijk een innovatieve dienstverlening uit, gebaseerd op data-analyse en follow up. Zorginstellingen werken samen aan een zorgaanbod voor de streek, waarbij specialisatie en complementariteit voorop staan. Er is echter nog veel onderzoek nodig naar het sluiten van kringlopen en het nuttig toepassen van gebruikte materialen en vooral naar een verdere profilering van de Denderstreek als voortrekker in hergebruik en recycling voor hoogwaardige toepassingen. MOGELIJKE PROJECTEN Ontwikkeling van een kenniscentrum voor hergebruik en recycling van materialen in samenwerking met (internationale) universiteiten en hogescholen die onderzoek doen naar nieuwe materialen. Onderzoek gericht op het verminderen van de volumes aan wegwerpproducten in de zorgsector en de implementatie van hergebruik van materialen in de zorgsector. De Denderstreek als recycling regio profileren, de bestaande recyclage-industrie versterken en nieuwe recyclagebedrijven aantrekken.

17 Hefboom 6 Co-creatie en interactie Hefboom 7 Toerisme in eigen streek De mate waarin ondernemers in een regio in staat zijn goed samen te werken, bepaalt steeds meer de concurrentiekracht van een regio. Groepen van samenwerkende ondernemers bepalen waar succes wordt geboekt. De samenwerking mag echter niet beperkt blijven tot ondernemers alleen. Een netwerkeconomie met interactie tussen ondernemers, overheid, onderwijs en onderzoek de zogenoemde vier O bepaalt steeds sterker de regionale concurrentiekracht. Duurzame samenwerking tussen industriële bedrijven en kantoren resulteert bovendien in duurzaam ruimtegebruik en andere synergiën, zoals het gebruik van restwarmte. De Muur van Geraardsbergen is misschien wel de meest iconische toeristische plek in de Denderstreek. Ondernemingen werken nu nog te veel geïsoleerd en zijn te weinig overtuigd van de voordelen van samen werken en samen ontwikkelen. MOGELIJKE PROJECTEN De Denderstreek heeft alle troeven om een succesvolle toeristische regio te zijn: groen, water, historische steden, fiets- en wandelpaden, De regio kan ongetwijfeld inspelen op de groeiende behoefte aan recreatie en ontspanning van een vergrijzende samenleving die steeds meer belang hecht aan levenskwaliteit. Opstarten van een online regionaal bedrijvenplatform. Op dit platform kunnen bedrijven zich voorstellen, vacatures bekend maken, vragen stellen en ervaringen uitwisselen. Opstarten van een vraag-aanbod platform voor de regio, waardoor bedrijven elkaars diensten beter leren kennen en tijdelijke en/of permanente samenwerkingen kunnen realiseren. Uitwerken van regiofinanciering voor streekgebonden investeringen, gaande van regionale financierders tot en met crowd funding met financiële coaching van de gebruikers. Lokale besturen stimuleren samenwerking en synergie op hun bedrijventerreinen door de toewijzingscriteria en voorwaarden aan te passen. Een aantal van de huidige criteria en voorwaarden belemmeren synergieën en samenwerking op bedrijventerreinen en zijn dus aan herziening toe. Oprichting van een Tanara Fablab, een centrale productie-eenheid die op kleine schaal producten voortbrengt door gebruik te maken van verschillende materialen. In dit Fablab kunnen KMO s nieuwe producten en toepassingen uittesten. Op dit ogenblik is de Denderstreek deel uitmakend van de toeristische regio Scheldeland te weinig gekend als toeristische bestemming. Een duidelijke profilering op dat vlak zal bijdragen tot een grotere bekendheid van de regio. Specifieke economische activiteiten kunnen de reeds bestaande eerder klassieke toeristische troeven versterken of verbreden. MOGELIJKE PROJECTEN Uitwerken van een toeristisch aanbod waarbij ook economische troeven aan bod komen: brouwerijen, chocolade, bakkerijen, peperkoek, stokerijen, papier, scheepvaart, Wandelroutes, fietsroutes en vaarroutes tonen voortaan ook economische bijzonderheden. Door de uitbouw van een recreatief aanbod voor de omliggende stedelijke gebieden kan de Denderstreek zich profileren als recreatiegebied voor dagtoerisme én verblijfstoerisme. Uitbouw van een zorgtoeristisch aanbod, zowel voor kort- als voor langverblijf, waarbij de Denderstreek zich profileert als hersteloord aan de Dender. Uitbouw van een congrescentrum in de regio, onder de vorm van een vaste locatie of, waarom niet: een congresboot? Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 17

18 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 18 Hefboom 8 Talent voor techniek Onnodig het belang van onderwijs voor de ontwikkeling van de regio te beklemtonen. Tanara 2030 wil dat men blijft investeren in het onderwijs in de Denderstreek. Op de arbeidsmarkt van de toekomst worden competenties als probleemoplossend vermogen, kritisch denken, zelfsturing, samen werken, sociale en communicatieve vaardigheden, steeds belangrijker. Een betere samenwerking tussen onderwijs en ondernemingen is noodzakelijk. Hierbij willen wij vooral inzetten op werkplekleren, de ontwikkeling van marktgerichte opleidingen en een betere afstemming van de leerplannen op de arbeidsmarkt. MOGELIJKE PROJECTEN Behouden en selectief versterken van het hoger onderwijsaanbod in de regio, in het bijzonder voor de zorg. Uitwerken van een aantal aantrekkelijke opleidingen in het secundair onderwijs die zich richten op de speerpuntclusters van de regio. Mogelijkheden dienen zich aan in de voeding (se-n-se opleiding assistent voeding), het textielonderwijs en in de zorgopleidingen. Oprichten van een regionaal technisch opleidingscentrum voor het verder ontwikkelen en promoten van werkplekleren.

19 Groeten uit de Denderstreek In wijzerzin: standbeeld Valerius De Saedeleer (Aalst) Burcht (Herzele) Kasteel van Egmont (Zottegem) Stadhuis en belfort (Dendermonde) Brug over de Dender (Zandbergen) Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 19

20 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 20 Speerpuntclusters Vandaag zijn de belangrijkste werkverschaffers in de Denderstreek: industrie (met 16,4% van het totaal aantal werknemers) en bouw (9,2%), handel (14%), onderwijs (11,5%), maatschappelijke dienstverlening (10,7%). Opvallend is dat het aandeel van de bouwsector in de totale tewerkstelling in de Denderstreek, de helft groter is dan in Vlaanderen. Tanara 2030 wil inzetten op vier speerpuntclusters, m.n.: voeding, materialen, bouw en zorg. Terwijl de eerste drie sectoren een duidelijk historische inbedding hebben, kende de zorgsector de jongste decennia een sterke ontwikkeling en biedt deze heel wat toekomstperspectieven. In deze clusters heeft de Denderstreek nu reeds een tewerkstelling die ruim boven het Vlaamse gemiddelde ligt. Bovendien zijn dit clusters waar toekomst in zit, op basis van mondiale trends en evoluties. Aantal werknemers in speerpuntclusters en aandeel van speerpuntclusters t.o.v. totaal aantal werknemers. (RSZ,2012) In Wieze staat de grootste chocoladefabriek ter wereld. aantal wereldspelers actief, als een aantal succesvolle kmo-bedrijven. Bij de belangrijkste voedingsbedrijven in de regio, met meer dan 100 werknemers, hebben we een keure van bedrijven zoals Barry Callebaut (chocolade), La Lorraine, Vanelor en Diversi (bakkerij-producten), Syral (graanderivaten), Inex en De Brandt (zuivel), Cooreman, Artislach en Belki (pluimvee), Adriaens en Bauwens (vleeswaren). Ook in niche-markten hebben we sterke bedrijven als Belgocatering (catering), Refresco (frisdranken) en Sanorice (Rijstwafels) Denderstreek Oost- Vlaanderen Vlaanderen Speerpuntcluster 2 Materialen Voeding ,3% ,1% ,9% Zorg ,1% ,8% ,8% Materialen (textiel/kleding + rubber/ kunststof + producten in metaal) ,5% ,1% ,1% Met de geleidelijke reconversie vanaf de jaren 1960 kwamen in de Denderstreek een aantal bedrijven op het voorplan die vandaag opvallende resultaten neerzetten in het ontwikkelen en toepassen van nieuwe materialen. Een aantal onder hen slaagde er in vanuit de textielindustrie nieuwe paden te bewandelen. Bouw ,2% ,4% ,2% Speerpuntcluster 1 Voeding De productie van voedingsmiddelen en dranken is vandaag al de grootste industriële werkgever van de Denderstreek. Ruim 30% van de industriële bedrijven zijn in deze sector actief. De sector kent een lange traditie en is door de tijd steeds belangrijker geworden. Hier zijn zowel een Met de innovatieve textielproducten van De Saedeleir uit Dendermonde kan je succesvol onkruid te lijf gaan.

21 We denken hierbij aan bedrijven zoals Bonar (Zele), Intersig (Dendermonde), Dynaco (Aalst), Desso (Dendermonde), De Saedeleir (Dendermonde), Tupperware (Aalst) en Bexco (Hamme). Ze slaagden er alle in belangrijke spelers te worden op de Europese en wereldmarkt, waarbij ze hun historische know-how gebruiken voor het ontwikkelen van hoogstaande niche-markten Speerpuntcluster 3 Zorg Vandaag zijn in de Denderstreek reeds meer dan mensen actief in de gezondheidszorg. Daarmee is het aandeel van de sector in de totale tewerkstelling gevoelig hoger dan in Oost-Vlaanderen en in Vlaanderen. In de zorgzame maatschappij van morgen dienen zich ongetwijfeld heel wat kansen voor de uitbouw van innovatieve diensten door een intense samenwerking tussen zorgaanbieders, toeleveranciers en overheid. Het is zaak om in te spelen op de verwachte demografische ontwikkeling en gebruik te maken van gunstige omgevingsfactoren. De Denderstreek kan op dit vlak een vooraanstaande rol spelen door verder te bouwen op een belangrijke, reeds aanwezige know-how en voorzieningen. Grote zorginstellingen in de regio zijn het Onze Lieve Vrouw Ziekenhuis (Aalst), het Algemeen Stedelijk Ziekenhuis (Aalst) en het AZ St.-Blasius (Dendermonde). Deze ziekenhuizen houden ook een campus aan in Wetteren, Ninove en Zele. Een aantal belangwekkende ondernemingen zijn actief als toeleverancier aan de zorgaanbieders: Becton Dickinson (medische toebehoren en instrumenten, Erembodegem), Vigo (technische orthopedie, Wetteren) Medisch Labo Medina (Dendermonde). OLV Ziekenhuis in Aalst. Wereldvermaard aan de Dender. Speerpuntcluster 4 Bouw Met meer dan veelal kleine bouwondernemingen is de bouwsector traditiegetrouw van groot belang voor de Denderstreek. Jan De Nul Group (Aalst), actief in baggerwerken, civiele bouw en milieu is een wereldspeler van formaat. Andere ondernemingen zijn eveneens vermaard tot ver buiten de regio: o.m. Juri (Zele), Everaert-Cooreman (Berlare), De Brandt (Baasrode), Ivaka (Dendermonde), Prefaco (Wieze), Wycor (Wetteren). Onze bouwsector heeft de potentie om maximaal in te spelen op evoluties zoals duurzaam bouwen, nieuwe woonvormen waar slim omgegaan wordt met ruimte, bouwen in functie van de doelgroep actieve senioren, De hoofdzetel van de Groep Jan De Nul in Aalst. Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 21

22 Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 22 Tot slot: nu begint het Tanara 2030 was een aanzet. Nu is het tijd om tot concrete projecten te komen. Van mei 2013 tot april 2014 hebben enkele tientallen ondernemers en vele andere belangstellende streekgenoten tijdens open sessies nagedacht over de toekomst van de Denderstreek. De insteek was van bij de aanvang behoorlijk zelfkritisch. De analyse van het heden nuchter, met oog voor de verwezenlijkingen van het verleden. Tegelijk was er het besef van de enorme mogelijkheden in deze streek, van eigen kunnen en van de kansen voor de toekomst. De resultaten van deze oefening zijn vervat in deze nota Tanara Dit is evenwel geen eindpunt. Tanara is pas een nieuw begin. Tijdens de voorbije anderhalve eeuw was de Denderstreek vaak het toneel van turbulente economische en sociale gebeurtenissen. Niet alleen de Dender Tanara was een woelwater, ook de samenleving toonde zich meer dan eens erg dynamisch en woelig. Opgesloten in het centrum ebde deze dynamiek tijdens de jongste decennia ogenschijnlijk wat weg. De toekomst oogde onduidelijk. Het van nature bruisende water van de Denderstreek, lijkt enigszins tot stilstand gekomen. Tanara 2030 nodigt iedereen uit die zich betrokken voelt om de Denderstreek opnieuw bruisend te maken. Wij willen hierbij steunen op wat tijdens de voorbije generaties werd opgebouwd: een eigen economisch DNA en een aantal sectoren als speerpunten. Wij spelen in op maatschappelijke en internationale ontwikkelingen door gebruik te maken van hefbomen. To do s Projecten gevraagd Zicht op Onderneming van het jaar 2012, La Lorraine in Ninove. Wanneer wordt de Denderstreek Regio van het jaar? Met de bevindingen van Tanara 2030 kunnen wij nu aan de slag. Wij, dat zijn de beleidsverantwoordelijken op diverse niveaus, tal van intermediaire actoren, de vele actieve mensen die wonen of werken in de Denderstreek, de nieuwe streekgenoten en niet in het minst de ondernemers en ondernemingen van de streek. Tanara 2030 was een aanzet. Nu is het tijd om tot concrete projecten te komen. Ondernemingen, overheden, en alle socio-economische partners zijn nu aan zet. Er is nood aan en ruimte voor een intense samenwerking tussen bedrijven onderling. Wij verwachten van onze beleidsverantwoordelijken dat zij hiertoe eendrachtig een kader scheppen dat men ons elders benijdt. In ons toekomstproject is een cruciale rol weggelegd voor het onderwijs in de Denderregio en daarbuiten. Het onderwijs in onze streek verdient al onze aandacht en meer middelen. Voka Kamer van Koophandel Oost-Vlaanderen gelooft in de maakbaarheid van een welvarende en inclusieve samenleving waarvan de basis gelegd wordt door succesvol en toekomstgericht ondernemerschap. Niet voor niets luidt onze leuze: Sterke ondernemingen, daar wordt iederéén beter van. Door wat al sterk is, nog te verstevigen en door zijn unieke troeven handig uit te spelen, kan de Denderstreek een regio halverwege morgen écht in het middelpunt van de belangstelling staan. Voka Oost-Vlaanderen is klaar om samen met u de Denderstreek opnieuw te doen bruisen. Tanara2030 biedt hiervoor een kompas, de richting waar we naartoe trekken. Wie neemt mee het voortouw?

23 COLOFON Tanara 2030 is een initiatief van Voka Kamer van Koophandel Oost-Vlaanderen. Projectleiding en redactie Christel Geltmeyer, Voka-regiodirecteur Dendermonde Katrien Moens, manager Belangenbehartiging Voka Oost-Vlaanderen Geert Moerman, gedelegeerd bestuurder Voka Kamer van Koophandel Oost-Vlaanderen Jan Van Gyseghem, Voka-regiodirecteur Aalst Adviesgroep Wim Beazar, Chokran Affligem Jo Buekens, Capten Aalst Hugo Casteleyn, AZ St.-Blasius Dendermonde Koen De Clercq, Objective International Wichelen Stef De corte, Smartphoto Group Wetteren Rudy De Lathauwer, Denderland-Martin Aalst Patrick De Sadeleir, DS Textile Platform Dendermonde Luc Seminck, Seminck Gas / GFS Geraardsbergen Foto s Voka Oost-Vlaanderen Gert Swillens cameraad.be Bronnen Nijverheidstelling 1896 Ugent Economisch structuurbeleid van Oost-Vlaanderen (1959) Provincie Oost-Vlaanderen Economische spiegel van Oost-Vlaanderen (1971) Provincie Oost-Vlaanderen Sociaal-economische situatieschetsen van Oost-Vlaanderen 2008 tot 2013 Provincie Oost-Vlaanderen Lokale statistieken Statistieken RSZ Over bouwen en verbouwen. De textielnijvherid in het arr. Aalst ( ): een industriële archeologie, Karsten Mainz. Realisatie publicatie Tanara 2030 Toekomstplan voor een bruisende Denderstreek 23

24 Meer weten over Tanara 2030? Onze kantoren in de Denderstreek 9200 Dendermonde Noordlaan 21 Christel Geltmeyer Voka-regiodirecteur Dendermonde tel Aalst Kareelstraat 138 Jan Van Gyseghem Voka-regiodirecteur Aalst tel