Bijdrage aan de miniconferentie Sturen op mentaal welbevinden in de zorg thuis, Actiz i.s.m. Expertisenetwerk levensvragen en Ouderen, 12 juni 2012

Transcriptie

1 MENTAAL WELBEVINDEN IN DE ZORG THUIS Bijdrage van thuiszorg aan kwaliteit van leven van cliënten Bijdrage aan de miniconferentie Sturen op mentaal welbevinden in de zorg thuis, Actiz i.s.m. Expertisenetwerk levensvragen en Ouderen, 12 juni 2012 Jan Maarten Nuijens Voorzitter Raad van Bestuur GroenekruisDomicura Maastricht, 12 juni 2012

2 Deze bijdrage gaat in op de betekenis van de zorg thuis voor het mentaal welbevinden van mensen in een kwetsbaar evenwicht. Ik bespreek de waarde van zorg thuis en sta stil bij de vraag, of mentaal welbevinden van cliënten een verantwoordelijkheid van zorgaanbieders is. Daarna ga ik in op de resultaten van een inventarisatie van risicosignalering en zorgopvolging in het zorgleefplan van cliënten van onze zorginstelling. Ik plaats aansluitend enkele kritische kanttekeningen bij de paradigmashift richting maatschappelijke participatie, zoals die binnen de Wmo steeds vaker invulling krijgt. Ik benoem ten slotte in een vijfpunten programma een aantal sporen voor het verder ontwikkelen van zorg voor mentaal welbevinden vanuit de zorg thuis. Daarbij wordt onder meer gepleit voor ketenvorming op wijkniveau, waarbij op basis van deskundigheid en ervaring cliënten op tijd de juiste interventies krijgen aangeboden. 1. Kwaliteit van leven en zorg thuis Mijn echtgenote heeft van 16 tot en met 20 april thuiszorg gehad van uw instelling. Wij zijn hier zeer tevreden over. De medewerkers van het wijkteam hebben haar in de laatste levensweek met uitstekende aandacht en zorg omringd. Ook was men steeds alert op uitbreiding van zorg en ondersteunende middelen en regelde dat vervolgens snel. De organisatie blijkt ook snel te kunnen reageren op verzoeken van ons voor het eerste intake gesprek, een andere matras of avondhulp. Kortom, u hebt er toe bijgedragen dat zij in deze moeilijke week de goede zorg heeft gekregen die ze nodig had. Deze casus typeert de kern van thuiszorg: meebewegen met de cliënt en het mantelzorgsysteem door het geven van de juiste zorg op de momenten dat het er toe doet. Zorg is hierbij een breed begrip: signaleren, praktische zaken regelen, hulpmiddelen inzetten, verplegen en verzorgen, aandacht bieden, 7 x 24 uur beschikbaarheid en bereikbaarheid. Thuiszorg draagt vanuit die integrale benadering bij aan kwaliteit van leven van mensen in een kwetsbaar evenwicht. Die kwaliteit van leven wordt ingekleurd door persoonlijke woon- en leefomstandigheden, door mogelijkheden tot sociale participatie, door gezondheid en lichamelijk welbevinden en door mentaal welbevinden. In de waardering van de eigen kwaliteit van leven staat met andere woorden het persoonlijke levensperspectief van de cliënt centraal. De vraag in hoeverre mensen hun bestaan als zinvol ervaren hangt samen met de mate waarin persoonlijke waarden verwezenlijkt kunnen worden, met de mate waarin met in staat is eigen levenskeuzes te maken, met de vraag in hoeverre men weet om te gaan met persoonlijke dilemma s en persoonlijke opgaven kan waarmaken. Het draait in de zorg om het vinden van aansluiting bij die individuele zingevingsopgave. Die zingevingsopgave is op zijn beurt weer nauw verbonden met het persoonlijke levensverhaal en de identiteit van de cliënt. Als de zorg thuis in staat is aansluiting te vinden bij het zingevingssysteem van de cliënt, is er sprake van een grote toegevoegde waarde die meerdere dimensies raakt. Zij draagt dan niet alleen bij aan een betere kwaliteit van leven, maar levert in economische zin ook een bijdrage aan kostenbeheersing in de zorg.

3 Tijdige en juiste zorg voorkomt immers dat situaties escaleren en een beroep op duurdere zorg nodig is, een simpele wetmatigheid die beleidsmatig nog onvoldoende vertaling vindt. 2. Verantwoordelijkheid voor mentaal welbevinden Mentaal welbevinden is een belangrijk domein voor de zorg thuis, net zoals dat geldt voor het domein van lichamelijk welbevinden en sociale participatie. Misschien is mentaal (on)welbevinden wel de meest dominante trigger in het aanvragen van professionele hulp. In het kader Verantwoorde Zorg Thuis staat, dat de cliënt mag rekenen op ondersteuning bij het mentaal welbevinden door respect voor en ondersteuning van de eigen identiteit en levensinvulling en het zo veel mogelijk behouden van de eigen regie. Dat uitgangspunt veronderstelt dat de zorg thuis zich actief verhoudt tot het mentaal welbevinden van de cliënt. Die grondhouding wordt in mijn ogen onvoldoende expliciet gemaakt, ook door de branche zelf. Is het nu zo, dat het mentaal welbevinden van de cliënt niet de verantwoordelijkheid van de zorgorganisatie is, zoals Actiz positioneert in de overigens zeer lezenswaardige notitie Mentaal welbevinden in de zorg thuis? Is de redenering juist dat, zoals recent bepleit door de branche in een uitzending bij Een Vandaag, familieleden, naasten en vrijwilligers zich nadrukkelijker moeten inzetten voor het welzijn van ouderen, zodat het reguliere personeel meer tijd krijgt voor eigenlijke zorgtaken? Wat zijn die eigenlijke zorgtaken dan? Als het mentaal welbevinden het hart van de zorg is, roepen we hier wellicht onbedoeld een tegenstrijdigheid op, die kan leiden tot gefragmenteerde zorg en zorgmedewerkers vervreemdt van wat zij beschouwen als hun kerntaak, namelijk zorg dragen voor heel de mens. Vanuit die propositie reiken zorgverleners cliënten weliswaar geen zingeving aan, maar dragen zij daar wel aan bij door aandacht te hebben voor de zorgvrager als mens, door het gesprek aan te gaan over wat haar bezighoudt, door opmerkzaam te zijn op de betekenis van alledaagse gebeurtenissen, door zelfredzaamheid te stimuleren en het betekenisvolle netwerk te activeren. Als mentaal welbevinden een primaire verantwoordelijkheid van de burger zelf is, kan op zijn minst gesteld worden dat zorg voor mentaal welbevinden van mensen die aan haar zorgen zijn toevertrouwd een kernopgave van de zorgaanbieder is. 3. Mentaal welbevinden en het zorgleefplan Wij hebben onderzocht of behoeften of vragen ten aanzien van mentaal welbevinden van een zorgindicatie worden voorzien, of mentaal welbevinden een plaats heeft in de risicosignalering zorg en of acties worden vastgelegd in zorgleefplannen. De inventarisatie laat het volgende zien: Risicosignalering Zorgproblemen

4 In de risicosignalering van zorgproblemen onder 2500 cliënten die van GroenekruisDomicura verpleging en verzorging krijgen, wordt bij 11% depressie gesignaleerd en bij 1.5% een risico op depressie (samengevat, bij 1:8 cliënten is er een zorgprobleem). Voor eenzaamheid en risico op eenzaamheid gaat het om 16 resp. 3% van de populatie (bijna 1:5). De zorgsignalering wordt nauwelijks omgezet in zorgopvolging, althans niet als zodanig vastgelegd. Zorgplan Uit een aselecte steekproef van 31 zorgdossiers bij verpleging en verzorging blijkt, dat bij 11 cliënten sprake van een (risico op) een zorgprobleem (depressie, eenzaamheid). Bij geen enkele cliënt zijn doelen en acties geformuleerd m.b.t. het mentaal welbevinden. Ook in de rapportage wordt nauwelijks gerapporteerd over het mentaal welbevinden. Indicatiestelling Binnen de indicaties Persoonlijke Verzorging en Verpleging is geen tijd genormeerd voor mentaal welbevinden. De zorgindicaties zijn handelingsgericht. In het verleden heeft in deze indicaties overigens wel een factor tijd gezeten voor begeleiding. De functie VP- AIV (Advies, Informatie en Voorlichting) is gericht op preventie en het omgaan met een ziekte, maar verpleegkundigen hebben tevens aandacht voor het mentaal welbevinden van de cliënt. VP-AIV is echter gemaximeerd tot 4 uur per jaar. Zoals vastgelegd in de NZa-beleidsregels, is er inherent aan Begeleiding binnen deze functie expliciet ruimte voor acties gericht op mentaal welbevinden. Zichtbare Schakel In het project Zichtbare Schakel worden wijkverpleegkundigen geherpositioneerd in de as thuiszorg, huisartsenzorg en maatschappelijk welzijn. De wijkverpleegkundige heeft in dit project de mogelijkheid om buiten de indicatie te werken, daarnaast is zij generalist en werkt zij in een netwerk waarbinnen ze kan consulteren of doorverwijzen. Wij houden in het kader van dit project diverse gegevens bij waaronder het type hulpvraag. Hieruit blijkt, dat hulpvragen vaak op meerdere domeinen bestrijken. Bij 61% van de hulpvragen (bijna 2:3) is sprake van een vraag met betrekking tot het welbevinden van de cliënt. Het betreft cliënten met o.a. psychosociale/psychiatrische problemen, verslaving, eenzaamheid, depressie of schulden. Concluderend kan het volgende worden gesteld. Bij veel cliënten in de zorg thuis worden problemen c.q. risico s betreffende het mentaal welbevinden van cliënten gesignaleerd. Opvallend is dat de zorgopvolging op dit domein niet of nauwelijks wordt vastgelegd. Mogelijk hebben medewerkers wel aandacht voor het mentaal welbevinden van hun cliënten tijdens de zorgverlening, maar formuleren zij dit niet in problemen, doelen en acties. Het kan ook zijn dat medewerkers hiervoor onvoldoende oog hebben of zich onvoldoende deskundig voelen. Een niet onbelangrijke reden is gelegen in de indicatiestelling; de indicatie VP/PV biedt

5 geen ruimte. Ook al gebeurt er achter de schermen zo veel meer, dan dat geobjectiveerde indicatiestelling aan zorghandelingen vraagt van zorgmedewerkers, de gefragmenteerde indicatiestelling en de dominante kloktijd beperken de mogelijkheden van zorgmedewerkers om in het leefplan te investeren in het mentaal welbevinden van cliënten. Opgelegde indicaties sturen feitelijk het gedrag van medewerkers. 4. Mentaal welbevinden en Wet Maatschappelijke Ondersteuning Het nieuwe paradigma in de zorg gaat uit van eigen verantwoordelijkheid van cliënten voor hun gezondheid en het benutten van bronnen voor zorg uit het eigen netwerk van de cliënt. Zorg zal zich steeds meer gaan richten op het versterken van de vermogens van cliënten en minder op het verrichten van zorghandelingen voor de cliënt. Het accent ligt op het stimuleren van zelf- en samen redzaamheid. Deze opgave wordt ook geformuleerd in de context van de oplopende kosten van de langdurige zorg. Hoewel ik de legitimiteit van deze oriëntatie volledig onderschrijf, wil ik graag drie kanttekeningen plaatsen: - Essentie van thuiszorg De thuiszorg van oudsher en in essentie gericht op het stimuleren van zelfregie, het behoud van eigen vermogens van cliënten, en het in hun kracht houden van mensen onder meer door nauwe aansluiting te zoeken bij de eigen mogelijkheden van het mantelzorgsysteem. In haar kern is de thuiszorg hierop gericht, het zit in de haarvaten van dit zorgsysteem. Er is wat dat betreft niets nieuws onder de zon. - Overschatting van burgerkracht Eerste evaluaties in het kader van de kanteling naar welzijn nieuwe stijl maken duidelijk dat er een te rooskleurige inschatting wordt gemaakt van de mogelijkheden van burgers en dat professionele hulp aan kwetsbare mensen wordt onderschat. De problematiek in de langdurige zorg zit hem in de verhouding tussen formele en informele zorg en zegt veel over maatschappelijke cohesie en solidariteit in onze samenleving. De afnemende sociale cohesie vormt één van de belangrijkste redenen voor het oplopen van de zorgkosten, zo is mijn opvatting. Formele en informele zorg fungeren immers als communicerende vaten. Door allerlei maatschappelijke ontwikkelingen zijn sociale verbanden minder hecht dan nodig voor de maatschappelijke opgave om mensen langer thuis te laten wonen. Dat vertaalt zich in meer formele zorg. In die context zijn medewerkers van de zorg thuis voor veel burgers steeds vaker een voorname schakel in hun contact met de samenleving en ontstaan er weer betekenisvolle relaties voor cliënten. - Zorg is geen ruilhandel In de huidige discussie over keuzes in de zorg zou men wel eens de indruk kunnen krijgen, dat mensen te snel een beroep doen op die betaalde zorg, maar mensen kiezen niet op voorhand en

6 niet bij voorkeur voor formele zorg. Mijn ervaring is, dat mensen een behoorlijke drempel over moeten voordat zij professionele zorg toelaten in hun persoonlijke leven. Als er een beroep gedaan wordt op formele dienstverlening, dient dat persoonlijke perspectief dan ook zorgvuldig en met respect gewogen te worden. Het mentaal welbevinden van kwetsbare mensen die niet in staat zijn als autonoom individu zelf regie te voeren over hun leven krijgt een tik als zij, bij een beroep op zorg of dienstverlening, gevraagd worden om een maatschappelijke tegenprestatie anders dan een financiële eigen bijdrage. Dit fenomeen doet zich thans voor bij sommige gemeenten in hun besluitvorming over de toekenning van collectief gefinancierde voorzieningen, onder het motto voor wat, hoort wat. Zijn wij in de vertaling van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning inmiddels de schaamte voorbij en wordt sociale participatie zo niet een doelredenering op zich, een soort moreel imperatief? Ik ben er groot voorstander van dat mensen gestimuleerd worden tot sociale participatie, maar niet als ruilmechanisme bij een mogelijk beroep op collectieve voorzieningen. Zorg is geen platte ruilhandel! 5. Bijdragen aan mentaal welbevinden vanuit de zorg thuis Werken aan mentaal welbevinden is het hart van goede zorg en vormt de sleutel in het vinden van een goede aansluiting bij de persoonlijke leefwereld van de cliënt. Investeren in mentaal welbevinden betaalt zich terug in lagere zorgconsumptie en meer zelf- en samen redzaamheid in het cliëntsysteem. Eigen onderzoek laat zien, dat er op het gebied van mentaal welbevinden nog veel beleidsimpulsen nodig zijn. Er zijn verschillende manieren om hieraan verder invulling te geven. Ik wil in dit verband graag een vijfpunten programma inbrengen. 1. Zorgleefplan Een zorgvuldige intake bij de cliënt thuis door een verpleegkundige met een inventarisatie van risicofactoren binnen het domein mentaal welbevinden (depressie, eenzaamheid, rouw, onverwerkte levensgebeurtenissen en ingrijpende levensvragen) is bij de start van de zorgverlening thuis een eerste vereiste. Dominante zingevingsvragen dienen in overleg met de cliënt in het zorgleefplan vastgelegd te worden en van een actie voorzien te worden. 2. Herinvoering wijkverpleging Het is van belang, dat de wijk- of buurtzorg zo georganiseerd is, dat medewerkers vertrouwensvolle zorgrelaties kunnen ontwikkelen met cliënten. Een wijkgerichte benadering stimuleert en versterkt de cohesie in buurten. Het gedachtegoed van de zichtbare schakel dient verder geborgd te worden, waarbij de traditionele driehoek tussen huisarts, maatschappelijke welzijnszorg en thuiszorg in ere wordt hersteld. De herpositionering van de wijkverpleegkundige als schakel tussen de domeinen

7 wonen, zorg en welzijn met een poortwachtersfunctie voor de care toont zichtbaar aan, dat de kwaliteit van leven van mensen met deze inzet verbetert. 3. Ketenzorg De medewerkers van de zorg thuis zijn de ogen en oren van de samenleving. Door hun laagdrempelige inzet signaleren zij veel, maar wat zij zien vraagt om adequate opvolging. Dat houdt niet in, dat zij per definitie zelf verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van een passend aanbod. De kanteling in de WMO biedt goede mogelijkheden om op basis van actieve participatie in een lokaal netwerk van gemeente, huisartsen, welzijnsorganisaties, kerkelijke en vrijwilligersorganisaties duidelijke afspraken te maken over signalering en begeleiding. Het doorverwijzen van thuiswonende cliënten in het systeem van maatschappelijke welzijnszorg en langdurige zorg zou hierbij niet langer meer mogen voorkomen. 4. Investeren in kwaliteit Zorginstellingen worden nadrukkelijk uitgedaagd te investeren in methoden, technieken en hulpmiddelen die goede zorg mogelijk maken. Hierbij kan een keur aan mogelijkheden worden ingezet: overlegvormen, gericht op reflectie op dilemma s en beslissingen in alledaagse zorg (intervisie, moreel beraad), deskundigheidsbevordering van medewerkers in het signaleren van vragen betreffende mentaal welbevinden en de toepassing van slimme zorgtechnologie, die mensen in staat stelt tijd- en locatie onafhankelijk zelfstandig te functioneren. 5. Ontbureaucratisering Een laatste oproep betreft het beëindigen van het keurslijf van de minutenregistratie in de zorg thuis, waarbij medewerkers door vooraf gedefinieerde en in tijd begrensde zorghandelingen geen ruimte hebben voor professionele afwegingen en het stellen van eigen prioriteiten. De tijd is rijp om hier met een alternatieve invulling te komen, die uitgaat van vertrouwen in de sector, het maatschappelijk ondernemerschap stimuleert en een eind maakt aan de uurtje factuurtje cultuur in de thuiszorg.