Bibliotheken bedreigd? Het Nederlandse antwoord

Transcriptie

1 Bibliotheken bedreigd? Bibliotheken bedreigd? Het Nederlandse antwoord Op 24 november 2004 organiseerde het Centrum voor Europese Cultuur in het Paleis der Academiën in Brussel een internationaal colloquium onder de titel Bibliotheken in crisis? Paul Soetaert beantwoordde deze vraag vanuit zijn Nederlandse ervaring. Inleiding Om tot een zo duidelijk mogelijk beeld te komen van de situatie in de Nederlandse wetenschappelijke bibliotheken, volgt eerst een schets van de onderlinge samenwerking tussen deze bibliotheken. Daarbij komen zowel de organisatorische aspecten als de belangrijkste beleidspunten van het samenwerkingsverband UKB aan bod. Een korte vergelijking met de situatie in Vlaanderen toont naast veel gelijkenissen de meest opvallende verschilpunten. Dat wetenschappelijke bibliotheken in hun voortbestaan bedreigd worden, blijkt al als men de nieuwste commerciële ontwikkelingen op informatiegebied bekijkt. Maar hoe daarop te reageren? In dit artikel wordt met name nagegaan of deze bibliotheken meer kans hebben te overleven als zij zich toeleggen op de verdere uitbouw van de elektronische informatievoorziening, op het leveren van een reële bijdrage tot de open access -beweging en op het spelen van een actieve rol in de digitale leeromgeving. Het Nederlandse wetenschappelijke bibliotheekwezen Het wetenschappelijke bibliotheekwezen in Nederland is net zo divers als in Vlaanderen. Ik ga in dit artikel niet uit van alle denkbare soorten wetenschappelijke bibliotheken 1, maar beperk mij wezenlijk tot het zogenaamde UKB-cluster, bestaande uit de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag (de nationale bibliotheek van Nederland), de bibliotheken van de dertien Nederlandse universiteiten en het NIWI, de bibliotheek van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. PAUL SOETAERT is bibliothecaris van de Erasmus Universiteit Rotterdam Deze vijftien bibliotheken vormen sinds 1977 het samenwerkingsverband UKB 2. Sinds 2001 is de Open Universiteit Nederland geassocieerd lid. De leden vertegenwoordigd door hun directeuren vergaderen vijf tot zes maal per jaar. Een dagelijks bestuur coördineert de werkzaamheden. Het bestaat uit een voorzitter, een vice-voorzitter en een secretaris-penningmeester. UKB wordt verder ondersteund door twee part-timestafmedewerkers, één voor het algemeen beleid en één voor de licentieproblematiek. In de bibliotheek van de secretaris-penningmeester wordt voor de duur van zijn/haar mandaat het UKB-secretariaat ondergebracht 3. UKB werkt met een budget van circa euro per jaar. De inkomsten bestaan wezenlijk uit contributies van de leden; er is geen sprake van subsidiëring. Opmerkelijk is dat UKB geen rechtspersoonlijkheid heeft. Daardoor kan het ook niet echt zelf licenties afsluiten: ook in het geval van een consortiumlicentie zijn het de bibliothecarissen die van UKB deel uitmaken, die hun handtekening zetten onder de licentie voor hun instelling. Binnen UKB zijn acht vaste commissies werkzaam evenals vier ad-hocwerkgroepen 4. Naar buiten coördineert UKB de contacten met Nederlandse instanties als de Vereniging Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU) en SURF (het samenwerkingsverband van de universitaire rekencentra) en ook met internationale organisaties als LIBER, IFLA, ICOLC en SPARC. In de vorm van een jaarlijkse werkconferentie onderhoudt UKB contact met de collega s van de hogeschoolbibliotheken (HSB) en de openbare bibliotheken met een wetenschappelijke steunfunctie (WSF) en met de collega s uit Vlaanderen (VOWB) en Rheinland-Westfalen. Voor wie zich nader over UKB wil informeren is er een eigen website: In het UKB-beleid staan momenteel de volgende aandachtspunten voorop 5 : toegang tot wetenschappelijke informatie; licentiebeleid; publiceren en beheren van wetenschappelijke informatie; de rol van de bibliotheek in de digitale leeromgeving; zorg voor de landelijke informatie-infrastructuur. 7

2 Niemand kon zich voorstellen dat ooit getwijfeld zou kunnen worden aan de noodzakelijkheid van een goed voorziene bibliotheek binnen een universiteit: geen wetenschapsbeoefening zonder wetenschappelijke informatievoorziening en geen wetenschappelijke informatievoorziening zonder bibliotheek. Al met al blijkt dit niet zoveel van de situatie in Vlaanderen te verschillen. Waar er in Nederland dertien universiteitsbibliotheken zijn op zestien miljoen inwoners (0,8/1), telt Vlaanderen zes universiteitsbibliotheken op zes miljoen inwoners (1/1). Deze zes bibliotheken overleggen mede in aanwezigheid van het niet-universitair hoger onderwijs in het VOWB, waar ongeveer dezelfde aandachtspunten op de agenda staan als in UKB. Ook de stand van de automatisering en de omvang van de elektronisering van de informatievoorziening zijn vergelijkbaar. De elektronisering van de informatievoorziening heeft de onderzoekswereld echter snel en ingrijpend veranderd. Voor hun onderzoekswerk zijn de onderzoekers niet meer afhankelijk van de in de bibliotheek bewaarde jaargangen van gedrukte tijdschriften. Hun wetenschappelijke informatie zoeken, vinden en schrijven zij op hun werkplek, op het instituut of thuis. Heel veel (in sommige disciplines vrijwel alle) relevante informatie is elektronisch toegankelijk. Zij realiseren zich meestal niet dat er nog een bibliotheek is die de licenties hiervoor afsluit en de aldus ingekochte informatie toegankelijk maakt. Voor studenten geldt vrijwel hetzelfde. Nu zij de meeste informatiebronnen zowel buiten als binnen de bibliotheek kunnen raadplegen, beschouwen zij de bibliotheek meer en meer als een soort veredelde studieruimte. Naarmate zij minder afhankelijk zijn van het opvragen van in de bibliotheek opgeslagen oude boeken, ervaren zij steeds minder de band tussen de bibliotheek en hun informatiebehoeften. Natuurlijk zijn er ook verschilpunten. De Nederlandse bibliotheken onderscheiden zich door: meer professionalisering: de hoofdbibliothecaris is een directeur/manager, geen hoogleraar; er zijn vakreferenten aanwezig; een andere bestuurscultuur met grote verantwoordelijkheid voor de hoofdbibliothecaris bijvoorbeeld op personeelsgebied; een huisvesting in grotendeels geheel nieuwe gebouwen, bijvoorbeeld Delft (2000), Maastricht (2003) en Utrecht (2005); iets ruimere budgetten. Het grootste verschilpunt ligt mijn inziens in de actieve rol die de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag speelt met betrekking tot de landelijke informatie-infrastructuur, terwijl de Brusselse Koninklijke Bibliotheek ver af staat van landelijke, laat staan internationale samenwerking 6. Bedreigd? Tot voor kort leek de gedachte aan een mogelijke concurrentie voor een universiteitsbibliotheek pure sciencefi ction. Het duidelijkst blijkt hoe de bestaande wetenschappelijke bibliotheken in hun voortbestaan bedreigd worden door de snelle opkomst van commerciële informatieleveranciers. Op de academische wereld afgestemde zoekmachines wekken de indruk alle relevante informatie aan te bieden 7. Commerciële leveranciers doen alsof zij de totaliteit van de wetenschappelijke tijdschriftliteratuur aanbieden 8. Anderen bieden complete informatieomgevingen aan, die helemaal afgestemd zijn op bepaalde groepen studenten en hun docenten 9. Natuurlijk is bij al deze nieuwe ontwikkelingen alles nog niet ideaal 10, maar het lijkt mij toch moeilijk te ontkennen dat hiervan zeker bij een oppervlakkige beschouwing een indruk van een volledig overbodig geworden universiteitsbibliotheek uit kan gaan. Bibliotheken en de elektronische informatievoorziening Een eerste manier waarop bibliotheken kunnen omgaan met de geschetste bedreiging is zélf maximaal de voordelen te benutten van de elektronisering van de informatievoorziening. Dit niet als doel op zich, maar gericht op het verbeteren van de kwaliteit van de dienstverlening. 8

3 Wetenschappelijke tijdschriften vormen voor vrijwel elke onderzoeker de belangrijkste informatiebron. Daarom is het van vitaal belang dat elke bibliotheek zijn onderzoekers een zo groot mogelijk pakket relevante tijdschriften elektronisch kan aanbieden. De voordelen van elektronische raadpleging zijn bekend. Het belangrijkste is wel dat de onderzoeker niet langer afhankelijk is van de fysieke locatie in de bibliotheek, maar gewoon op zijn werkplek of thuis zijn tijdschriften full text kan raadplegen. Een ander voordeel van elektronische raadpleging is de mogelijkheid om door links moeiteloos van het ene artikel naar een ander over te stappen. Ook het overnemen van bepaalde tekst- of data gedeeltes is elektronisch gemakkelijker dan in gedrukte vorm. Nu een zeer groot deel van de actieve tijdschriftliteratuur elektronisch beschikbaar is, is het voor bibliotheken zaak door licenties het voor de eigen onderzoekers relevante deel daarvan aan te bieden. De kostbaarheid daarvan en het hoge btw-tarief vormen hier grote problemen. Steeds meer bibliotheken moeten vaststellen dat de jaarlijkse stijging van de licentiekosten niet in verhouding is tot de jaarlijkse toename (soms zelfs afname) van hun budgetten. In de praktijk kan het dan zeer behulpzaam zijn op een goed functionerend gezamenlijk licentiebureau terug te kunnen vallen 11. Een goed aanbod van digitale tijdschriften gaat verder dan gelijk welke commerciële partij zich kan voornemen. De bibliotheek kan haar aanbod immers afstemmen op de behoeften van haar wetenschappers en studenten. Binnenkort zal toegang via een gepersonaliseerde UB-website (My Library), al dan niet voorzien van portals per discipline, standaard zijn. Daarnaast moet de bibliotheek ook maatregelen treffen om toekomstige raadpleging te garanderen. Dit kan zowel door het kopen van eeuwigdurende archiefrechten als door het verwerven van backfi les. Slechts weinig bibliotheken zullen zich geroepen voelen zelf uitgebreide collecties van digitale tijdschriftenliteratuur op te bouwen. In een uiterst geval kunnen ze immers altijd een beroep doen op mede door de uitgevers opgezette elektronische depots 12. De consequenties van zulke ontwikkelingen zijn duidelijk: het aandeel van print in de wetenschappelijke bibliotheek neemt nog sneller af dan in het maatschappelijk leven, waar de papieren telefoongids nog overeind blijft; de bibliotheek wordt de facto meer en meer een electronic only bibliotheek, waar toegang tot informatie in de plaats komt van het opbouwen van een rijke collectie ( access vs. ownership ); de toenemende concurrentie van commerciële partijen verplicht de bibliotheek de kwaliteit van de door haar tot de informatie geboden toegang steeds te verbeteren; meer dan tevoren wordt de bibliothecaris een informatiemanager. Het zal voor elke wetenschappelijke bibliotheek een uitdaging blijven minstens gelijke tred te houden met wat er in de praktijk van de wetenschapsbeoefening gebeurt. Zo zullen de huidige ontwikkelingen op het gebied van e-science en e-research binnenkort ongetwijfeld ook hun effect hebben op de wetenschappelijke informatievoorziening. Dit te verkennen is een heel nieuw aandachtspunt voor de bibliotheek 13. Bibliotheken en het open access -model Uitgangspunt van het open access -model is dat de resultaten van wetenschappelijk onderzoek in principe voor iedereen vrij raadpleegbaar moeten zijn op het internet. Deze beweging is niet alleen voortgekomen uit de internettechnologie, die publiceren gemakkelijker bereikbaar maakte dan in het printtijdperk ooit denkbaar was, maar ook uit reactie tegen de onredelijk oplopende prijzen van wetenschappelijke tijdschriften in de laatste decennia. Al zo n dertig jaar stijgen de prijzen van door commerciële uitgevers op de markt gebrachte tijdschriften immers gecorrigeerd voor infl atie met gemiddeld 10 tot 13 % per jaar 14! Het model is ondertussen verder uitgewerkt. Enerzijds is de technologie die onderlinge communicatie tussen repositories mogelijk moet maken de harvesting binnen de Open Archives Initiative-groep ontwikkeld, anderzijds zijn modellen bedacht waarbij de onvermijdelijke kosten van het publiceren betaald worden uit de onderzoeksbudgetten van de onderzoeksafdelingen die publicaties indienen. Kortom: er is een alternatief business model, waarvan nu nog helemaal niet duidelijk is wat het effect zal zijn. Het minste wat je ervan mag verwachten, lijkt mij dat het de komende jaren aardig zal schudden aan de wortels van de gevestigde commerciële uitgeverijen Die zullen meer dan tevoren de door hen aan het proces van de wetenschappelijke communicatie toegevoegde waarde duidelijk moeten maken 15. De open access -beweging heeft al veel bijval genoten. Gerenommeerde onderzoeksinstellingen zoals het Max Planck Gesellschaft (Duitsland), het Centre National de la Recherche Scientifi que (Frankrijk), de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen en SURF (Nederland) hebben haar uitgangspunten onderschreven in de Berlin Declaration. Wetenschappelijke bibliotheken moeten deze ontwikkeling op verschillende manieren ondersteunen: zij kunnen hun steun aan de open access -beweging laten blijken uit hun lidmaatschap van SPARC Europe; zij moeten het gebruik stimuleren van de al circa op basis van open access gepubliceerde wetenschappelijke tijdschriften, met als meest bekende die van de Public Library of Science (PloS) en van BioMed Central 16 ; zij kunnen tenslotte ook zelf activiteiten ontplooien op het gebied van het elektronisch publiceren. Over dit laatste valt uit Nederland het volgende te melden: bij de UB Amsterdam functioneert een Digitaal Productiecentrum (DPC), waar elektronische tijdschriften en 9

4 beeld- en tekstdatabanken worden geproduceerd in samenwerking met de Amsterdam University Press 17 ; de UB Utrecht heeft met het imprint Igitur een eigen productieplatform opgezet voor elektronische tijdschriften; de UB Rotterdam heeft onder de naam dear (digital Erasmus Academic Repository) een aparte unit ingericht om de wetenschappelijke output van de eigen instelling wereldwijd beter zichtbaar en vindbaar te maken door publicatie op een institutional repository (IR) 18. De laatste ontwikkeling, het publiceren middels een IR, is sinds kort een landelijke aangelegenheid. De dertien universiteiten, de KNAW en NWO hebben sinds 2004 alle een functionerend IR, onderling gekoppeld in het DAREnet 19. Vooral ter promotie van deze vorm van elektronisch publiceren bouwen de betrokken bibliotheken nu onder de benaming Keur der Wetenschap een database op met daarop de vrijwel gehele wetenschappelijke productie van een paar honderd eminente Nederlandse onderzoekers. De feestelijke ingebruikneming daarvan op 10 mei 2005 moet academisch Nederland confronteren met de voordelen van publicatie op een repository. Bemoeienis hiermee brengt de bibliotheek net als in de middeleeuwse scriptoria weer in het centrum van de wetenschapsbeoefening. Daarom is elektronisch publiceren een aangelegenheid waar een wetenschappelijke bibliotheek in deze tijd niet buiten kan blijven. Bibliotheken en het onderwijs Een domein waar universiteitsbibliotheken nog maar recent actief zijn, is dat van de toepassing van informatietechnologie binnen het universitaire onderwijs. Het komt erop aan dat de door de bibliotheek beschikbaar gestelde informatievoorziening zo goed mogelijk geïntegreerd wordt in het onderwijsproces. Bovendien hebben bibliotheken traditioneel al het initiatief op het gebied van de informatiegeletterdheid. Allemaal redenen voor bibliotheken om zich meer met het onderwijsproces in hun instelling in te laten. Ter stimulering van deze aanpak heeft UKB een ad-hocwerkgroep Ondersteuning digitale leeromgeving opgericht 20. het adviseren en bemiddelen bij de aanschaf van elektronische leermiddelen inclusief e-books; het verrichten van onderzoek naar beheerssystemen voor digitale onderwijscontent (LCMS) met aandacht voor het digitale rechten management (DRM); het ontsluiten van de aangeboden informatie door middel van startpagina s en optimaal doorzoekbare, bij voorkeur gepersonaliseerde portals; het laten kennismaken van de studenten met de hedendaagse mogelijkheden op het gebied van elektronisch publiceren, bijvoorbeeld door ze te laten experimenteren met een digitaal studententijdschrift. Dit brengt nieuwe rollen met zich voor de bibliotheek 21 : beheerder, verrijker en distributeur van digitale content voor onderwijsdoeleinden; kennis- en adviescentrum inzake digitale leermiddelen; aanbieder van digitale bibliotheekdiensten binnen de digitale leeromgeving van de individuele student; initiator van de strategische samenwerking binnen de instelling tussen de UB, het rekencentrum en de onderwijskundige centra... Conclusie Ik hoop duidelijk te hebben gemaakt dat wetenschappelijke bibliotheken daadwerkelijk in hun voortbestaan bedreigd worden door initiatieven van met name de grote (monopolistische) uitgevers en van andere commerciële informatieleveranciers. Dit is uiteraard geen Nederlands, maar een wereldwijd probleem. Toch heb ik geprobeerd om door middel van aan de huidige realiteit in Nederland ontleende voor- Vraag is dan: hoe de digitale bibliotheek te betrekken op de digitale (tele)leeromgeving? Wegen die daarbij momenteel uitgetest worden, zijn onder meer: het inrichten van cursussen informatievaardigheden binnen de teleleeromgeving; daarbij is het van belang dat die de studenten (aangepast aan hun studieniveau) effi ciënte strategieën aanreiken bij het zoeken naar wetenschappelijke informatie; 10

5 beelden aan te geven in welke richting bibliotheken hun redenen van bestaan kunnen versterken 22. De Nederlandse universiteitsbibliotheken doen dit momenteel door: een zo ver mogelijk doorgedreven elektronisering van de wetenschappelijke informatievoorziening; het spelen van een actieve rol in de open access -beweging; een positie te verwerven in het onderwijsproces, met name in de digitale leeromgeving. Deze aanpak betrekt de universiteitsbibliotheken meer dan tevoren op zowel het onderzoek als het onderwijs binnen de instelling. Of zoals wij het in Rotterdam uitdrukken: zij brengt de bibliotheek terug in het hart van de wetenschap 23. Academic Repository voor de EUR, in: Informatie Professional, 7 (2003) 11; p L. Waaijers, Van Library naar Libratory, in: Informatie Professional, 8 (2004) 10; p Zie ook Een white paper is in voorbereiding. Op 7 oktober 2003 organiseerde de werkgroep in Rotterdam een symposium Van UB tot Learning Center. 21. J. Jüngen, De EURLib-projecten van de UB-EUR: UB wordt E-Learning Center, in: Informatie Professional, 7 (2003) 10; p Zie ook het programma van het op 10 juni 2005 in Utrecht naar aanleiding van de opening van de nieuwe UB te houden symposium Meer dan een gateway: de toekomst van de universiteitsbibliotheek. 23. Dat is de titel van het document waarin de Bibliotheek van de Erasmus Universiteit Rotterdam in 2004 haar missie en visie heeft omschreven. Noten 1. Dit wil zeggen dat ik geen bijzondere aandacht besteed aan ziekenhuis-, hogeschool-, bedrijfs- en overheidsbibliotheken, en evenmin aan speciale bibliotheken zoals museumbibliotheken noch aan de openbare bibliotheken met een wetenschappelijke steunfunctie. Een overzicht bieden P. Schneiders, Nederlandse bibliotheekgeschiedenis: van librije tot virtuele bibliotheek. - Den Haag, 1997, met name p en , en E. Berghuis en A. Staats (ed.), Libraries in the Netherlands. - Den Haag, P. Soetaert, Samenwerking tussen Nederlandse wetenschappelijke bibliotheken, in: J.P. Devroey e.a. (ed.), Tussen reëel en virtueel: samenwerking tussen Belgische wetenschappelijke bibliotheken. - Brussel, P Op dit ogenblik is het UKB-secretariaat ondergebracht bij de Universiteitsbibliotheek van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Het adres is: UKB, p/a EUR, kamer B1-15, Postbus 1738, 3000 DR Rotterdam. 4. Voor een overzicht hiervan zie Jaarverslag UKB 2003, (april 2004); p Beleidsplan UKB (februari 2004), 16 p. 6. Zie de in 2000 in opdracht van de Koning Boudewijnstichting in het kader van het project De Kunstberg gemaakte studie De Koninklijke Bibliotheek Albert I, 70 p. 7. Zie bijvoorbeeld en de nog experimentele print.google.com. 8. Zie bijvoorbeeld 9. Zie bijvoorbeeld J. Bosman en E. Sieverts, Google Scholar: wetenschappelijk googelen: eenvoudiger en beter dan ooit?, in: Informatie Professional, 9 (2005) 1; p Sinds enkele jaren onderhandelt het licentiebureau van SURFdiensten namens de UKB-bibliotheken met de belangrijkste wetenschappelijke uitgevers. 12. Met haar e-depot speelt de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag in dit verband, ook internationaal gezien, een voorlopersrol. C. Bellekom en H. van Wijngaarden, Digitale duurzaamheid bij de KB: digitale archivering en ontwikkeling van permanent access technology, in: Informatie Professional, 7 (2003) 11; p De UB Rotterdam doet dit door actieve participatie in het onderzoeksproject Research in Semantic Scholarly Publishing. Zie www. rssp.org. 14. H. Plasmeijer, Nu op internet: de publish or perish -boemerang, in: Aelementair, 1 (2002) 4; p L. Waaijers, Wetenschappelijk publiceren: diefje-met-verlos, in: Informatie Professional, 9 (2003) 7/8; p ; D. Goodman (ed.), speciale afl evering Open Access, in: Serials Review, 30 (2004) 4; p De Universiteitsbibliotheek van Lund houdt in haar Directory of Open Access Journals (DOAJ) een zo compleet mogelijk overzicht bij. Zie en verder: en R. Brandsma, Digitaal publiceren brengt wind in de zeilen, in: Informatie Professional, 7 (2003) 10; p H. de Vries en H. Ellermann, Van WebDOC naar EEPI: naar een SAMENVATTING Tot voor kort leek een universiteit zonder een goed voorziene bibliotheek ondenkbaar. Maar de elektronisering van de informatievoorziening heeft daar snel en ingrijpend verandering in gebracht. Net als overal voelen ook in Nederland de wetenschappelijke bibliotheken en met name de universiteitsbibliotheken zich in hun voortbestaan bedreigd. Uitgaande van de actuele situatie in de Nederlandse universiteitsbibliotheken schetst Paul Soetaert, bibliothecaris van de Erasmus Universiteit Rotterdam, drie mogelijke wegen waarlangs de universiteitsbibliotheken hun rol in de instelling juist kunnen versterken: de verdere uitbouw van de elektronische informatievoorziening, het leveren van een reële bijdrage tot de open access -beweging en het spelen van een actieve rol in de digitale leeromgeving. ABSTRACT Until recently, a university without a well-equipped library was simply unimaginable. But the electronic information provision entailed a swift and radical change. In the Netherlands, just like in any other country, scientifi c libraries and in particular university libraries feel endangered. Starting from the present situation of the Dutch university libraries, Paul Soetaert, librarian of Erasmus Universiteit Rotterdam, sketches three possible ways for those libraries to strengthen their position within the university: to further the development of the electronic information provision, to contribute to the open access movement and to play an active role in digital learning. 11