Opvolger De EU wil haar Raamwerk voor Klimaat

Transcriptie

1 dinsdag 10 september jaargang 17 nummer 7 Energie Actueel verschijnt 10 keer per jaar Oplage Abonneren via Grootste zonnepark De zonnecentrale met panelen van landbouwbedrijf Scholtenszathe in het Drentse Klazienaveen-Noord wordt direct na de opening alweer uitgebreid met een kleine 200 panelen. De daken van de zes grote loodsen zijn volledig bedekt en hebben een productiecapaciteit van 1,3 MW. Op een perceel grond pal er naast komt een constructie met zonnepanelen, die in dakvorm naast elkaar komen te liggen. 3 Special over mobiliteit: het groene stopcontact Niet met opgeheven vinger zwaaien Martin Christie (Bettercoal) pleit voor behoedzame kolendialoog Chaotisch energiebeleid in België kan komende winter al ernstige stroomtekorten veroorzaken Online marktplaats voor duurzame energie Vandebron wil energiebedrijf overbodig maken Europese Commissie wil met 40% minder CO 2 -uitstoot naar klimaattop VN in Parijs DOOR JAN SCHILS, BRUSSEL De EU-regeringsleiders proberen in oktober in Brussel een Raamwerk voor Klimaat en Energie 2030 vast te stellen. Daarvoor heeft de Europese Commissie eind juli een CO 2 -reductie van 40% (vergeleken met 1990) voorgesteld. Dit voorstel werd intussen door een aantal lidstaten vooral in Oost-Europa maar ook elders kritisch onthaald. Daar bestaat niet alleen twijfel over de haalbaarheid van deze doelstelling. Ook over de vraag of deze CO 2 - reductie al dan niet met een bindende Europese richtlijn moet worden afgedwongen, zijn de lidstaten het oneens. Besparing Volgens energiecommissaris Oettinger is deze CO 2 -reductie haalbaar door meer energie te besparen. Hij mikt op een besparing van 30%, maar acht 25% al voldoende. De belangrijkste reden voor zijn voorstel is de te grote afhankelijkheid van de EU van import van fossiele brandstoffen (gas uit Rusland en olie uit het Midden-Oosten), waarvoor Europa dagelijks ruim 1 miljard euro op tafel moet leggen. Volgens Oettinger betekent meer energiebesparing nieuwe kansen voor de Europese industrie: Wanneer die energiezuinigere productiemethoden hanteert en energiebesparende producten ontwikkelt, kunnen die ook geëxporteerd worden. Opvolger De EU wil haar Raamwerk voor Klimaat en Energie 2030 ook inbrengen op de VNklimaattop van december 2015 in Parijs. Daar moet de internationale gemeenschap een opvolger vinden voor het in 2012 afgelopen Kyoto-protocol. Sindsdien bestaat er geen enkel wettelijk internationaal akkoord meer, dat de landen verplicht hun uitstoot van broeikasgassen te verminderen. De armere landen, die niet verantwoordelijk zijn voor de opwarming van de aarde, willen in Parijs een bindend akkoord voor grote vervuilers als China, de VS en de EU. Maar China en de VS hebben al signalen afgegeven een dergelijk bindende akkoord niet te zullen ondertekenen. Volgens de New York Times werkt VS-president Obama aan een realistisch klimaatakkoord, dat de grote vervuilers alleen politiek verplicht hun CO 2 -uitstoot te verminderen. Wie dat akkoord niet ondertekent, zou internationaal te kijk staan. Overbodig te zeggen dat een dergelijk akkoord geen enkele waarde heeft. Besparingspotentieel Europese industrie en transportsector 17% DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN In de Europese industrie en transportsector kan flink op energie worden bespaard, maar de vraag is hoeveel. De Deense brancheorganisatie Dansk Energi heeft een poging gedaan om daarop een antwoord te krijgen en raamt het besparingspotentieel aan de hand van een uitvoerige studie op bij elkaar op 17%. Dit besparingspotentieel komt concreet neer op petajoule (PJ) en kan volgens de analisten worden gehaald als de bestaande energie-intensiteit in de industrie en de transportsector wordt vervangen door de best beschikbare ( best practice ) energieefficiency. Dit begrip definieert de studie als het aandeel van de energiekosten in het bruto binnenlands inkomen. Grootste bijdrage De studie is opgesteld aan de hand van data in een aantal geselecteerde landen in Oosten West-Europa, te weten Denemarken, Zweden, Duitsland en Groot-Brittannië, Estland, Litouwen, Letland, Polen, Slowakije en Hongarije. In de industrie kan het meest op energie worden beknibbeld, zo blijkt. Het transport heeft aanzienlijk minder mogelijkheden. Van de tien bekeken landen kan Duitsland de grootste bijdrage leveren aan de potentiële besparing, namelijk PJ, waarvan de industrie alleen al PJ. Voor een ook geen kleine economie als Groot-Brittannië blijven de analisten met hun calculaties daarentegen steken op ruim 400 PJ. Dat is praktisch evenveel als Polen en Zweden. Startpunt Duidelijk is ook dat in de Oost-Europese landen meer potentieel voorhanden is dan in de West-Europese. Voor een land als Litouwen bijvoorbeeld wordt het besparingspotentieel in de industrie becijferd op ruim 80%. In Denemarken is het daarentegen maar 30%. Dat is wel het laagste percentage. In een land als Duitsland zou 55% kunnen worden bespaard en in Zweden 60%. Hierbij is gebruik gemaakt van de data van Dat was het meest recente jaar waarvan data van een bevredigende kwaliteit beschikbaar waren. Dansk Energi erkent dat de landenvergelijking een vrij simplistisch beeld oplevert. Maar de resultaten kunnen wel als startpunt worden gezien voor een meer gedetailleerde beoordeling van de haalbare besparing op het energieverbruik. Deense analyse: Wind op land goedkoopste vorm van energie DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN Windkracht van landturbines is de goedkoopste vorm van energie die er momenteel is. Dat is de bevinding van de Deense Rijksdienst Energie in een analyse. Windmolens aan land verslaan niet alleen offshore turbines, wat niet verrassend is, maar onder meer ook nieuwe kolen- en/ of gasgestookte centrales. Volgens de berekeningen van de Deense energiedienst kost landwind per kilowattuur ruim 4 cent, offshore wind en de met fossiele brandstoffen opgewekte elektriciteit krap het dubbele. In totaal omvat de kostenanalyse 10 energietechnologieën. In de middenmoot bevinden zich qua kostprijs met houtpellets gestookte centrales. In de staartgroep zitten PV-zon en centrales die draaien op biomassa. Uitgangspunt bij de berekening was dat de installaties in 2016 in bedrijf worden gesteld. Opluchting De bevindingen van de analisten zorgen voor enige opluchting bij de zittende energie- en klimaatminister, de links-liberale Rasmus Helveg Petersen. Denemarken zet massief in op windkracht en de bewindsman is dan ook blij dat blijkt dat we ook economisch gezien de juiste weg zijn ingeslagen. Als windenergie goedkoper is dan alle andere mogelijkheden, dan is dat zeker ook te danken aan de grote mate van betrokkenheid en professionalisme die er is op dit gebied, zowel bij de onderzoekers, het bedrijfsleven en bij de politici. De bewindsman meent tevens dat is aangetoond dat subsidiëring noodzakelijk is om de investeringen in duurzame energie van de grond te krijgen, en wel omdat de huidige stroomprijzen te laag zijn om de kosten terug te verdienen. Dat er tegen de achtergrond van de uitkomsten van de analyse nu alleen nog maar windkrachtcapaciteit zal worden aangelegd, zou echter een verkeerde conclusie zijn. De behoefte aan back up in windstille periodes blijft bestaan. Onder druk Brancheorganisatie Dansk Energi meent op haar beurt dat ook is aangetoond dat de stroommarkt sterk aan hervorming toe is. Het grote aanbod aan Noorse en Zweedse water- en windkracht zet de elektriciteitsprijzen zodanig onder druk dat er geen ruimte is voor de financiering van nieuwe back up capaciteit, terwijl ondertussen bestaande capaciteit buiten bedrijf wordt gesteld. Energie Actueel is ook digitaal beschikbaar: energieactueel.nl

2 2 ECONOMIEmarkt & bedrijven Innovatief financieringsmodel voor Britse offshore wind Stand investeringen GIB: 1,6 miljard euro voor 32 projecten De Green Investment Bank is in 2012 door de Britse regering in het leven geroepen om direct te investeren in duurzame projecten en daarvoor ook particulier kapitaal aan te trekken. De overheid is de enige aandeelhouder in de bank. De GIB heeft zich tot nu toe op drie sectoren gericht: offshore wind, energie uit afval/biomassa en energiebesparing, maar is bereid in de toekomst ook geld te steken in CO 2 -opvang en -opslag, maritieme energie en biobrandstoffen. De bank zegt graag expertise te delen met potentiële investeerders en een flexibele benadering te hebben door zowel aan kapitaalals schuldfinanciering te doen, en door nieuwe financiële producten en innovatieve technologieën te ondersteunen. Sinds de oprichting heeft de GIB geïnvesteerd in 32 projecten. De eigen directe investeringen bedroegen 1,6 miljard euro. Daarvan ging 775 miljoen naar vijf projecten in offshore wind. Sommigen van die projecten zijn al operationeel, anderen verkeren in de laatste fase van de constructie. Naast de 1,6 miljard van de GIB hebben andere investeerders nog eens 4,4 miljard aan het totaal toegevoegd, waardoor de GIB in korte tijd ruim zes miljard in de groene economie heeft gepompt. DOOR ARJAN SCHIPPERS, LONDEN De Britse Groene Investeringsbank (GIB) heeft een speciaal fonds opgezet om belangen te verwerven in reeds operationele offshore windparken. Het fonds hoopt op die manier meer investeerders aan te trekken voor de offshore windsector en kapitaal vrij te maken voor de bouw van nieuwe windparken. Groot-Brittannië zet, net als Nederland, sterk in op offshore wind. Zonder windparken op zee maakt het land weinig kans de klimaatdoelstellingen voor 2020 te halen. Maar offshore wind is duur en de financiering van nieuwe windparken blijkt vaak een struikelblok, onder meer omdat het als een risicovolle investering wordt gezien met een lange terugverdientijd. De afgelopen maanden hebben grote bedrijven als RWE en Scottish Power al enkele projecten in Britse wateren geschrapt of uitgesteld. Slagkracht De GIB heeft daarom het Offshore Wind Fund opgezet. Door met dit fonds deelnemingen te verwerven in operationele windparken mikt de GIB erop dat het zo vrijkomende kapitaal van ontwikkelaars zal terugvloeien in nieuwe projecten. Het fonds zal ook samen met ontwikkelaars investeren tijdens de constructiefase. Voor de ontwikkelaars is dat gunstig omdat het de slagkracht van hun kapitaal vergroot en het constructierisico vermindert. Het GIB hoopt dat de activiteiten van het fonds een demonstratie-effect zullen hebben en zodoende nieuwe investeerders naar de sector haalt. Het Fonds richt zich op langetermijn investeerders zoals pensioenfondsen en banken, die een vast rendement op hun beleggingen zoeken. Mondelinge steun Voor de offshore windsector betekent dit een nieuwe manier van financieren: er wordt particulier kapitaal gereserveerd voor een sector als geheel in plaats van dat er wordt geïnvesteerd per project. Er zijn natuurlijk wel andere groene fondsen die uitsluitend in duurzame energie investeren, maar wat het Offshore Wind Fund bijzonder maakt is de financiële armslag die het hoopt te hebben. De doelstelling van het GIB is om tegen het eind van dit jaar zo n 1,25 miljard bij elkaar te hebben gebracht. Maar gaat dit lukken? Hoewel de Britse regering regelmatig haar mondelinge steun aan de offshorewind sector betuigt, blijkt er niet zoveel geld beschikbaar te zijn voor subsidies van nieuwe windparken. De regering heeft een plafond ingesteld aan de subsidies voor duurzame energie tot 2020, om consumenten niet op te zadelen met al te hoge lasten voor duurzame energie. Het leeuwendeel van dit geld gaat naar projecten die al operationeel zijn, in aanbouw zijn of al een subsidiecontract hebben. Er blijft dan niet zoveel over voor nieuwe projecten, waardoor het moeilijker zal worden voor het Offshore Wind Fund investeerders aan te trekken. Subsidiepot Het ministerie van Energie heeft onder de nieuwe contracts for difference subsidieregeling vanaf 2016 voorlopig 190 miljoen per jaar vrijgemaakt voor subsidiëring van minder goed gevestigde technologieën. Daar valt offshore wind onder, maar die moet om deze subsidiepot concurreren met andere relatief nieuwe technologieën zoals golfslag- en getijdenstroomenergie. Als nieuwe projecten in 2016 geen contract kunnen krijgen, moeten ze het een jaar later weer proberen. Volgens de brancheorganisatie Renewable UK is het jaarlijkse bedrag net genoeg om een 500 MW-windpark te subsidieren en dat is veel minder dan nodig is om klimaatdoelstellingen te halen. Maar gevestigde technologieën zoals onshore wind en PV-panelen, zijn nog minder goed bedeeld; die moeten het doen met 62 miljoen per jaar. Renewable UK en andere brancheorganisaties zijn daar verbaasd over. Zij zeggen dat betere financiering van de gevestigde en goedkopere technologiëen uiteindelijk beter zal uitpakken voor de consumenten. Zachte winter nekt RWE en E.On, redelijke cijfers Iberdrola DOOR PETER WESTHOF Iberdrola heeft een redelijk eerste halfjaar achter de rug. Hogere winstcijfers bij de productie van stroom op basis van waterkracht en goede prestaties in het buitenland compenseerden belastingmaatregelen in thuisland Spanje. RWE en E.On zagen daarentegen in de eerste zes maanden van 2014 de winst en omzet teruglopen. Prijsdruk en lastige marktomstandigheden waren volgens de bedrijven hiervoor verantwoordelijk. Iberdrola presenteerde eind juli de cijfers over het eerste halfjaar van De wereldleider in hernieuwbare energie profiteerde van goede resultaten bij de waterkrachtcentrales en groei bij de buitenlandse dochters. Dit compenseerde de negatieve impact van de reguleringsmaatregelen van de Spaanse regering. De regering in Madrid is al enkele jaren bezig een groot overheidstekort te verhalen op de energiebedrijven. De bedrijven worden geconfronteerd met een flink hogere afdracht aan de fiscus en veel lagere subsidies. Vanwege deze afdracht kwam de nettowinst van Iberdrola in de eerste zes maanden 13% lager uit op 1,5 miljard euro. Iberdrola stelde dat het overweegt een deel van haar activiteiten in Spanje te gaan verkopen. Dit zou een bedrag van 3 miljard euro moeten opleveren. Het geld gaat gebruikt worden voor de reductie van de netto schuld, die momenteel 25,7 miljard euro bedraagt. Een jaar geleden was de schuld nog ongeveer 8% hoger. Flinke winstdaling RWE liet een minder positief geluid horen dan Iberdrola. Het heeft als gevolg van de zachte winter en de lage prijs voor elektriciteit de winst in de eerste 6 maanden van het jaar zien kelderen. Dat meldde RWE 14 augustus bij de presentatie van de halfjaarcijfers. De winst zakte met 61% tot 749 miljoen euro, tegenover bijna 2 miljard euro een jaar eerder. Analisten gingen gemiddeld uit van een winst van 790 miljoen euro. De omzet lag met 25,1 miljard euro 10% lager in vergelijking met de eerste 6 maanden vorig jaar. RWE benadrukte dat de resultaten over 2013 werden beïnvloed door een eenmalige bate uit een juridisch geschil met de Russische gasleverancier Gazprom. RWE handhaafde de verwachting dat de winst van het bedrijf dit jaar uitkomt tussen de 1,2 miljard en 1,4 miljard euro. RWE zal de komende tijd inzetten op kostenbesparingen. Onder meer wordt de productiecapaciteit teruggeschroefd en worden activa verkocht. Naast de prijsdruk ervaart RWE ook de gevolgen van het beleid van de Duitse autoriteiten die inzetten op het vergroenen van de markt door onder meer subsidies voor zonne- en windenergie. RWE heeft, ook naar eigen zeggen, vrij laat de overstap naar duurzame energie gemaakt. Beleggers waren ontevreden over de gepresenteerde cijfers van RWE. Op de beurs in Frankfurt zakte het aandeel 2,1%. Dalende energieprijzen Ook concurrent E.On kwam met een weinig opwekkend bericht naar buiten. Het zag zijn winst en omzet in de eerste helft van dit jaar verder teruglopen. De nettowinst bedroeg 1,53 miljard euro, tegen 1,91 miljard in dezelfde periode vorig jaar. De omzet daalde op jaarbasis met 13% tot 56,1 miljard euro, zo meldde het bedrijf half augustus. E.On heeft onder meer last van de dalende energieprijzen in Duitsland. De utility, die in het buitenland probeert uit te breiden terwijl in eigen land energiecentrales moeten worden gesloten, kampte daarnaast met on- Best en slechtst presterende beursfondsen Periode 23 juni t/m 2 september 2014 best presterende National Grid Group 4,99% Iberdrola 1,27% Gasnatural - Union Fenosa 0,17% Endesa -0,28% Centrica -0,47% minst presterende Enel -4,64% Veolia Env -5,16% RWE -6,18% E.On -7,71% GdF Suez / International Power -10,55% gunstige wisselkoerseffecten. Door de warme Europese winter werd ook aanzienlijk minder gas verkocht dan een jaar eerder. Volgens topman Johannes Teyssen waren de halfjaarresultaten, gezien de lastige marktomstandigheden, in lijn met de verwachtingen van het bedrijf. Financieel directeur Klaus Schäfer wees er verder op dat E.On in de eerste zes maanden van 2014 de schulden flink wist te verminderen, met 2,5 miljard tot 29,7 miljard euro. Hierdoor verbeterde de financiële positie van E.On. Op de beurs in Frankfurt steeg E.ON 4,8% na publicatie van de cijfers. Ondanks de rode cijfers presteerde het in de eerste helft van dit jaar beter dan analisten hadden voorspeld.

3 3 INTERVIEWkolendialoog Martin Christie (Bettercoal) pleit voor behoedzame kolendialoog met Colombia Martin Christie (Bettercoal): Transparantie is een middel, geen doel op zich. Het is mij niet geheel duidelijk wat het uitmaakt om te weten hoeveel kolen partij x koopt van leverancier y. Niet met opgeheven vinger zwaaien De Tweede Kamer wil dat Nederlandse energieproducenten transparant maken uit welke mijnen hun steenkool afkomstig is. Dit met name om druk te zetten op mijnbouwbedrijven in Colombia, die worden beschuldigd van mensenrechtenschendingen. Martin Christie, directeur van Bettercoal, dat werkt aan een wereldwijd auditingsysteem voor kolenmijnen, betwijfelt of een Nederlandse Alleingang zoden aan de dijk zet. We moeten deze gevoelige discussie op een verstandige manier voeren en niet met opgeheven vinger zwaaien. Over Bettercoal Bettercoal is een onafhankelijke non-profitorganisatie die tot doel heeft om het ethisch, sociaal en milieuverantwoord gedrag binnen de kolenketen te verbeteren. Het initiatief hiertoe werd in 2010 genomen door de Europese energiebedrijven RWE, Electrabel, GDF SUEZ, E.On en Vattenfall. Bettercoal laat onafhankelijke auditors op basis van visitaties een oordeel vellen over kolenmijnen overal ter wereld. Dit gebeurt op basis van een code die is opgesteld met betrokkenheid van vertegenwoordigers van bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Inmiddels telt de organisatie 9 energiebedrijven als leden. Onlangs sloten ook het Havenbedrijf Rotterdam en het Rotterdamse overslagbedrijf EMO zich aan als geassocieerd lid. Vlak voor de zomer schaarde een meerderheid van de Tweede Kamer zich achter een motie van PvdA er Jan Vos, die eist dat energiebedrijven individueel inzage geven uit welke mijnen ze hun kolen halen. Minister Lilianne Ploumen (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking) zit nu aan tafel met de energiebedrijven om dit in een convenant te regelen (zie ook kader, red.). Eind dit jaar reist de bewindsvrouw met een delegatie van CEO s van de bedrijven af naar het Zuid-Amerikaanse Colombia om persoonlijk kennis te nemen van de situatie aldaar. Hier spreken ze ook met vertegenwoordigers van de internationale mijnbouwbedrijven Drummond (Amerikaans) en Prodeco (Zwitsers). Deze worden ervan beschuldigd in het verleden te hebben samengewerkt met paramilitairen die verantwoordelijk zouden zijn voor de moord op duizenden burgers in het mijngebied. De mijnbouwbedrijven wijzen de beschuldigingen met klem van de hand. Oordeel vellen Martin Christie werkte twintig jaar in de olie-en mijnbouwindustrie. Daar had hij veel te maken met corporate responsibility processen. Sinds 2012 staat hij aan het hoofd van Bettercoal, een initiatief van Europese energiebedrijven om een internationaal auditing systeem voor kolenmijnen op te zetten. Dit houdt in dat onafhankelijke auditors op basis van visitaties een oordeel vellen over kolenmijnen overal ter wereld, waarbij met name wordt gekeken naar arbeidsomstandigheden, milieu, mensenrechten en andere ethische en sociale aspecten. De eerste assessments vinden inmiddels plaats, onder meer bij één van de mijnen van Drummond in Colombia. Het kost tijd en energie om alle partijen ervan te overtuigen dat ze baat hebben bij een onafhankelijke audit Onafhankelijke audit Het zijn delicate processen, waarbij een constructieve dialoog moet worden opgezet met de soms onwillige mijnbouwbedrijven en overheden. Christie: Colombia is een belangrijke kolenexporteur voor Europa, maar we zijn overal ter wereld actief: Indonesië, Zuid-Afrika, Australië, Rusland, Noorwegen, Polen et cetera. Er zijn vele stakeholders bij betrokken, die ieder hun belang hebben. De mijnbouwbedrijven zelf vrezen dat ze in een negatief daglicht worden gezet. Overheden die hun industrie willen beschermen. Vakbonden en lokale gemeenschappen die hun banen willen behouden. Het kost tijd en energie om alle partijen ervan te overtuigen dat ze baat hebben bij een onafhankelijke audit. - Stel dat een audit uitwijst dat er grove misstanden zijn in een mijn. Wat is dan de consequentie? Christie: Wij gaan niet per mijn een certificaat afgeven met u bent goed of fout. Wij kijken naar positieve ontwikkelingen en naar verbeterpunten en streven dan naar een actieplan om goede stappen te zetten richting de volgende beoordeling. De leden van Bettercoal hebben de verplichting om deze informatie mee te wegen in hun inkoopbeleid. Alle bedrijven hebben zelf strenge ethische codes, dus als er ernstige misstanden zijn, zou dat direct impact hebben op hun contractuele relatie met de bewuste leverancier. - Hoe gaat Bettercoal om met de beschuldigingen aan de mijnbouwbedrijven in Colombia? We nemen de situatie natuurlijk uiterst serieus, maar we moeten wel realiseren welke rol we hebben en welke invloed we kunnen uitoefenen. In mijn opvatting hebben wij de meeste invloed op het beoordelen van de huidige situatie en hoe we deze in de toekomst kunnen verbeteren. Het is erg lastig voor Bettercoal om betrokken te raken bij hetgeen er in het verleden is gebeurd, zeker als er ook juridische complicaties zijn. Ik vind wel dat deze zaken goed onderzocht moeten worden en beoordeeld, maar dat is in eerste instantie aan Colombia zelf. Er ligt zeker ook een rol voor Europese overheden om er bij de Colombiaanse overheid op aan te dringen om de vermeende misstanden uit het verleden te onderzoeken, maar dat is een zaak tussen overheden. Forse beschuldigingen Felle kritiek op de mijnbouwbedrijven in Colombia is er van de Nederlandse vredesbeweging PAX. In een rapport over de mensenrechtenschendingen in het land doet de organisatie forse beschuldigingen en voert zij druk uit op de Nederlandse politiek om stappen te nemen tegen de import van bloedkolen. Consumenten zouden energiebedrijven kunnen dwingen om niet meer uit deze regio te importeren. - PAX was destijds lid van de adviesgroep van Bettercoal maar is eruit gestapt. Hoe is de relatie nu? Christie: PAX is er inderdaad uitgestapt. Ik denk dat ze een andere koers hebben gekozen waarbij ze meer druk willen uitoefenen op de Nederlandse overheid en energiebedrijven om iets te doen aan de erfenis van het verleden in Colombia. Dat is hun goed recht. Bettercoal houdt altijd een open dialoog en is constant in gesprek met NGO s. -Wat vindt u ervan dat minister Ploumen nu in overleg is met energiebedrijven over meer transparantie in de keten? Ik denk dat minister Ploumen moet proberen een balans te vinden tussen bestaande initiatieven zoals Bettercoal en andere uitdagingen die op haar pad komen, zoals de wens van de Nederlandse politiek om energiebedrijven te verplichten tot meer inzicht in hun inkoopportefeuille. De minister heeft aangegeven dat ze Bettercoal serieus neemt, en dat lijkt mij een goede zaak. Het is van groot belang dat deze initiatieven geïntegreerd worden. Dat is ook beter voor de dialoog met de Colombiaanse partijen. - Wat zou er tegen zijn om meer transparantie te creëren? Wij zijn voorstander van transparantie maar het moet een middel zijn, geen doel op zich. Het is mij niet geheel duidelijk wat het uitmaakt om te weten hoeveel kolen partij x koopt van leverancier y. Bettercoal probeert de omstandigheden ter plekke te verbeteren, daar ligt volgens mij de grootste uitdaging. Bettercoal houdt altijd een open dialoog en is constant in gesprek met NGO s - Eind dit jaar gaat minister Ploumen met de energiebedrijven op bezoek in Colombia. Draagt dit bij aan de dialoog die Bettercoal daar voert? Mijn ervaring in landen als Rusland en Indonesië, en ook in mijn gesprekken met de Colombiaanse partijen, is dat dit soort kwesties zorgvuldig moeten worden aangepakt. We moeten deze gevoelige discussie op een verstandige manier voeren en niet met opgeheven vinger zwaaien. Een geïntegreerde aanpak levert het beste resultaat. Energiebedrijven zetten kanttekeningen bij vergaande transparantie over koleninkoop E.On Benelux, EPZ, Essent, GDF Suez Energie Nederland en Nuon zijn in overleg met minister Lilianne Ploumen (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking) over een convenant dat onder andere verdergaande transparantie over de herkomst van kolenimport regelt. Het publiceren van individuele data per mijn is echter een stap te ver, zegt Corné Boot, woordvoerder van de gezamenlijke energiebedrijven. Boot: Energiebedrijven zijn nu al transparant over de herkomst van hun kolen. Als je naar de website van E.On gaat, zie je precies welk percentage uit welk land wordt geïmporteerd. Maar als we deze informatie ook per mijn moeten prijsgeven, komt er zeer concurrentie- en marktgevoelige informatie op straat te liggen. Onze buitenlandse concurrenten kunnen dan precies zien hoe onze inkoopportefeuille is samengesteld, zonder dat zij transparant hoeven te zijn. Het is sterk de vraag of de mededingingsautoriteiten een dergelijke verplichting zullen accepteren. Dat wordt nu onderzocht. Effect nihil Daarbij komt dat het effect van de maatregel nihil is, aldus Boot. Ons land is goed voor 0,1 procent van de wereldvraag naar kolen, dus individuele Nederlandse acties maken weinig indruk. In Colombia liggen ze daar niet wakker van. Wij zijn er voorstander van om de internationale aanpak van Bettercoal niet te verstoren en zo bij de mijnbouwbedrijven ter plekke concrete verbeteringen aan te brengen. De Nederlandse energiebedrijven spannen zich daar zeer voor in. De energiebedrijven zijn verrast door de motie van Tweede Kamerlid en energiewoordvoerder Jan Vos (PvdA) van begin deze zomer, die dreigt met wettelijk verplichte transparantie. Boot: Deze doorkruist het overleg dat wij voeren met minister Ploumen over een convenant. Dat overleg gaat de goede kant op. Corné Boot: Ons land is goed voor 0,1 procent van de wereldvraag naar kolen, dus individuele Nederlandse acties maken weinig indruk.

4 4 THEMA mobiliteit Mobiliteit: Het groene stopcontact DOOR ALEXANDER HAJE De markt voor een groene elektrische infrastructuur is volop in beweging. De hoeveelheid laadpunten voor elektrische auto s neemt flink toe. Ook de komende jaren zal die verder groeien, want het aantal elektrische voertuigen op de Nederlandse wegen breidt zich uit. Nieuwe providers van laadpunten, zowel in de openbare en semiopenbare ruimte als voor privégebruik, dienen zich aan. En daarmee ook de diversiteit van het aantal betaalsystemen, zoals laadpas, app en sms. De behoefte aan snellaadstations wordt groter. Een auto die zijn brandstof haalt uit het groene stopcontact met elektriciteit van zon en wind zal het toekomstbeeld steeds sterker gaan bepalen. Anja van Niersen, algemeen directeur Allego Meer marktwerking is goed voor de consument Allego plaatst laadpunten voor elektrische auto s in de openbare en semiopenbare ruimte. Dat doen we in het hele land, zegt Anja van Niersen, algemeen directeur van Allego. Maar ook in België en Duitsland. Het bedrijf is vorig jaar opgericht en een initiatief van netbedrijf Alliander. Elektrisch vervoer wordt steeds belangrijker in Nederland en heel Europa, constateert Van Niersen. Ze legt uit dat elektromobiliteit, in relatie tot decentrale opwek van Anja van Niersen, algemeen directeur Allego: Mensen worden kritischer waar ze hun auto opladen en wat zij daarvoor betalen. duurzame stroom en de invloed daarvan op het elektriciteitsnet, voor Alliander van groot belang is. In 2009 is het netbedrijf daarom al begonnen met de eerste projecten op het gebied van infrastructuur voor elektromobiliteit. Maar die stopten vorig jaar. Toen heeft de overheid namelijk besloten dat dit soort projecten alleen nog maar mogen worden uitgevoerd door vrije marktpartijen. Publieke partijen als netbeheerders zijn daarvan uitgesloten, zegt Van Niersen. We hebben toen besloten om onder Alliander een tak op te richten die wel mag opereren in dat commerciële domein. Een bedrijf dat zich bezighoudt met het bedenken, plaatsen en operationeel houden van infrastructuur van elektrische auto s. Scheiding in rollen Van Niersen: Er dient zich de laatste tijd een scheiding aan in rollen. Aan de ene kant is er de ontwikkelaar en beheerder van laadinfrastructuur. Op die markt zijn momenteel vijf partijen actief, waaronder Allego. Aan de andere kant zijn er de mobility service providers. Dat zijn met name bedrijven die betaalpasjes uitgeven voor de laaddiensten. Hun aantal groeit de laatste tijd heel sterk en elke provider heeft haar eigen betaalsysteem. De hoeveelheid pasjes waaruit consumenten kunnen kiezen waarmee elektriciteit geladen kan worden, neemt daardoor flink toe. Partijen als Nuon begeven zich op deze markt, maar ook The New Motion en ANWB. De infrastructuur die wij aanleggen is voor elk van die betaalsystemen toegankelijk. Vooruitzichten Aan Van Niersen de vraag hoe elektromobiliteit zich de komende jaren verder ontwikkelt. Ik durf daar nu geen harde uitspraken over te doen. Daarvoor is de markt nog te pril. Wat we wel zien is dat elektromobiliteit in Nederland, maar ook in Duitsland en omringende landen, toeneemt. Al heeft de economische crisis de laatste jaren wel de rem gezet op die groei. Ze signaleert dat de actieradius van elektrische auto s steeds groter wordt. En dat is van invloed op het aanbod van laadpunten. We verwachten dat je op een aantal plekken een toename van laadvoorzieningen gaat krijgen. Dat is bij mensen thuis, in de publieke en in de semipublieke ruimte, zoals bij winkelcentra, ziekenhuizen en vergadercentra. Ook op het werk zie je dat er meer laadpunten bijkomen voor werknemers die elektrisch rijden. Verder neemt de behoefte aan meer snellaadpunten toe, zegt de algemeen directeur van Allego. Onlangs hebben Aantallen laadpunten Gebaseerd op cijfers van stichting e-laad, EV-Box B.V, Nuon en Essent, The New Motion (cijfers t/m ) en Oplaadpalen.nl (vanaf cijfers t/m ). Aantal geïnstalleerd per standaard laadpunten Publiek (24/7 openbaar toegankelijk) Semi-publiek (beperkt openbaar toegankelijk) # Snellaadpunten Publiek en semi-publiek # Laadpunten (excl. private laadpunten) Bron: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland wij de eerste geplaatst in Arnhem. In totaal gaan we de komende tijd zestig snellaadpunten in Nederland en België installeren. Met name op plekken waar mensen korte tijd hun auto parkeren, zoals bij wegrestaurants en supermarkten, zijn snellaadstations een uitkomst. Laadsessies De frequentie waarmee laadpunten worden gebruikt neemt ook toe. Waren dat aanvankelijk drie of vier laadsessies per week, nu zijn er dat zeven of acht, zegt Van Niersen Standaard Publiek Standaard Semi-publiek Snellaad Aantallen 186 Dat is een goede ontwikkeling, want meer sessies maken het prijskaartje voor elektrisch laden aantrekkelijker. Ze vertelt dat het opladen van elektrische auto s tot nog toe flink door het Rijk werd gesubsidieerd. Daar komt nu een einde aan en je ziet daardoor een verschuiving in de markt ontstaan. Mensen worden kritischer waar ze hun auto opladen, via welke providers en wat zij daarvoor betalen. Een goede ontwikkeling, je krijgt dan vanzelf meer marktwerking. Er valt dan ook echt iets te kiezen voor consumenten. Laadoplossingen voor particulieren en bedrijven Energiebedrijf Nuon is een van de vele partijen die actief zijn op de markt voor elektrisch vervoer. Het levert laadoplossingen voor elektrische auto s aan particulieren en bedrijven. Nuon is partner van Volvo en Nissan en levert voor plugin hybride modellen van beide autofabrikanten de laadoplossingen. Daarnaast plaatst het energiebedrijf (in samenwerking met bouwonderneming Heijmans) in opdracht van diverse gemeenten openbare laadpunten in de provincies Noord-Holland, Utrecht en Flevoland. Joris Hupperets, business manager Emobility van Nuon laat weten dat er inmiddels zo n 600 daarvan zijn geplaatst. Als de woongemeente hiervoor een overeenkomst heeft met het energiebedrijf, dan kan de eigenaar van een auto bij Nuon een plaatsingsverzoek indienen voor een oplaadpunt in de buurt. Naast het plaatsen van laadpunten biedt het energiebedrijf ook oplaadabonnementen aan. De speciale oplaadpas kan worden opgeladen bij alle openbare oplaadpunten van Nuon en aangesloten aanbieders. Speciaal stopcontact Naast het plaatsen van laadpunten biedt het energiebedrijf ook oplaadabonnementen aan. De speciale pas kan worden opgeladen bij alle openbare oplaadpunten van Nuon en aangesloten aanbieders. Voor klanten met een eigen garage of parkeerplaats heeft Nuon de Laadbox, een speciaal stopcontact dat geschikt is voor binnen- en buitengebruik. Hiermee is een auto sneller opgeladen dan met een gewoon stopcontact. De kabel vergrendelt tijdens het laden. Daardoor kan het opladen niet ongewenst worden onderbroken en kan niemand per ongeluk onderdelen aanraken die onder spanning staan, legt Hupperets uit. Stijging Het energiebedrijf verwacht dat het aantal elektrische voertuigen in Nederland verder zal stijgen de komende jaren. Waarom? Er komen steeds meer elektrische modellen op de markt, zegt Hupperets. Nationale en lokale overheden zullen schoon en duurzaam vervoer naar alle waarschijnlijkheid blijven stimuleren. De kosten voor batterijen gaan de komende jaren vanwege schaalvergroting verder omlaag. Hierdoor is de verwachting dat uiterlijk in 2020 de kosten voor elektrisch rijden lager zullen zijn dan de kosten voor rijden op fossiele brandstoffen. En bovendien zonder subsidie. ANWB: Laadinfrastructuur is nog ontoereikend Drie jaar geleden nam de ANWB het initiatief voor de plaatsing van elektrische laadpunten in de Randstad. Een jaar later besloot de belangenorganisatie consumenten en zakelijke klanten de mogelijkheid om laadfaciliteiten op maat aan te gaan bieden. Elektrisch rijden staat bij onze leden en in het algemeen zeer in de belangstelling, zegt Markus van Tol van de uit 1883 daterende Algemene Nederlandse Wielrijders Bond. Rijdt u elektrisch of stapt u binnenkort over? Dan verzorgt de ANWB voor u de laadfaciliteiten. De website van de ANWB laat er geen misverstand over bestaan: We helpen leden graag bij het uitkiezen en aanschaffen van een laadpaal en regelen voor hen ook de volledige installatie, zegt Van Tol. Ook voorziet de ANWB leden desgewenst van een laadpas die toegang biedt tot nagenoeg alle publiekelijke snel(laadpalen). Hoge kant Van Tol: We zien het aantal elektrische auto s onder onze leden nog niet progressief toenemen. Voor de grote doorbraak in het consumentensegment is de aanschafprijs nog aan de hoge kant. En de laadinfrastructuur is ontoereikend. In een ideale situatie is er voor iedere elektrische auto één laadpaal beschikbaar. Maar daarvan is nu nog geen sprake. Mensen wachten daarom met het kopen van een elektrische auto. De ANWB is van mening dat de elektrische auto in Nederland, met zijn relatief korte afstanden, een uitstekende bijdrage kan leveren aan duurzame mobiliteit, aldus Van Tol. Voorwaarde is dan wel dat de overheid het gebruik van de elektrische auto en het plaatsen van laadpunten blijft stimuleren.

5 5 THEMA mobiliteit SolaRoad: een weg die zelf zijn elektriciteit opwekt De weg die zonlicht omzet in elektriciteit. Een initiatief van TNO, de provincie Noord-Holland, Imtech en Ooms Civiel. Het idee achter SolaRoad is simpel: zonnecellen in het wegdek vangen zonlicht op en produceren duurzame stroom. Toch gingen er jaren onderzoek aan vooraf voordat het circa honderd meter SolaRoad fietspad langs de provinciale weg N203 bij Krommenie eind dit jaar in gebruik kan worden genomen. Nu nog als proef, maar als het aan de bedenkers ligt straks breed toepasbaar. Nederland beschikt over zo n kilometer wegdek. Als daarop zonnecelpanelen worden geplaatst, dan kunnen die huishoudens, de openbare verlichting en auto s van duurzame stroom voorzien. Een aantrekkelijk toekomstbeeld zegt Gerrit Jan Valk, Business Developer Sustainable Energy bij TNO. Om daar te komen moeten we nog wel enkele stappen zetten. Maar dat zonnecellen in de toekomst grootschalig in wegen kunnen worden toegepast, dat lijdt geen twijfel, voorspelt hij. Vanuit het buitenland wordt met veel belangstelling naar deze pilot gekeken. Gerrit Jan Valk (TNO): Vanuit het buitenland wordt met veel belangstelling naar deze pilot gekeken. Potentie en haalbaarheid Sten de Wit, senior onderzoeker Duurzame Infrastructuur bij TNO en vanaf het begin bij SolaRoad betrokken: Het SolaRoad initiatief is in 2009 gestart bij TNO. Met het toekomstbeeld om zonlicht dat op onze wegen valt op te vangen en daarmee de auto s die op die wegen rijden te voeden met elektriciteit. We hebben toen de potentie en haalbaarheid onderzocht van dit scenario. En zijn tot de conclusie gekomen dat het idee zich ervoor leende om verder uit te werken. Ook andere partijen waren enthousiast. De provincie Noord-Holland meldde zich al heel snel aan. Het idee sloot aan bij de ambities van de provincie om elektrisch vervoer de komende jaren te stimuleren. Ook wegenbouwer Ooms Civiel zag mogelijkheden om zonnestroom uit wegen te gaan winnen, evenals technisch dienstverlener Imtech. Concreet product In de afgelopen vijf jaar is het concept uitgegroeid tot een concreet product. Allerlei aspecten zijn daarbij van belang. De oppervlakte van een weg moet voldoen aan strenge eisen. Maar ook: wat zijn de weersinvloeden op zo n weg met zonnecellen? Hoe houdt de techniek zich daaronder? Al die zaken moeten samenvloeien, zegt De Wit. Nu, vijf jaar later, zijn we bijna zover dat de eerste pilot daadwerkelijk gaat draaien. Belangrijk is om de komende jaren te kijken hoe het product zich in de praktijk gedraagt. Zowel technisch als qua energieopbrengst en onderhoud. De ervaringen van de gebruikers van het fietspad zijn daarbij natuurlijk ook van groot belang. En die van de wegbeheerder. Hij krijgt met dit wegenconcept iets totaal nieuws in beheer. Ook die ervaringen zijn belangrijk om van te leren. Stip op de horizon Valk: Doel is om het concept voor de SolaRoad de komende jaren door te ontwikkelen naar een veel bredere toepassing dan alleen fietspaden. Daarbij kijken we naar andere typen wegen, zoals busbanen en wijk- (ontsluitings)wegen. We richten ons daarbij vooral op de meer kleinschalige, provinciale en lokale infrastructuur. Ons ultieme toekomstbeeld is om de elektriciteit die wordt opgewekt in het wegdek door te geven aan auto s die over deze wegen rijden. Daar zijn nog wel de nodige innovaties voor nodig. Maar het is wel de stip op de horizon waar we met SolaRoad naar toe willen. Smart Highway, de snelweg van de toekomst Samen met (wegen)bouwer Heijmans ontwikkelde Daan Roosegaarde van innovatiebureau Studio Roosegaarde een slimme snelweg met zelfoplichtende strepen. Met blauwe sneeuwvlokjes die zichtbaar worden op het wegdek als het glad is. Een innovatieve snelweg, waar elektrische auto s in de toekomst tijdens het rijden worden opgeladen. De N329 bij Oss is de eerste Smart Highway in Nederland. De lichtgevende strepen Glowing Lines op de snelweg maken lichtmasten overbodig. Ze zijn gemaakt van speciale verf en worden overdag opgeladen door zonlicht. Als het donker is lichten ze op en markeren de weg voor de automobilist die eroverheen rijdt. Elektrische auto s Een ander interessant aspect van de slimme snelweg is de ontwikkeling van nieuwe technologie voor het opladen van elektrische auto s. Rijdt een auto over de weg, dan kan de accu in de auto worden opgeladen. Deze inductielaadtechniek wordt ontwikkeld door de TU Delft. Dat werkt als volgt. Onder het asfalt worden magnetische spoelen in de vorm van lange kabels gelegd die een elektro-magneetveld opwekken. In de auto bevinden zich een transformator en spoel die dit veld oppikken. Een dekkingsgraad van 30% van de Nederlandse wegen is genoeg om elektrische auto s op te laden, heeft de TU Delft berekend. Windmolens en zonnepanelen langs de weg moeten ervoor zorgen dat de elektrische weg geladen en de dynamische strepen geactiveerd worden. De zonnepanelen die TNO voor een fietspad in de provincie Noord-Holland heeft ontwikkeld, kunnen in de toekomst mogelijk ook dienst doen als duurzame energiebron. Erik Schepens, Liander Meer efficiëntie zorgt voor betere business case Het plaatsen en aansluiten van openbare laadpunten vraagt om een efficiëntere samenwerking tussen partijen, zegt Erik Schepens, productmanager bij netbeheerder Liander. Dat leidt tot een grotere kostenreductie en dus een betere business case. Als er laadpunten in de openbare ruimte worden geplaatst, krijgt de netbeheerder het verzoek om die aan te sluiten op het elektriciteitsnet. Vaak zijn daar verschillende partijen bij betrokken: de provider van de laadpaal, de gemeente waar het laadpunt wordt neergezet, en de netbeheerder die deze aansluit op de elektriciteitskabel. Daaromheen opereren nog verschillende onderaannemers. Volgens Schepens kan en moet dat eenvoudiger en beter. We willen af van de situatie dat er drie of vier partijen betrokken zijn bij het plaatsen van een laadpunt op locatie, zegt hij. Dat moet efficiënter. Het plaatsen van een oplaadpunt zou door één partij gecoördineerd moeten worden. Daardoor kun je op een effectievere manier bouwen aan een laadinfrastructuur. Compacter Netbeheerders werken samen om laadpunten compacter te maken, zegt Schepens. Door het toepassen van nieuwe componenten in laadpalen worden ze slimmer en goedkoper. Daardoor hopen we dat de kosten voor de laadinfrastructuur voor commerciële aanbieders omlaag kunnen. En daardoor wordt de business case interessanter. We willen hiermee bijdragen aan de groei van elektrisch vervoer in Nederland. Slimmer Liander werkt samen met marktpartijen aan mogelijkheden om flexibele aansluitcapaciteit beschikbaar te maken voor laadpalen. Als het rustig is op het netwerk kan een groter vermogen aan laadcapaciteit worden aangeboden. De klant kan er dan voor kiezen om zijn voertuig sneller op te laden. Routekaart Binnen ElaadNL (zie kader, red.) werken stakeholders samen aan een routekaart voor laadpalen in Nederland, zegt Schepens. Dat is belangrijk omdat netbeheerders dan in staat worden gesteld om de markt zo goed mogelijk te faciliteren. Als wij weten waar en hoeveel laadpunten geplaatst gaan worden, kunnen wij anticiperen op toekomstige ontwikkelingen. Overigens ziet Liander voor de komende twee, drie jaar geen knelpunten ontstaan. Stichting e-laad gesplitst in twee organisaties Tot vorig jaar waren netbeheerders zelf nog in het vrije domein actief. De Stichting e-laad, waarin Stedin, Enexis, Liander en Cogas samenwerken, plaatste toen zelf nog laadpunten in het land. Totdat de overheid besloot dat alleen commerciële partijen dit mogen doen en netbeheerders zich daarvan afzijdig moeten houden. Dit heeft tot gevolg dat de Stichting e-laad nu is gesplitst in twee nieuwe organisaties: ElaadNL en EVnetNL. ElaadNL opereert als kennis- en innovatiecentrum op het gebied van laadinfrastructuur. EVnetNL gaat vanuit de netbedrijven het bestaande netwerk van publieke laadpunten beheren, zodat deze ook de komende jaren probleemloos gebruikt kunnen worden. Technisch hoogstandje van ict, software en elektrotechniek Laadpunten voor elektrische auto s worden ontworpen en gemaakt door specialistische bedrijven. Ze zijn een technisch hoogstandje van ict, software en elektrotechniek, zegt Richard Jongsma, directeur Sales en Marketing bij Alfen, een bedrijf gespecialiseerd in elektrische infrastructuur. Laadpunten bevatten geavanceerde techniek die elektrische auto s in staat stelt om veilig en betrouwbaar hun accu s op te laden. Die techniek ontwikkelt het Nederlandse bedrijf Alfen, dat sinds 2008 specialist is op dit gebied. Techniek die een koppeling aanbrengt met smart grids, intelligente energiesystemen, die nu nog in ontwikkeling zijn maar de toekomst van onze energievoorziening steeds meer gaan bepalen, zegt Jongsma. Communicator Jongsma: Een laadpaal is een communicator pur sang. Hij is aangesloten op het elektriciteitsnet dat in het stroomaanbod voorziet en regelt de aanvoer van elektriciteit richting de auto. Tegelijkertijd moet die laadpaal kunnen omgaan met de elektriciteitswensen van het voertuig. Vraag en aanbod moeten feilloos op elkaar zijn afgestemd. Betaalsystemen De hoeveelheid geleverde stroom moet worden geregistreerd door de laadpaal. Uiteindelijk dient die foutloos in rekening te worden gebracht bij de klant die zijn auto oplaadt. En een laadpaal moet alle in omloop zijnde betaalsystemen kunnen herkennen en accepteren, zegt Jongsma. Betaalt een klant met een betaalpas van bijvoorbeeld de ANWB of van Nuon, of met zijn mobiele telefoon, dan moet de oplaadpaal die transacties kunnen verwerken. De afwikkeling van die betalingen vindt volgens een vast protocol plaats door een back office. Ook daarmee moet de laadpaal probleemloos kunnen communiceren.

6 6 ACHTERGROND analyse Online marktplaats voor duurzame energie Vandebron wil energiebedrijf overbodig maken DOOR ALEXANDER HAJE Je betaalt tien euro per maand aan vastrecht, geen bijkomende kosten en zoekt zelf een producent uit van duurzame stroom. En wij regelen de rest, zegt Remco Wilcke, een van de vier oprichters van Vandebron. Zo simpel is het en zo simpel moet het zijn. In april ging de start-up online en inmiddels hebben zich al heel wat huishoudens gemeld die rechtstreeks hun groene stroom (meestal) van boeren afnemen. Zonder tussenkomst van een energiebedrijf. Een totaal nieuw concept: nieuw in Nederland, nieuw in Europa en zelfs nieuw in de wereld, zegt Wilcke. Vandebron is een online marktplaats waar Nederlandse producenten hun groene stroom aanbieden en particulieren die kunnen afnemen. Een plek waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten, zonder bemoeienis van een energiebedrijf. Duurzame stroom die niet uit het buitenland komt, maar van de boer verderop die een paar windmolens op zijn land heeft staan. Of die afkomstig is van zonnepanelen of mestvergisters. Gas wordt ingekocht uit Groningen, maar 100% CO 2 -gecompenseerd met CO 2 -certificaten van The Gold Standard, verklaart hij. De hoeveelheid biogas die momenteel wordt geproduceerd in Nederland is nog te gering om grootschalig aan te kunnen bieden. Wilcke: Wij willen vraag creëren voor het aanbod van lokaal, regionaal of landelijk geproduceerde stroom. Dat kan elektriciteit zijn uit welke duurzame bron dan ook. Particulieren zoeken op basis van postcode online in het bestand naar producenten van zonne-, wind-, bio-energie of waterkracht die bij ons zijn aangesloten. Ieder van hen heeft een beschreven profiel. Mensen weten dus precies voor welke producent zij kiezen. Vastrecht Er ging zo n anderhalf jaar voorbereiding aan vooraf voordat Vandebron dit voorjaar van start kon gaan. Samen met compagnons Aart van Veller, Matthijs Guichelaar en Michael Fraats stelde Wilcke een businessplan op. Het was nog een hele klus om alle regels en vergunningen door te worstelen, vertelt hij. Ook moest er software ontwikkeld worden om het ingewikkelde systeem van energieleveranties zo eenvoudig mogelijk te maken voor de consument. Van de tien euro vastrecht die particulieren maandelijks betalen Wilcke spreekt liever van abonnementsgeld financiert Vandebron de overhead, administratie en automatisering. De Autoriteit Consument en Markt (ACM) schrijft ons voor dat we dit vastrecht noemen, zegt hij. Durfkapitaal Het benodigde durfkapitaal (1,9 miljoen euro) werd vorig jaar opgehaald uit een eerste investeringsronde. Het geld is onder meer afkomstig van Dutch Greentech Fund, een fonds van de Rabobank, WWF, TU Delft en Wageningen University. Ook de Triodos Bank, de GSI Groep en vijf onbekende private investeerders deden een duit in het zakje. Het was de grootste pre-revenu deal van het afgelopen jaar, zegt Wilcke. Verandering aanbrengen Met de oprichting van Vandebron willen de initiatiefnemers verandering brengen in de wijze van energielevering zoals we die inmiddels gewend zijn. Consumenten zijn voor de afname van duurzame energie nog steeds volledig afhankelijk van energiebedrijven, zegt Wilcke. Dat moet anders en Vandebron geeft daar de eerste aanzet toe. Hij noemt het gesjoemel met stroom grote energieleveranciers die hun groene elektriciteit met certificaten uit Noorwegen inkopen. Terwijl zij in Nederland rustig verder bouwen aan kolencentrales en vervuilde stroom blijven leveren. Ook de werkelijke kosten, de marges die energiebedrijven in rekening brengen en welke diensten zij daarvoor nu precies verrichten zijn niet altijd even duidelijk. Wij pleiten voor volledige transparantie. En geven die ook. Ambities De oprichters van Vandebron zijn ambitieus. Ze willen flink groeien de komende jaren en zijn ervan overtuigd dat de markt rijp is voor verandering. Wilcke hoopt er zelfs op dat grote energiebedrijven zichzelf op termijn volstrekt overbodig maken. Die houden zich nu nog stil en hebben nog niet gereageerd op ons initiatief, maar uit betrouwbare bron weten we dat erover is gesproken in diverse directiekamers. Hoewel de naamsbekendheid nog gering is, zal Vandebron met online campagnes daar het komend jaar verandering in gaan brengen, verzekert hij. Het actualiteitenprogramma Nieuwsuur besteedde onlangs aandacht aan het nieuwe energieconcept. En Vandebron kwam als winnaar uit de bus met het scherpste bod van een eenjarig contract voor groene stroom bij de tiende energieveiling van de Consumentenbond. Inmiddels hebben zich duizenden huishoudens aangesloten. En ook het aantal producenten groeit met de dag. De teller staat nu al op twaalf, zegt Wilcke. Dat aantal zal alleen maar verder groeien. Column Nieuw Frans energiebeleid Na anderhalf jaar discussie en voorbereiding heeft op 30 juli de Franse regering het voorstel voor een nieuw energiebeleid naar het parlement gestuurd. Het bevat elementen die op ons Energieakkoord lijken, maar is ook meer op de lange termijn gericht, terwijl er nog geen duidelijke uitwerking wordt gegeven van eerdere uitspraken over kernenergie. Het Franse wetsvoorstel bevat zowel doelen en procesafspraken als op sommige terreinen een uitwerking. Doelen zijn er op vier terreinen. Het aandeel finaal energieverbruik hernieuwbare energie moet van 14% in 2012 via de (Europees afgesproken) 23% in 2020 naar 32% in Dat wordt mede mogelijk door het doel het energieverbruik in 2020 met 15% te verminderen en in 2050 te halveren. Tezelfdertijd mag de productiecapaciteit van kernenergie niet verder toenemen dan de huidige en mag het productieaandeel elektriciteit daarvan in 2025 nog maar 50% bedragen tegen 75% nu. Dit alles moet resulteren in een reductie van broeikasgasemissies in 2030 met 40% ten opzichte van Elektrisch vervoer Op sommige terreinen is het wetsvoorstel ook uitgewerkt. Bij hernieuwbare energie worden bijvoorbeeld tenders wind op zee en grootschalige zon-pv uitgeschreven. Er wordt zwaar ingezet op elektrisch vervoer, waarbij ieder die een dieselauto inruilt een subsidie van euro krijgt en er in miljoen oplaadpunten moeten zijn. Voor hernieuwbare energie, schoner transport en energiebesparing in de gebouwde omgeving zijn fiscale faciliteiten beschikbaar, terwijl banken goedkope leningen moeten aanbieden. Zo kan elk huishouden een renteloze lening tot maximaal euro afsluiten en tot euro fiscale tegemoetkoming krijgen. Voor de nieuwe beleidsaanpak is 10 miljard euro voor de komende drie jaar uitgetrokken. De oppositie betwijfelt of dit voldoende is. Zo laten de bijgeleverde sommen bijvoorbeeld zien dat in 2020 maar 20% hernieuwbare energie wordt gehaald. Vergelijkbaar met ons Energieakkoord wordt veel waarde gehecht aan de energieke burger en gaan regio s een grote rol in de uitvoering spelen. Tot zover vinden de meeste waarnemers, betrokkenen en NGO s het in Frankrijk een zinvolle eerste stap. Belangrijk vindt men ook dat het wetsvoorstel sterk inzet op kansen voor groene groei. Duidelijk is dat hoewel de Franse regering zegt door de Duitse aanpak geïnspireerd te zijn, de Franse centralistische traditie nog veel sporen nalaat en de grote energiebedrijven een cruciale rol in de uitvoering moeten spelen. Kernenergie Minder uitgewerkt zijn de passages over kernenergie. De capaciteit wordt beperkt tot de huidige 63,2 gigawatt (GW). Als eind 2016 de nieuwe kernreactor in Flamanville (1.630 MW) aan het net gekoppeld wordt, moeten er dus andere dicht waarvoor Fessenheim in de Elzas de gegadigde is. De uitwerking wordt in nieuwe meerjarenplannen voorzien. Elke vijf jaar komt er naar Brits voorbeeld een meerjarig CO 2 -plafond: eerst voor , dan , enzovoort. Op basis hiervan wordt een meerjarig energieplan opgesteld (dat is er nu al voor elektriciteit). Energiebedrijf EdF moet vervolgens strategische plannen opstellen die in het Parlement worden besproken. Op deze manier wordt het debat over kernenergie vooruitgeschoven met als argument dat het niet aan de regering is om zich met de zaken van een particuliere onderneming te bemoeien. Anderen zeggen dat EdF vooralsnog goed is weggekomen. Ontmanteling Ondertussen is er rond kernenergie wel iets aan de hand. De nieuwe kerncentrale in Flamanville zal naar verwachting meer dan 8 miljard euro kosten, meer dan 2,5 maal zoveel als aanvankelijk verwacht. Dit vertaalt zich in een langetermijnprijs die de Britse regering voor vergelijkbare centrales in Engeland bereid is te betalen en die bijna tweemaal de Britse groothandelsprijs bedraagt (die hoger is dan de Franse). Nieuwe kerncentrales kosten dus veel geld en zullen er zonder massieve overheidssteun niet komen. De huidige zijn in een relatief korte tijdsspanne gebouwd en zullen dus waarschijnlijk op enig moment ook snel na elkaar door de toezichthouder afgekeurd worden. EdF zet uiteraard in op verlenging van de levensduur van de nu toegestane 40 naar 50 jaar of meer (ze zijn nu gemiddeld 30 jaar oud, de oudste is 36 jaar) en in 2015 wordt zo n besluit ook verwacht. De toezichthouder moet daarnaast elke centrale apart keuren. De meeste centrales zijn van hetzelfde type, dus als ergens een probleem geconstateerd wordt, is het leed niet te overzien. Ondertussen lopen ook de kosten van bestaande centrales op, vooral door toegenomen veiligheidseisen. De Franse Rekenkamer berekende dat de productiekosten van kerncentrales in met 21% opliepen (16% in constante prijzen). EdF moet een kwart van zijn nucleaire capaciteit tegen een vaste lage prijs verkopen om de concurrentie te bevorderen. De afschrijvingen van EdF bieden geen voorziening voor nieuwe centrales, terwijl niemand zeker weet of voldoende voor de ontmanteling is gereserveerd en hoe het met een definitieve hoogwaardige radioactieve opslag moet. Politiek gezien is het wel begrijpelijk dat de Franse regering deze problemen liever vooruitschuift. Als de levensduur wordt verlengd is er ook wel tijd voor nieuwe beslissingen, maar dat zullen hele grote en dure zijn en van uitstel komt ook hier geen afstel. Pieter Boot is verbonden aan het Planbureau voor de Leefomgeving.

7 7 BUITENLAND achtergrond Europa en Rusland ondanks crisis op elkaar aangewezen DOOR WIERD DUK, BERLIJN De oorlog in Oekraïne zet de relaties tussen Rusland en het Westen onder druk. Met de winter voor de deur dringt de vraag zich op of door de crisis Russische energieleveringen aan Europese landen in gevaar komen. De 28 lidstaten van de Europese Unie zijn voor zo n 40% afhankelijk van energie-importen uit Rusland. Mocht het Kremlin als reactie op een nieuwe ronde van Europese sancties - die door de EU is aangekondigd - besluiten om de export van olie, gas en kolen aan banden te leggen, dan hebben veel Europese landen een serieus probleem. De Baltische staten en Finland bijvoorbeeld zijn voor 100% afhankelijk van Russische energie. Ook landen als Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Polen en Griekenland liggen aan een Russisch gasinfuus. De Russische minister van Energiezaken, Aleksandr Novak, waarschuwde voor onderbrekingen van de gastoevoer via het pijpleidingennetwerk in Oekraïne: De situatie is extreem kritisch, meende Novak. Gasgeschil In juni draaide Rusland de gaskraan naar Oekraïne dicht. Officieel gebeurde dit omdat Moskou en Kiev een conflict hebben over de gereduceerde gasprijs. Achter het gasgeschil gaat de wens schuil van Kiev om aansluiting te zoeken bij het Westen. Het Kremlin, dat Oekraïne binnen de eigen invloedssfeer wil houden, straft Oekraïne hiervoor door de gereduceerde prijs los te laten en een hogere gasprijs te berekenen. Oekraïne heeft inmiddels een schuld opgebouwd van 5,2 miljard dollar bij het Russische staatsgasbedrijf Gazprom. Kiev heeft nu onvoldoende reserves om de winter door te komen. Aftappen Volgens Novak is de kans groot dat gas, dat officieel is bestemd voor Europa en dat loopt via Oekraïense pijpleidingen in Oekraïne zal worden afgetapt. Dit gebeurde in het verleden al enkele malen. In 2009 ontstond zelfs een acute noodsituatie in Europa toen de Russen eveneens gasleveranties aan Oekraïne stopten: gedurende twee weken, in een periode van hevige kou. De Oekraïners tapten daarop Europees gas af, met het gevolg dat in landen als Bulgarije, Servië en Bosnië, die eveneens zeer afhankelijk zijn van Russisch gas, scholen moesten sluiten en overheidsgebouwen dicht gingen. Slowakije riep de noodtoestand uit. De EU importeert ook veel olie en kolen uit Rusland. Maar olie en kolen kunnen sneller op andere markten worden ingekocht. Energieroutes Op grond van de slechte ervaringen hebben Europese landen de laatste jaren veel in het werk gesteld om minder afhankelijk te worden van Russisch gas, bijvoorbeeld door hun opslagcapaciteit te verhogen. Zo beschikt Duitsland, dat Ruslands grootste afnemer is en dat mede daarom voorzichtig opereert in deze crisis over voldoende voorraden om de winter door te komen. De laatste jaren zijn bovendien energieroutes in bedrijf genomen die Oekraïne vermijden via Wit-Rusland en Polen en ook de Nordstream-route door de Baltische Zee naar Duitsland. Nu loopt nog 66% van het Russische gas met bestemming EU via Oekraïne. Bovendien kopen Europese landen vaker elders gas in, vooral in Qatar en Noorwegen, om minder afhankelijk te zijn van de grillen van het Kremlin. Ook is bruinkool waarover bijvoorbeeld Duitsland in grote hoeveelheden beschikt - op het moment spotgoedkoop. Veel energiebedrijven, waaronder grote concerns in de Bondsrepubliek, zetten vol in op bruinkool-centrales en verminderen de activiteiten van hun duurdere gascentrales. Noodmaatregelen Volgens analisten is de huidige situatie door al deze ontwikkelingen fundamenteel verschillend met die in 2006 en Toch bestaat de vrees voor een nieuwe noodsituatie in Zuid-Oost Europa deze winter als de crisis verder escaleert. Daarom bekijkt de EU of noodmaatregelen nodig zijn. Zo zou een verbod worden overwogen op de export van gas vanuit Europa. Bovendien denkt de Europese Commissie na over een limiet op het gasgebruik voor industrieel gebruik, om zodoende huishoudens te sparen. Volgens analisten blijft Europa nog zeker tien jaar afhankelijk van de import van Russisch gas wegens een gebrek aan alternatieven en de toenemende energievraag. Overigens is Rusland evenmin gebaat bij een leveringsstop. Het land is buitenproportioneel afhankelijk van de export van energie: bijna de helft van de staatsbegroting bestaat uit de opbrengsten van de verkoop van olie en gas. Weliswaar zoekt Vladimir Poetin de laatste tijd intensief andere kopers - bijvoorbeeld in Azië - maar vooralsnog kan hij het zich niet permitteren om de Europese inkomstenbron in gevaar te brengen. In een interview met het Duitse weekblad Der Spiegel probeerde Igor Setsjin, de baas van oliegigant Rosneft, westerse zorgen weg te nemen. Wij en andere Russische ondernemingen zullen ons strikt aan onze contracten houden. Chaotisch energiebeleid in België kan komende winter al ernstige stroomtekorten veroorzaken DOOR JAN SCHILS, BRUSSEL Het chaotische energiebeleid van de afgelopen twaalf jaar in België heeft tot gevolg dat de al langer sluimerende vrees voor ernstige stroomtekorten vanaf de volgende winter, die eerst door de aftredende regering-di Rupo als overdreven werd weggewuifd, nu ook officieel zeer ernstig wordt genomen. De aftredende centrum-linkse regering handhaafde drie jaar geleden een gefaseerde kernuitstap vanaf 2015, die in 2025 voltooid moet zijn. Maar zij spande zich daarna onvoldoende in om naar alternatieve stroomcapaciteit op zoek te gaan. Daarom komt kernenergie nu weer nadrukkelijker in beeld. Om een einde te maken aan alle onzekerheid hebben de vier bij de coalitieonderhandelingen betrokken politieke partijen in België bij de twee kabinetsformateurs voorstellen op tafel gelegd over opnieuw een verlenging van de levensduur van sommige kerncentrales. Gedacht wordt aan een verlenging met minstens 10 jaar en/of de bouw van een nieuwe moderne nucleaire centrale. Strategische reserve Ja, er bestaat deze winter wel degelijk een risico op ernstige elektriciteitsschaarste als de drie kerncentrales, die om veiligheidsredenen stilliggen, langere tijd buiten werking blijven, gaf de federale staatssecretaris voor Energie, Catherine Fonck, onlangs toe. Toch is dat risico volgens de staatssecretaris verkleind. Ze verwijst naar de aanleg van een strategische reserve van 800 MW, importmogelijkheden voor hoogspanningsnetbeheerder Elia voor stroom uit Nederland, Duitsland en Frankrijk en in noodgevallen een afschakelplan, waarbij delen van het land zonder stroom gezet kunnen worden. Elia heeft daarvoor een plan opgesteld dat in de loop van september aan de verschillende overheden wordt overhandigd. Volgens Elia bestaan er geen mirakeloplossingen om de stroomvoorziening voor de komende winter te garanderen. De netbeheerder dreigt de stroomproducenten met boetes tot euro per megawatt als ze er niet in slagen te allen tijde voldoende elektriciteit op het net te zetten. Elia verwacht dat de stroomproducenten daartoe hun grote klanten tot een zuiniger verbruik dwingen bij elektriciteitsschaarste. Import Import van stroom uit de buurlanden kan overigens maar op beperkte schaal (3.500 tot MW) bij gebrek aan de nodige transportinfrastructuur. Dat is te weinig om bij een strenge winter volledig aan de vraag te kunnen voldoen. Er staan wel investeringen op stapel voor MW extra, maar daarover kan pas vanaf 2019 worden beschikt. Fonck lanceerde ook een plan om tegen op strategische plaatsen in het land grote stroomgeneratoren te plaatsen die op het elektriciteitsnet kunnen worden aangesloten. Netbeheerder Elia en de federale energiewaakhond CREG zijn dit plan al aan het bestuderen. Ook is er Belgische interesse voor het trekken van een 15 kilometer lange kabel vanuit de gascentrale van Essent in het Limburgse Maasbracht naar Belgisch grondgebied om daar op het elektriciteitsnet te worden aangesloten. De Belgen willen ook de gascentrale van EDF en DELTA in Vlissingen te hulp roepen. In beide gevallen kan dat echter op zijn vroegst vanaf de winter Sabotage Al met al is de situatie rond de energievoorziening in België nog dreigender dan staatssecretaris Fonck deed voorkomen. Zo kan ook de al door de regering-di Rupo besliste sluiting van de oudste kerncentrales Doel 1 en Doel 2 in 2015 volgens specialisten niet of nog nauwelijks worden teruggedraaid. Dat komt bovenop het feit dat de kerncentrales Doel 3 en Tihange 2 al bijna het hele jaar buiten werking zijn, nadat duizenden scheurtjes in de reactorvaten waren ontdekt. Als ze ooit nog in actie komen hetgeen wordt betwijfeld is dat pas op zijn vroegst tegen het jaareinde of begin Tot overmaat van ramp is onlangs ook Doel 4 stilgelegd, nadat door een sabotageactie liter smeerolie uit de stoomturbine was gelekt. Electrabel noemt de schade zeer ernstig en is samen met justitie koortsachtig op zoek naar de dader(s). De schade aan deze centrale kan in november-december hersteld zijn, maar daarover bestaat nog geen zekerheid. Alternatieven In totaal moet dus worden gezocht naar alternatieven voor de capaciteit Staatssecretaris Catherine Fonck: Er bestaat deze winter wel degelijk een risico op ernstige elektriciteitsschaarste als de drie kerncentrales, die om veiligheidsredenen stilliggen, langere tijd buiten werking blijven. van vier van de zeven kerncentrales, in de hoop dat de vijfde gesaboteerde centrale (Doel 4) voor de winter kan worden hersteld. Normaal produceren de zeven kerncentrales circa MW. Door de tegenvallers ligt momenteel 68% van de nucleaire capaciteit plat. Maar samen met de fossiele capaciteit van MW (vooral gas plus MW wind- en waterkrachtenergie) kan aan de zomerse vraag worden voldaan. In het slechtste geval zou de stroomproductie in België de komende winter moeten pieken naar circa MW; het dubbele van het zomerse verbruik. Als er niets of onvoldoende gebeurt en de winter wordt streng, dreigt er dus een regelrechte black-out.

8 8 OPINIE energie Column 50 tinten geopolitiek grijs Heeft u ook het gevoel dat u deze zomer in een geopolitieke nachtmerrie bent beland? Begrijpt u na maanden van spin van alle kanten nog waar het om gaat? Daarmee doel ik op het conflict in Oekraïne en de rol van Rusland, EU en de VS. Maar ook de desoriënterende ontwikkelingen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. We zijn gewend aan schuivende panelen, maar nu gaan ze wel heel hard. Nederland is door het neerhalen van de MH 17 diep betrokken geraakt bij de gebeurtenissen in Oost-Oekraïne en kreeg zo ongevraagd een inkijkje in de verwarrende wereld daar. De lokale bevolking bleek behulpzamer dan eerst aangenomen en evenzeer in shock. Frontlinies bleken diffuus en de ontwikkelingen in de weken na het neerhalen van het vliegtuig zo nog verwarrender omdat de inkeer niet kwam, maar de verdere escalatie wel. Terwijl Nederland probeerde te begrijpen wat er was gebeurd en waarom, verschoof de aandacht van de rest van de wereld al gauw naar het Midden-Oosten. Het pas uitgeroepen kalifaat dreigde het baken van olierust, Iraaks Koerdistan, onder de voet te lopen. Alsof dat nog niet genoeg was, verwordt Libië tot een door strijdende stammen verscheurd land, waar nota bene Egypte en de Verenigde Arabische Emiraten proberen de partijen uit elkaar te bombarderen. Het rommelt aan de grenzen van de EU. Leiderschap Obama werkte deze zomer harder aan het halen van de cut in Augusta, dan aan het in toom houden van zijn neocons, die toch niet klaar blijken met regime-veranderingen. Ondertussen in Brussel werd er naarstig gewerkt aan een krachtig leiderschap dat de geopolitieke en geo-economische wanorde moet herstellen en werden de lijsten met mogelijk maatregelen nog eens opgepoetst. Ter bestrijding van de crisis wordt het vermogen van stofzuigers per decreet met bijna de helft verminderd. Komkommers en tomaten, appels en peren zijn op zoek naar nieuwe markten, maar ook daar wordt weinig gegroeid. Zelfs het economische trekpaard van de EU begint tekenen van economische vermoeidheid te tonen. Duitsland is even niet meer zo crescendo. De ruggengraat van de Duitse economie, de Mittelstand, zucht onder de last van binnen- en buitenlands beleid. Escalatieladder De Wall Street Journal schrijft al weken kritische artikelen over Duitsland, dat met onvoldoende enthousiasme de Anglo-Amerikaanse escalatieladder op wil. Duitsland wordt verweten te veel een centraal Europees land te zijn, dat uit is op een vergelijk waarin de strijdende partijen in het oosten zich zonder gezichtsverlies in kunnen vinden. De poging van Merkel/ Steinmeier lijkt vooralsnog weinig resultaat op te leveren, maar misschien is het te vroeg om een oordeel te vellen. Het was in ieder geval een welkome afwisseling na al het geschreeuw over en weer. Maar de hoop is niet groot dat Duitsland de partijen aan tafel weet te krijgen. De Amerikanen zijn diep geïnvesteerd in weet ik niet wat in Oekraïne en hebben de strategische gemeenschap uit een lange winterslaap gewekt. De taal van de strategische gemeenschap doet me denken aan lang geleden, toen de Koude Oorlog nog warm was en de orde der dingen overzichtelijk. Wonden helen Er zijn echte problemen op het Europese continent. Als waardengemeenschap hebben we er te weinig op toegezien dat deze waarden ook voor iedereen gelden, voor meerderen minderheden, in oude en nieuwe deelnemende landen. Te veel hebben we gedacht dat de tijd de wonden van de (echt)scheiding van het Oostblok zou helen en dat door het contact met de EU de waarden als zij het vanzelf ook op de nieuwe partners in en buiten de EU zouden overgaan. Goed voorbeeld doet volgen, nietwaar? De realiteit is dat de EU nadrukkelijker de rechten van nieuwe minderheden had moeten verdedigen en niet louter zich had moeten richten op het weer rijgen van een nieuwe kraal aan de EU-ketting, zonder de waarden te borgen. Inmiddels lijkt herbewapening het manusje van alles in de geopolitiek. Naschokken De herschikking van het geopolitieke landschap in Europa in de jaren 90 van de vorige eeuw heeft veel meer consequenties gehad dan lang voor mogelijk werd gehouden. Zonder al te veel overwegingen (en kennis van de geschiedenis) hebben we de nieuwe Coby van der Linde is hoofd van het Clingendael International Energy Programme en hoogleraar Geopolitiek en Energiemanagement aan de Rijksuniversiteit Groningen. tijd omarmd en de pijnpunten die onmiddellijk naar voren kwamen als lastige details proberen vooruit te schuiven. Zolang we het gelijk hadden van economische voorspoed was het moeilijk om ons uit de nieuw verworven waan te krijgen, na 2008 is dat anders geworden. Nu leven we in de gruwel van de naschokken van het verdwijnen van de Koude oorlog orde; schokken die, net als altijd, heftiger zijn naarmate de spanning langer de tijd heeft gehad om op te bouwen. Hoe zal in twee decaden op de zomer van 2014 worden teruggekeken, door de bril van Kant of van Machiavelli? Column Zon en Regen = Energie en Water Stel, je komt als buitenaards wezen hier op aarde. Het ziet dan dat we in rare dozen wonen, die we huizen noemen. Aan die dozen zitten kabels en pijpen en bij nadere bestudering blijken die energie en water naar die dozen te brengen. Het vindt dat raar, want het ziet ook dat die energie en water eigenlijk gratis van boven op die doos vallen, via de zon en regen. Waarom kunnen die mensen niet zonder die kabels en pijpen? Ad van Wijk is duurzaam energieondernemer, adviseur en professor in Future Energy Systems aan de T UD e l ft. Per persoon gebruiken we in Nederland 120 liter water per dag. We wonen met gemiddeld 2,2 mens in een woning, dus dat betekent dat we een kleine liter oftewel 100 m 3 per jaar per woning gebruiken. Waar gebruiken we al dat water voor? Nog geen 10 liter per persoon per dag gaat op aan koffie, thee, eten schoonmaken en koken. Zo n 20 liter gebruiken we voor de was en afwas, 30 liter gaat door het toilet en, jawel, 60 liter per persoon per dag gooien we over ons lijf via douche, bad of wastafel. Wat kunnen we aanpassen? 10 liter per persoon per dag voor drinken, koken en schoonmaken, vooruit dat mag. Alhoewel we op watergebruik voor wassen best wel kunnen besparen, houden we dat in de toekomst ook op 20 liter. Het toilet dat kan best veel waterzuiniger: vacuüm toiletten, waterloze urinoirs, scheiden van urine en fecaliën kunnen makkelijk het watergebruik terugdringen tot 10 liter per persoon per dag. En laten we niet vervelend doen, het watergebruik om over je lijf te gooien houden we op 60 liter per dag. Dus we gaan in de toekomst met gemak terug naar 100 liter water per persoon per dag. In totaal per woning nog zo n 80 m 3 per jaar. Per woning gebruiken we jaarlijks zo n m 3 gas, voornamelijk voor verwarming, warm water en koken. Het gasverbruik is de afgelopen jaren sterk afgenomen, vooral voor verwarming. Met een goede isolatie en ventilatie, het toepassen van warmte-/koudeopslag in de bodem en een warmtepomp gebruiken we in de toekomst nog alleen elektriciteit. Zo n kwh is dan wel voldoende voor verwarmen. Per woning gebruiken we naast gas ook zo n kwh elektriciteit. Dat gaat aan van alles op. Verlichting 15%, was/afwas 15%, koelkast/vriezer 15%, voor keukenapparatuur 10%, warmwater 10%, ventilatie/verwarming 10%, stofzuigen en de rest 5% en dan de sterke stijger en inmiddels grootste post computer/televisie/audio 20%. Door toepassen van LED-verlichting, efficiente apparaten, het terugdringen van sluipstroom en uitschakelen van installaties als we ze niet gebruiken, moeten we wel 50% kunnen besparen. Maar daarnaast gaan we ook extra elektriciteit gebruiken voor nieuwe apparaten zoals inductiekoken, stoomovens, robots en 3D-printers. Daardoor stijgt het elektriciteitsverbruik. Mijn inschatting is dat je in de toekomst eenzelfde hoeveelheid elektriciteit gebruikt, kwh per jaar. Nu wonen we in een doos van 6 meter breed en 10 meter lang. Op dit oppervlak van 60 m 2 valt zonlicht en regen. Laten we daarvan eens 30 m 2 benutten om efficiënte zonnepanelen op te leggen. Op 30 m 2 kunnen we met de meest efficiënte, commercieel verkrijgbare zonnepaneelsystemen, 18 panelen van 330 Wp elk kwijt. Dus bijna 6 kwp, dat jaarlijks kwh elektriciteit levert. Maar hoe zit dat dan met het water. Per jaar valt er in Nederland zo n 800 mm regen. Op 60 m 2 dakoppervlak valt dus liter ofwel 48 m 3 regenwater. Maar dat regenwater kun je niet zomaar drinken, dat moet je schoonmaken. Daar bestaat een heel goede techniek voor: reversed (omgekeerde) osmose, wereldwijd veel toegepast. Het benodigde systeem is klein en goedkoop: een pomp drukt het regenwater door een membraan waardoor het schoon wordt. In Nederland wordt het toegepast voor het maken van schoon water voor aquaria, wasmachines, etc. Glazenwassers gebruiken het om echt schoon water te produceren. In het buitenland wordt reversed osmose op grote schaal toegepast voor het maken van drinkwater uit zeewater. Daar kost het bereiden van 1 m 3 drinkwater uit zeewater via reversed osmose ongeveer 4 kwh. Als we er regenwater in stoppen zal dat minder dan de helft zijn. We gaan er gemakshalve vanuit dat het 2 kwh per m 3 kost. Het kost dus 100 kwh om van 48 m 3 regenwater drinkwater te maken. Inclusief procesverlies produceren we dan 43 m 3 heel mooi drinkwater. Dat is 53 liter per persoon per dag, maar niet de gezochte 100 liter. Laten we nog eens goed naar dat waterverbruik kijken. 60 liter per persoon per dag om over je lijf te gooien en 20 liter voor wassen en afwassen. Dat water gaat na gebruik met wat zeep en vuil zo het riool in. Dat heet grijswater, maar is eigenlijk zonde om weg te gooien. Ook weer via reversed osmose kan dit water makkelijk gerecycled worden. Dus per woning per jaar hebben we 60 m 3 grijs water die we via reversed osmose weer schoon maken. Kost 120 kwh per jaar en dan hebben we weer 54 m 3 heel mooi drinkwater, ongeveer 73 liter per persoon per dag. Samen dus ruim 120 liter per persoon per dag drinkwater dat maximaal 220 kwh aan elektriciteit kost. Alles op een rijtje. We gebruiken in totaal kwh per jaar per woning voor verwarmen/koelen, elektriciteit voor apparaten en drinkwaterproductie. En we gebruiken 80 m 3 drinkwater per jaar per woning, oftewel 100 liter per persoon per dag. We produceren per jaar per woning kwh elektriciteit met 30 m 2 efficiënte zonnecellen en 97 m 3 schoon drinkwater. We hebben een overvloed aan energie en water. Het enige probleempje is dat we die regen en zon niet altijd op het juiste moment beschikbaar hebben, dus we moeten water en energie kunnen opslaan. Het ruimtewezen had gelijk, die doos die we woning noemen heeft geen kabels en pijpen nodig, maar wel opslagboxen en vaten. Colofon Energie Actueel is een uitgave van de Vereniging Energie-Nederland. Energie Actueel biedt achtergronden en opinies uit de wereld van energie en klimaat. De krant verschijnt 10 keer per jaar. Daarnaast is Energie Actueel digitaal beschikbaar, met binnen- en buitenlands nieuws en een scala aan columnisten: energieactueel.nl Redactieadres Energie-Nederland, Lange Houtstraat CW Den Haag T: E: energie-actueel@energie-nederland.nl Hoofdredactie Anne Sypkens Smit Bladmanagement & eindredactie PACT Public Affairs, Den Haag Redactie Frank Kools, Sjoerd Marbus, Sander Schilders Medewerkers Alexander Haje, Paul Hazebroek, Peter Westhof Columnisten Pieter Boot, Aad Correljé, Frank van den Heuvel, Coby van der Linde, Han Slootweg, Ad van Wijk Correspondenten Wierd Duk (Duitsland), Frank Kools (Noord-Amerika), Jan Schils (Europese Unie, België), Arjan Schippers (Groot-Brittannië), Dorine Vaessen (Duitsland), Wim Verseput (Scandinavië), Marcel Vink (China) Vormgeving & opmaak Aandagt reclame & marketing, Almelo Druk & distributie Senefelder Misset Grafisch Bedrijf, Doetinchem Abonnementen Energie Actueel wordt kosteloos toegezonden aan personen in dienst van bedrijven die lid zijn van Energie-Nederland, in dienst van de rijksoverheid of een hoger onderwijsinstelling. Zij en overige geïnteresseerden kunnen zich abonneren via de website energieactueel.nl. Daar kunnen ook abonnementen worden opgezegd. Een betaald jaarabonnement kost 75,-. Abonnementsgelden worden namens de uitgever geïnd door Abonnementenland, Heemskerk. Adreswijzigingen energie-actueel@energie-nederland.nl Opzeggingen - Per post: Energie-Nederland / Energie Actueel Antwoordnummer 24603, 2490 WB Den Haag - Of per energie-actueel@energie-nederland.nl Advertentie-exploitatie Recent André van Beveren, Postbus JE Amsterdam T: F: E: andre@recent.nl Overname van artikelen uitsluitend toegestaan na toestemming van de hoofdredactie. ISSN