Kleinschalige natuur voor bijen en andere kleine dieren

Transcriptie

1 Kleinschalige natuur voor bijen en andere kleine dieren Hoe vertalen wij grootschalige natuur naar kleine landschapselementen in de eigen leef- en woonomgeving meer informatie Ecologisch groenbeheer voor bijen en andere bloembezoekende insecten en meer voorbeelden van kleine natuur Planten voor bijen, vlinders en andere bloembezoekers Voor informatie over wilde bijen Contact

2 Klein schalige natuur bevordert toegankelijkheid en zou daarom een integraal aspect moeten zijn in alle woonwijken en binnen een straal moeten liggen die voor iedereen toegankelijk is.

3 Thema s Deel 1 Principes en aandachtspunten bij het ontwerp van kleinschalige natuur Deel 2 Vertaling van grote naar kleine natuur Pauze Deel 3 Voorbeelden uit de praktijk Deel 4 Vragen en discussie

4 Principes en aandachtspunten bij het ontwerp van kleinschalige natuur: belangrijk voor reële verwachtingen van biodiversiteit en de vertaling van grootschalige naar kleinschalige natuur - Oppervlakte: hoe groter hoe beter - Afstand van brongebieden: hoe dichterbij hoe beter - Structuur van het terrein (reliëf, bodem, vochtigheid) en beplanting hoe diverser des te meer biodiversiteit - Seizoensaspecten: variatie en continuiteit: planten en vegetatiestructuur afstemmen op de levenscyclus van soorten. (voedsel & nestplaats) - Beheerbaarheid van de te ontwerpen natuur: toegangkelijkheid, draagkracht van de bodem. (kleinschalige natuur vraagt kleinschalig materieel) - Regionale verschillen van het voorkomen van soorten en biodiversiteit. Die is in Maastricht totaal anders dan in Leeuwarden en kan aan de oostelijk kant van een stad (Apeldoorn bijvoorbeeld) totaal anders zijn dan aan de westelijke kant. Vooral de relaties tussen planten en kleine dieren zijn op veel plekken anders. Niet overal waar grote kattenstaart wordt aangeplant, zal de kattenstaartbij zich vestigen.

5 Variatiestructuur (Tinbergen, 1967): hoe gedetailleerder de vegetatiestructuur, des te meer soorten zich kunnen vestigen. Maar de gedetailleerdheid moet wel in verhouding staan met de grootte van het terrein. Kortom op een kleine oppervlakte moet je niet alles willen.

6 Bij de vorige en de volgende dia(s): hoe complexer de vegetatiestructuur des te groter de biodiversiteit. In een bos of beplanting met. alleen een boom- en moslaag komen veel minder soorten vogels voor dan in een bos met verschillende vegetatielagen. Dit geldt ook voor floristische diversiteit. Meer soorten planten betekent heel vaak meer soorten insecten. Een betegelde tuin is voor de biodiversiteit waardeloos. Een ecologisch beheerde bloemen en plantentuin zeer waardevol.

7 Samenvattend: Hoe groter het oppervlak des te meer soorten, maar een klein gebied met veel structuurvariatie (lees habitatvariatie) kan een veel hogere biodiversiteit hebben dan een groot gebied met weinig structuur variatie en minder soorten planten.

8 Een productie bos met weinig structuur variatie en een zeer arme flora

9 Structuurvariatie in een wijkpark dat rijk is aan vogels, vlinders en andere kleine dieren

10 De plantencombinatie heeft een zeer grote invloed op biodiversiteit Vrijwel alle inheemse (en de meeste uitheemse) planten zijn gastheer voor allerlei soorten ongewervelde dieren. Op veel plantensoorten kunnen in een groeiseizoen tientallen soorten insecten worden waargenomen. Voorbeelden hiervan zijn: grote brandnetel, akkerdistel en fluitenkruid. De meeste bloemplanten produceren nectar en stuifmeel: voor heel veel insecten van levensbelang. Niet alleen voor bijen en vlinders, maar ook voor zweefvliegen, kevers en andere insectenfamilies. Dus des te groter de diversiteit van de flora des te groter die van de fauna. Ook hier geldt: niet te veel soorten op een te klein oppervlak. Vrijwel altijd zijn er soorten die gaan domineren Voor bijen en vlinders zie: Voor soorten combinaties op ecologische grondslag:

11 Wilde bijen als voorbeeld voor seizoensaspecten: variatie en continuiteit: planten en vegetatiestructuur afstemmen op de levenscyclus van soorten. (voedsel & nestplaats) Bloembezoek: generalisten en specialisten - Monolectische bijen: leven van 1 soort of enkele soorten van een plantengeslacht. wilgen (voorjaar), klokjes (late voorjaar en vroege zomer), kattenstaart en grote wederik (hoogzomer) - Oligolectische bijen: leven van meer, maar een beperkt aantal plantensoorten van enkele geslachten of families. Compositen: biggenkruid, leeuwentand, havikskruid, streepzaad (late voorjaar tot nazomer) - Polylectische bijen: hebben geen of weinig voorkeur (van maart tot augustus is een verscheidenheid van plantensoorten gewenst). Meer over wilde bijen:

12 Bijen kunnen op verschillende wijzen worden in gedeeld: bijvoorbeeld in poot-, buikmondverzamelaars en generalisten en specialisten. Links de pluimvoetbij, een poot verzamelaar en een specialist op compositen (vooral op paardenbloemachtige bloemen). Rechts de tuinbladsnijder lijkt een lichte voorkeur te hebben voor composieten met buisbloemen (bloemen met een hartje zoals margriet) maar vliegt ook op veel andere planten. Deze verscheidenheid in specialisme komt ook bij andere groepen insecten voor. Onder meer het larvale stadium bij vlinders.

13 De grasbij is een voorbeeld van een generalist: vliegt van eind maart tot half augustus. In de vrije natuur zijn er geen planten die zo lang bloeien. Alleen al voor deze bij is een verscheidenheid aan stuifmeel en nectarplanten een noodzaak om zich als soort te kunnen handhaven.

14 Klokjesdikpoot is gespecialseerd in klokjes (Campanula). Zonder deze planten kan deze bij niet voorkomen.

16 Als we kleine half natuurlijke landschapselementen willen ontwerpen, aanleggen en beheren is het zeer zinvol om de bestaande natuurlijke of half natuurlijke landschapselementen als referentie kader te gebruiken. Dat hoeft niet alleen in een natuurreservaat te zijn. Het kunnen ook plekken zijn waar natuurontwikkeling succesvol is geïntroduceerd. Waar het om gaat is bodem en gedrag v.d. plant. De voornaamste bouwstenen - Hei, grasland: nat, droog - Ruigte en oevers - Bos- en struweelachtige beplantingen In tuinen en in de openbare ruimte kunnen honderden plantensoorten worden toegepast die van belang zijn voor bijen, vlinders, insecten in het algemeen en kleine gewervelde dieren. In deze presentatie wordt als voorbeeld slechts op enkele plantensoorten ingegaan. Stapsgewijs gaan we van goot- naar kleinschalig. Een uitvoerig overzicht wordt gegeven op Voor combinaties van deze planten op vegetatiekundige grondslag:

17 Wat is kleinschalig? Een voorbeeld van, voor Nederlandse begrippen, grootschalige natuur (Posbank)

18 De Stichtse rotonde in de gemeente Amersfoort (ligt tegen de bebouwde kom. Dit gebied ligt tussen groot en kleinschalig in.

19 Kleinschalige spontane natuur op een kerkhof in Garderen. Deze begroeiing met struikhei is niet aan te leggen. Het ontstaat door verschraling van de bodem. Voorwaarden scheppende aanleg en aangepast beheer zijn hier sleutelbegrippen

20 Gele lis in grootschalige natuur (Texel)

21 Kleinschaligheid in Gouda

22 Floatlands met uitgebloeide gele lis in Amsterdam

23 Een floatland op de Floriade van 2002 (Haarlemermeer). Bijna alles kan, als wordt voldaan aan de eisen die plantensoorten aan het milieu stellen.

24 Een moerastuin met echte koekoeksbloem, gele lis, gewone dotterbloem, gagel, eenarig wollegras, op de achtergrond moeraswolfmelk en ranunculus aconitifolius. Gele lis kan dus op allerlei schaalnivo s worden toegepast.

25 Een grootschalig grasland op natte tot zeer vochtige voedselrijke bodem met grote ratelaar en scherpe boterbloem als dominante soort. In de vegetatie groeit ook rietorchis (Omoord, Rotterdam)

26 Grote ratelaar in Zoetermeer (Dorp) het centrum van de stad!

27 Grote ratelaar met gewone margriet in het Holypark in Vlaardingen (ca.1990

28 Een mini grasveld met grote ratelaar van ca. 3x6 m in een achtertuin. Op vochthoudend zand

29 Dit natte grasland met Gewone dotterbloem is zelf ook relatief kleinschalig, maar als inspitatiebron ruimvoldoende (Maasland)

30 Gewone dotterbloem met gagel een leuke combinatie Dit kan al op 15 m². Kan dus ook in tuinen worden toegepast.

31 Toepassing gewone dotterbloem in een wijkpark. Groeit hier ondermeer samen met pinksterboem en rietorchis.

32 Een stukje openbaar groen tussen seniorwoningen in Amstelveen

33 Een tuin in een nieuwbouwwijk grenzend aan een vijver. Hier woonde een actief lid van IVN-afd. Veenendaal. Aan de rand van de beschoeiing groeien dotterbloemen.

34 Pinksterbloem in een vochtig hooiland (bij de Langbroeker Wetering (U)

35 Pinksterbloem in Arnhem op vochthoude grond

36 Een vegetatie met pinksterbloem van ca. 0,5 m breed (Veenendaal)

37 Een afscheidingsberm met gewoon biggenkruid. Deze plant kan ook zeer kleinschaling in tuinen worden toegepast.

38 Kleine leeuwentand op duinzand (Vlieland). Kan ook op andere niet zure zandgronden zeer kleinschalig worden toegepast.

39 Sint Janskruid in de Laan van Zevenhuizen in Apeldoorn ca Deze begroeiing is al op enkele m² te realiseren

40 De voornaamste bouwstenen - Hei, grasland: nat, droog - Ruigte en oevers - Bos- en struweelachtige beplantingen

41 Een overhoek in Zwolle met boerenwormkruid; kan 1x per jaar worden gemaaid. Voor de verkeersituaties wordt het vaak 2x per jaar gemaaid.

42 Zoom langs speelveld met boerenwormkruid. Spelen en natuur kunnen samen gaan (Ede, ca. 1997).

43 Bloemrijke ruigte in een grote, ecologische bedrijfstuin (ca. 3 ha) bij Breda met onder meer: koninginnekruid, grote kattenstaart en echte valeriaan.

44 Koninginnekruid wordt vaak dominant, waarbij grote kattenstaart geheel of grotendeels verdwijnt.

45 Grote kattenstaart in een woonwijk in Barneveld ( ), is daarna sterk verminderd, maar door goed beheer bleef de totale vegetatie toch van betekenis voor de biodiversiteit

46 Natte ruigte in een greppel: koninginnekruid, moerasspirea, grote wederik. Een voorbeeld om vertaald te worden naar een tuin.

49 De voornaamste bouwstenen - Hei, grasland: nat, droog - Ruigte en oevers - Bos- en struweelachtige beplantingen

50 Inheemse houtige beplantingen Houtige beplantingen die zijn samengesteld uit inheemse (autochtone )soorten zijn belangrijke elementen voor de biodiversiteit en voor bijen. De structuur in combinatie met natuurlijke kruidachtige vegetaties (kruidlaag en zoom), zijn bepalend voor de ecologische kwaliteit van de beplanting. Enkele factoren die biodiversiteit bepalen Eerst zijn de planten er en dan de bijen. Plantengroei wordt bepaald door allerlei milieufactoren. In verschillende milieus groeien vaak verschillende soorten planten die op hun beurt verschillende soorten bijen aantrekken. Dus variatie in het milieu leidt vaak tot variatie in de wilde bijenstand. Bodem: onder meer grondsoort, voedselrijkdom, zuurgraad, humusgehalte en bodemvochtigheid Herkomst van het water: regen, grondwater: kwelwater, regenwater, rivierwater (overstroming/inundatie) Klimaat/microklimaat: Hoe extremer de omstandigheden des te minder soorten. Verschillende vegetatiestructuren (houtwallen, bosjes, ruigten, hellingshoek, reliëf van de bodem gaan samen met verschillen in microklimaat. Luchtvochtigheid: is in en bos anders dan boven een grasland. Invloed van de fauna: vraat/begrazing, bemesting, verspreiding van zaden

51 Enkele inheemse houtige soorten voor wilde bijen en honingbijen Heesters Boswilg Grauwe wilg Geoorde wilg Klimheester Klimop Bosrank Wilde Kamperfoelie Spaanse aak Hondsroos Sleedoorn Meidoorn Hulst Vuilboom Gewone lijsterbes De ruimte die heesters nodig hebben wordt vaak onderschat. De meeste heesters bereiken in een paar jaar 6 m Ø en groeien door naar 8 m Ø. Dat heeft gevolgen voor beheer en onderhoud

52 Gele kornoelje in het Gijsbrecht van Aemstelpark (een tiental van deze plekken komen voor). De heesters kunnen hier vrijuit groeien.

53 Gele kornoelje bij een parkeerplaats en langs het trottoir. De heesters hebben hier een doorsnede van ca. 4 m.

54 Eenstijlige meidoorn langs een fietspad in Zutphen

55 Bosplantsoen met stinkende gouwe en look zonder look. In deze middenbos achtige beplanting kunnen verschillende inheemse heesters zich goed ontwikkelen. Voor de bloei is voldoende licht noodzakelijk.

56 Voor het voorjaarsbeeld kunnen stinzen als inspiratiebron worden gebruikt. Speenkruid kan zeer dominant worden.

57 Daslook en Longkruid in een wijkpark in Leeuwarden (1996): lichtdoorlatendheid en zijwaartse lichtinval is belangrijk. Vooral longkruid is goed voor bijen. De meidoorns bloeien hier minder dan in de volle zon. Met daslook is een zekere terughoudendheid gewenst vooral in kleinschalige situaties. Het is een soort die volledig dominant kan worden. Met gevolgen voor andere lage voorjaarssoorten.

58 Longkruid met mannetjesvaren in een wijkpark in Leeuwarden (1996): lichtdoorlatendheid is belangrijk.

59 Vingerhelmbloem is een soort die zich in tegenstelling met bosanemoon vrij snel uitbreidt. Een combinatie van deze soorten kan al op enkele m². De struiklaag ontbreekt hier en krijgt door te veel schaduw ook weinig kans.

60 Bollen in bosplantsoen zijn vooral belangrijk voor honingbijen en hommels. Krokus, goed voor honingbijen en hommels, wordt vrijwel altijd in stadsbermen en grasvelden aangeplant; waarom niet gewoon in de plantvakken?

61 Sneeuwklokjes zouden in plantsoenen veel meer aangeplant kunnen worden. Net als Krokus zeer goed toe te passen in klein schalig groen

62 Zomen Een vorm van ruigte gedomineerd door hoge (0,7 tot ca 2 m), veelal overblijvende en sterk concurrentiekrachtige kruiden. Zomen kunnen zeer bloemrijk, maar ook bloemarm zijn. Meestal groeien ze samen met grassen, riet, brandnetels en distels. Bloemrijke zomen komen in het algemeen vrij laat tot bloei. Zomen hoeven in principe een maal per jaar of 3-5 jaar te worden gemaaid. Maar de frequentie hangt vooral af van de opslag van houtige soorten en van het draagvlak bij de gebruikers van de groene ruimte. Meestal worden zomen 1 x per jaar buiten het groeiseizoen gemaaid, op arme bodems zullen ze dan wel vergrassen. Voor biodiversiteit van de entomofauna is gefaseerd en gedifferentieerd beheer strikt noodzakelijk. Als het mogelijk is ieder jaar ca. 30% van de vegetatie maaien. Als de bodem te sterk verarmt, mag het maaisel voor een gedeelte blijven liggen.

63 Randen van beplantingen worden meestal gedomineerd door een combinatie van alledaagse planten: grote brandnetel, fluitenkruid, zevenblad, grassen etc. Daar is in principe niets mis mee, maar wat meer variatie brengt de biodiversiteit wel op een hoger niveau.

64 Een zoom met fluitenkruid: goed voor de verschillende zandbijen (Zoetermeer ca. 1995)

65 Een ingezaaide zoom met boerenwormkruid en peen, pleksgewijs sterk vergrast, wordt 1 x per jaar gedeeltelijk gemaaid en houdt al (of hield) 20 jaar stand. (Vlaardingen, Holypark ca. 1993).

66 Vlaardingen Holypark ca. 1996: beemdooievaarsbek een soort die zeer dominant kan worden.

67 Zoom met groenblijvende ossentong en witte dovenetel langs een singelachtige beplanting die jaarlijks wordt gemaaid. (Veenendaal ca. 2009)

68 Thema s Deel 1 Principes en aandachtspunten bij het ontwerp van kleinschalige natuur Deel 2 Vertaling van grote naar kleine natuur Pauze Deel 3 Inspiratiebronnen: voor tuinen, miniparkjes en collectieve tuinen Deel 4 Vragen en discussie

69 Een historische kruidentuin die zeer goed is voor bijen en bijzonder leuk voor mensen. Hier zijn zowel inheemse als exotische planten toegepast. Een bron van inspiratie. (Utrecht, Mariaplaats)

70 Een hofje in een oude stadswijk met voornamelijk exotische planten die ook door bloembezoekende insecten worden bezocht. Er zijn hier ook mogelijkheden voor inheemse planten, zonder dat dit ten koste gaat van het cultuurhistorische karakter.

71 Zelfbeheer, bewonersparticipatie, burgerinitiatieven Burgers kunnen zelf veel doen aan de kwaliteit van de woon- en leefomgeving Het grootste probleem is de continuïteit van de betrokkenheid. Zelfbeheer, bewonersparticipatie moet worden begeleid. Gemeenten/woningbouwcorporaties moeten actief beleid voeren om dat te kunnen realiseren. Gemeenten/woningbouwcorporaties moeten ook de helpende hand bieden bij grote onderhoudsbeurten in het voor- en in het najaar..

72 Het begon in de periode allemaal met gevel- en tegeltuintjes.

73 Scharnegoutum, een dorp in Friesland. Zulke plekken hebben voor bloembezoekende insecten veel potenties (ca. 1995)

74 De vraag is of zulke beplantingen iets bijdragen aan de biodiversiteit. De tegenvraag is of dat altijd moet. (Haarlem. )

75 Voor de biodiversiteit ziet dit er al beter uit (Utrecht)

76 Deze border bevat voornamelijk drachtplanten, maar wordt ook door vlinders bezocht (Deventer 2000). Natuurlijk kan hier op het gebied van ontwerp en soorten combinaties veel worden verbeterd, maar het proces is op gang gekomen

77 Dit is al een beter voorbeeld: Sedum telephium trekt veel bijen en vlinders aan. Deze plant wordt hier door andere drachtplanten omringd, maar deze plek heeft meer potenties (Deventer 1996)

78 De aangrenzende bewoners hebben met goedvinden van de gemeente een stuk openbaar groen geadopteerd. Er zijn allerlei planten aangeplant en er is ook een bijenhotel geplaatst. Door deze actie is een aantrekkelijk stukje openbaar groen ontstaan dat ook door anderen wordt gewaardeerd. (Schiedam 2009)

79 Hofjes en gemeenschappelijke tuinen zijn inspiratiebronnen voor tuinen in de openbare ruimte of tuinen die publiekelijk toegankelijke zijn. Zulke tuinen dragen bij aan de biodiversiteit de sociale cohesie in de woonwijk.

80 Volkstuintjes in Amsterdam-Noord als openbaar minipark. In Amsterdam bestaan hier veel varianten van, die niet alleen bijdragen aan de lokale biodiversiteit maar ook aan de sociale cohesie. Op deze wijze kan een gedeelte van het openbare ruimte door de burgers worden beheerd.

81 Een tuintje dat ook heel goed is voor bijen en vlinders, Deze tuin is zeer gedetailleerd.

82 Amsterdam Osdorp:ruig grasland met ingezaaide planten, Rolklaver is dominant. Kan alleen als andere fucties (spelen) niet in het gedrang komen

83 Deze tuin werd de vlindertuin genoemd, vlinders kwamen hier geregeld voor, maar gelet op het grote aantal bijen was bijentuin een betere naam geweest. Door afnemende betrokkenheid van de bewoners is deze tuin sterk achteruit gegaan (Nijmegen 1998). Als zo n vegetatie 2-3 m breed zou zijn en zou aansluiten op een beplanting had ze beter tot haar recht gekomen en was daardoor veel duurzamer geweest. De begroeiing moet zodanig zijn dat ze onder controle kan worden gehouden. Ontwerpers kunnen dat sturen.

84 De Bikkershof: een van de eerste (ca. 1990) collectieve tuinen van Nederland. Aan deze kant was het ecologische gedeelte met voornamelijk wilde planten. Rondom deze binnentuin wonen ook kinderen. Er is daarom ook een mini speeltuintje geplaatst

85 Het andere gedeelte van de bikkershof was een mix van wilde planten, keukenkruiden en groente en er was ook nog ruimte voor een geit.

86 In het Spijkerkwatier in Arhem zijn in de periode rond verschillende collective binnentuinen aangelegd met behulp van bewoners. Het waren ecologische tuinen met een relatief hoge biodiversiteit. De poel werd ook gebruik het opvangen van regenwater.

87 De vrijgekomen grond werd gebruikt om verhogingen te maken waarop planten van relatief droge gronden waren aangeplant.

88 Langs de woonwijk Bottendaal in Nijmegen (bij NS station) is in samen met de bewoners en personeel van de Gemeente een collectieve tuin aangelegd. Als afscheiding van de weg werd een soort geluidswal van puin aangelegd. Is als een soort rotstuin beplant, maar er is ook rekening gehouden met sociale functies.

89 Spelen en natuur gaan vaak samen, maar de mate waarin is vaak een kwestie van ontwerp. (collectieve tuin Bottendaal 1996)

90 Deze muur langs het Griftpark, net buiten de wallen van Utrecht, is door bewoners beplant en wordt door deze bewoners ook onderhouden.

91 De muur een paar jaar later

92 Exotische planten en cultivars: wat kan je er mee, wat levert het op en wat zijn de risico s

93 Geranium rozanne, monarda, zonnekroon, erynchium agavifolium: worden allemaal door wilde bijen bezocht.

94 Natte ruigte in een achtertuin, zeer vochtige grond in de winter: moerasspirea, koninginnekruid, grote kattenstaart, grote wederik, gevleugeld hertshooi, grote pimpernel. Op de achtergrond met ligularita dentate en griekse alant.

95 Op zonneogen (geel) zijn 10 soorten wilde bijen waargenomen; Scharlei (voor de bank) trekt grote wolbij en behangersbijen aan.

96 Een prairietuin met droogte tolerante planten. Leuk om te zien en belangrijk voor bloembezoekende insecten. Hier groeien in hoofzaak exotische soorten. De bodem moet goed waterdoorlatend zijn, niet zuur en relatief voedselrijk. In potentie een plek voor bijen.

97 Zonder risico s zijn exoten niet. Gewone engelwortel is dominant, met in de verte late guldenroede. (Hardenberg ca. 2010)

98 Ongeveer dezelfde plek enkele jaren later. Late guldenroede slaat toe. Dus vooral plantensoorten waarvan het vermoeden bestaat dat het invasieve soorten zijn vooral niet aanplanten of uitzaaien.