De kracht van natuurherstel in Het Vinne

Transcriptie

1 6 Brakona jaarboek 2008 De kracht van natuurherstel in Het Vinne Resultaten van 4 jaar intensieve faunamonitoring Jorg Lambrechts Robin Guelinckx Peter Collaerts Ben Van der Wijden Maarten Jacobs Het provinciedomein Het Vinne te Zoutleeuw voorstellen hoeft wellicht niet meer. De meeste natuurliefhebbers kennen de geschiedenis immers wel in een notendop. Het verhaal van dit waardevolle provinciedomein begint in 1841, met de drooglegging van het enige natuurlijke meer in Vlaanderen en de omzetting naar landbouwgrond. Omstreeks 1930 beplantte men het gebied met populieren en een kleine kwarteeuw later (1974) werd het een provinciedomein. Ongeveer 150 jaar na de drooglegging (2004), vond een natuurinrichting plaats waarbij het unieke meer voor een deel hersteld werd. De populierenaanplant maakte opnieuw plaats voor een moeras vol leven. Anno 2009 is de natuurontwikkeling nog in volle gang en een evenwicht lijkt nog niet bereikt. In dit artikel wordt het onderzoek beschreven dat aanvangt bij het stopzetten van de pompen, eind 2004.

2 Brakona jaarboek Gete GEETBETS Een nieuwe natuurparel in Vlaams-Brabant Grote Gete NIEUWERKERKEN Het natuurherstel dat plaatsvond in 2004 bracht een spectaculaire evolutie van de vegetatie op gang. Populierenaanplanten met ondergroei van brandnetels evolueerden tot open water met tientallen ha vol van het zeldzame Loos blaasjeskruid (Utricularia australis) afgewisseld met uitgestrekte rietvelden. Anno 2008 was het Loos blaasjeskruid alweer afgenomen in aantal en voorkomen, maar tegelijkertijd verschenen tal van andere waterplanten, zoals veel Klein fonteinkruid (Potamogeton berchtoldii), Gewoon watervorkje (Riccia fluitans), en Gele plomp (Nuphar lutea). Een enorme verandering, uniek voor Vlaanderen! Dormaalse beek Kleine Gete Vloedgracht ZOUTLEEUW Terweiden Booienhoven Ossenweg Het Vinne ZOUTLEEUW Muggenberg Vinnebeek Zwartaarde bos Duras Runkelen SINT-TRUIDEN Het Vinne waarvan het beheer in handen is van de provincie Vlaams- Brabant en Natuurpunt vzw (noordelijk deel) blijkt niet enkel voor flora een uitzonderlijk waardevol gebied. Ook vele diersoorten profiteren van deze natuurontwikkeling. Uit onderzoek bleek dat niet enkel vele bijzondere (broed)vogels en libellen, maar ook minder bekende diergroepen, zoals vleermuizen, loopkevers en spinnen een nieuwe thuis vonden in of rond dit unieke binnenmeer. In dit artikel gaan we dan ook dieper in op de evolutie van de fauna sinds 2005, een jaar na natuurherstel. Heel wat gegevens voor dit onderzoek zijn verzameld door ecologisch adviesbureau Aeolus in het kader van de faunamonitoring in 2006 en 2007 die plaatsvond in opdracht van de Vlaamse Landmaatschappij (Lambrechts et al., 2007). Bijkomende gegevens zijn afkomstig van een diepgaand onderzoek met aandacht voor fauna dat werd uitgevoerd in het kader van het recent afgewerkte beheerplan, opgemaakt door Arcadis (voormalig Aeolus) in opdracht van de provincie Vlaams-Brabant (Lambrechts & Hendrickx, 2009). En laat ons zeker de tientallen vrijwilligers niet vergeten, die vooral de avifauna zeer nauwkeurig opvolg(d)en! In dit artikel wordt per diergroep ingegaan op de voornaamste bevindingen. Voor meer uitgebreide informatie over het gebied, over de hydrologie, de vegetatie en de fauna, verwijzen we naar de ecohydrologische studie (De Wilde et al., 1999), naar een artikel in het Brakona jaarboek 2004 (Beerens, 2005) en vooral naar het recente beheerplan waar deze info gebundeld is. Vogels Een drukbezocht gebied Het Vinne wordt sinds 2005, het jaar na het natuurherstel, tijdens de interessante periodes vrijwel dagelijks nauwkeurig opgevolgd door vogelkijkers uit de omgeving. Ook tal van anderen bezoeken het gebied dan frequent, (deels) in functie van het opvolgen van de avifauna. De vele zeldzame soorten die er waargenomen worden, trekken daarenboven vogelkijkers van heel België aan. Enkel in 2007 vond een gerichte broedvogelkartering plaats in het kader van de monitoring, door Jan Gabriëls. Foto links: Luchtfoto van Het Vinne vanuit het zuidoosten, in april Voormalige ontwateringsgrachten zijn nog zichtbaar in de rietvelden. Open water neemt op dit moment zowat twee derde van het meer in. Het Riet in het noordelijk deel van het meer is enkele maanden eerder door een Truxor gemaaid, in augustus is ook centraal nog een flinke oppervlakte gemaaid. Foto: Provincie Vlaams-Brabant

3 8 Brakona jaarboek panorama (25 maart 2006) vanaf de kijktoren aan de Vinnehoeve. Foto Joachim Merguay Evolutie meer in periode , aan de hand van foto s vanuit de toren (grote kijkhut) aan de Vinnehoeve op vrijwel dezelfde datum. Panorama s geven uitzicht op noordoostzijde van het meer mei In het oosten is enkel oud Riet aanwezig langs diepe gracht mei Afstervende berkenbos in de verte (noordoost). In het oosten domineert het Riet ondertussen. De wilgenopslag ziet er al wat bleekjes uit mei Waterpeil relatief laag door extreem droge en warme maand april : 20 maart De maanden voordien is er veel riet gemaaid met de Truxor. Foto s: Jorg Lambrechts Heel wat broedvogels met bijzondere status Sinds 2005 komen er jaarlijks een 70-tal vogels mogelijk tot zeker tot broeden binnen de grenzen van het provinciedomein, op het meer of aan de rand ervan. Bij de gerichte broedvogelkartering in 2007 konden 66 soorten als (mogelijke) broedvogel worden vastgesteld. De lijst met waargenomen niet-broedvogels omvatte eind 2008 een 100-tal extra soorten bovenop de reeds bekende broedvogels. Dit betreft zuivere doortrekkers, maar evengoed (al dan niet langdurige) pleisteraars, vaste overwinteraars, De lijst telt tal van soorten die in Vlaanderen erg zeldzaam zijn. Volgende 21 soorten, die in de meest recente Vlaamse Rode Lijst (Devos et al. in Vermeersch et al., 2004) zijn opgenomen, waren in de periode minstens één broedseizoen aanwezig als (mogelijke) broedvogel: Met uitsterven bedreigd: Woudaap, Roerdomp, Snor, Grote karekiet; Bedreigd: Zomertaling, Zomertortel, (Kramsvogel), Rietzanger, Wielewaal, (Goudvink), Geelgors en Rietgors; Kwetsbaar: Nachtegaal en Matkop; Achteruitgaand: Koekoek, Boerenzwaluw, Huismus en Ringmus; Onregelmatige broedvogels in Vlaanderen: Kleinst waterhoen, Witwangstern en Middelste bonte specht; Kramsvogel en Goudvink staan tussen haakjes omdat ze slechts éénmaal tijdens het broedseizoen zijn waargenomen. Volgende acht (mogelijke tot zekere) soorten zijn bovendien opgenomen in de Europese Vogelrichtlijn (Bijlage I): Woudaapje, Roerdomp, Middelste bonte specht, Witwangstern, Wespendief, Zwartkopmeeuw, IJsvogel en Blauwborst. De laatste vier worden momenteel als niet bedreigde broedvogel beschouwd in onze regio vermits ze niet op de Vlaamse Rode Lijst staan. Ook het Nonnetje, dat af en toe als wintergast wordt waargenomen in het Vinne, is een Vogelrichtlijnsoort. Voor de volledige lijsten verwijzen we opnieuw naar het beheerplan. Meteen een magneet voor zeldzame broedvogels Vanaf het eerste voorjaar na natuurherstel volgde de ene na de andere verrassing. Op 30 mei 2005 werd Witwangstern 1 2

4 Brakona jaarboek (Chlidonias hybrida) voor het eerst waargenomen, maar nog niemand durfde toen vermoeden dat er dat jaar én in 2006 een koppeltje telkens drie jongen zou grootbrengen. Hierover verscheen een uitgebreid artikel in Natuur.Oriolus (Collaerts, 2007). Eveneens in 2005 heeft een mannetje Kleinst waterhoen (Porzana pusilla) bijna een maand territorium gehouden in de zeggevegetatie vlakbij de hut in het noordoosten van het meer. De ontdekking vond plaats op 3 juni 2005, de laatste keer is het dier gehoord op 26 juni Deze kleine ralachtige leeft zeer teruggetrokken in het ontoegankelijke moeras. Ondanks de vele uren observatie kon de vogel dan ook slechts enkele seconden visueel worden waargenomen. Nadien is de soort niet meer gehoord of gezien zodat het onmogelijk is te besluiten of hier een broedgeval plaatsvond dan wel dat het om een ongepaard mannetje ging. Een knuppelpad in Het Vinne. Foto: Ilse Labus ( 3 4

5 10 Brakona jaarboek 2008 Negen reigersoorten waargenomen op vier jaar tijd! In het Vinne broeden twee bijzondere reigerachtigen, die op Vlaams niveau met uitsterven bedreigd zijn als broedvogel, en die het in grote delen van Europa moeilijk hebben om te overleven. Woudaapje (Ixobrychus minutus) is - net als zoveel rietgebonden vogelsoorten - erg lastig waar te nemen. In 2005 is deze kleine reiger tweemaal waargenomen tijdens het broedseizoen, in 2006 viermaal, waarvan driemaal een wijfje, verspreid over broedseizoen. Conclusie: waarschijnlijk broedgeval. De jaren daarop, 2007 en 2008, waren er veel meer waarnemingen en waarschijnlijk twee territoria/broedparen aanwezig. Het Vinne lijkt zeker potenties te hebben om een vijftal broedkoppels te herbergen, maar precieze tellingen blijven lastig. Opmerkelijk is wel dat er nog nooit met zekerheid jongen zijn waargenomen. De Roerdomp (Botaurus stellaris) is in 2005 slechts éénmaal waargenomen, na het broedseizoen, Maar vanaf 14 april 2006 tot 5 mei 2006 was deze soort dagelijks te horen. Van 21 mei tot 2 juli is de soort opvallend vaak in de vlucht waargenomen (voedselvluchten?), éénmaal twee exemplaren samen. Alles wijst er op dat er een broedgeval plaatsvond, behalve dat er geen jongen zijn gezien Ook in 2007 was deze topindicator van moerassen waarschijnlijk broedvogel, meer bepaald in de zone met oud Riet in het zuidoostelijk deel van het meer. Opmerkelijk is dat de Roerdomp sinds november 2007 niet meer is waargenomen. We vermoeden dat dit te maken heeft met de hoge waterstanden, waardoor de oppervlakte ondiep water met Rietvegetatie is afgenomen. Naast de twee zonet besproken broedvogels zijn er niet minder dan zeven andere Europese reigers waargenomen: Blauwe reiger (Ardea cinerea), die een broedkolonie van 4-10 paren in het Zwartaardebos (Duras, Sint-Truiden) nabij van het Vinne heeft, Purperreiger (Ardea purpurea),

6 Brakona jaarboek Grote zilverreiger (Casmerodius alba), Kleine zilverreiger (Egretta garzetta), Kwak (Nycticorax nycticorax), Ralreiger (Ardeola ralloides) en Koereiger (Bubulcus ibis). De Ralreiger was op 21 mei 2006 voor het eerst opgemerkt in het Vinne, naar aanleiding van de Walk for Nature van Natuurpunt. De maand erop werd de vogel regelmatig waargenomen. Op 10 juli 2006 werd hij voor het laatst gezien Het gaat om het langst pleisterende individu voor België van deze dwaalgast. Het betreft trouwens de tweede waarneming voor het gebied: eerder werd een vogel geschoten op 2 juni 1905 (Herroelen, 1995). De meest opvallende en wellicht ook controversiële vogelsoort in het Vinne De Kokmeeuw (Larus ridibundus) vestigde zich al in het eerste jaar na het natuurherstel (2005). Op 3 april 2005 het meer begon nog maar vol te lopen- waren meer dan 250 paren een kolonie aan het vormen. Op 26 april 2005 werd hun aantal al op 500 broedparen geschat. In 2006 groeide de kolonie zeer sterk tot enkele duizenden koppels, één der grootste Vlaamse kolonies. In 2007 waren vergelijkbare aantallen aanwezig. Ze nestelden op dat moment vooral op stronken van bomen, op flarden lisdoddenvegetatie, op ondiepe plekken met zeggen, op takken met dood hout aan de rand van Riet nabij open water. In het vroege voorjaar van 2008 werd een belangrijk deel van de lisdoddenvegetaties en een aanzienlijke oppervlakte Riet in het noordelijk deel van het gebied gemaaid door een truxor (amfibievoertuig met maaibalk). De verwachting was dat dit in combinatie met de hoge waterstanden de broedgelegenheid voor Kokmeeuw sterk zou verminderen. Verschillende vogelkijkers schatten in dat er minder kokmeeuwen gebroed hebben in 2008 dan het jaar voordien. Toch bleef de soort talrijk. We deden de volgende vaststellingen: De soort broedt verspreid over het hele meer; De dieren broeden steeds talrijker in het volledig in elkaar gestorte berkenbos in het noordoosten (ten noorden van kijkhut) waar de omgevallen bomen in makkelijke nestplaatsen voorzien; In dichte rietvegetaties, waar eerdere jaren niet in genesteld werd, broedden de meeuwen nu wel. Dit kost hun wellicht wel meer moeite want ze maken zeer hoge nesten door afgestorven Riet op te stapelen. De inventiviteit in het zoeken naar nestmateriaal gaat erg ver, want een buurtbewoner wees ons erop dat de dieren maïsstoppels gaan verzamelen op akkers. De vertrekkende dieren proberen deze te stelen van de terugkerende dieren en de stoppels vallen zo geregeld met veel lawaai op zijn dak. Een onderzoek van het INBO en Universiteit Gent (Louette et al., 2008) bevestigde echter het vermoeden dat de uitwerpselen van de hoge aantallen Kokmeeuwen een zware eutrofiëring veroorzaken. Indien men geen maatregelen neemt, zal het meer op termijn van enkele jaren ontwikkelen naar een (periodiek) zuurstofloze, ecologisch dode, stinkende plas. Voor een meer uitgebreide verklaring en de te nemen maatregelen verwijzen we naar het beheerplan. De vrienden van de Kokmeeuw De kokmeeuwenkolonie heeft zeker ook een positief aspect. Een aantal interessante moerasvogels voelen zich er bijzonder goed thuis. We denken aan Dodaars (uitzonderlijk hoge aantallen: tientallen koppels), Geoorde Fuut (achttal koppels in 2007 en 13 in 2008, waarvan 10 met jongen) en diverse eendensoorten met als meest bijzondere Zomertaling (meerdere koppels jaarlijks). De agressieve kokmeeuwen bieden voor deze soorten een bescherming tegen predatoren. Zo wordt o.a. Bruine kiekendief systematisch verjaagd. B Woudaapje. M Roerdomp. O Ralreiger. Foto s: Marc Van Meeuwen

7 12 Brakona jaarboek 2008 Geoorde fuut. Foto: Marc Van Meeuwen Ook de mooie Zwartkopmeeuw (Larus melanocephalus) is een soort die door kolonies Kokmeeuwen wordt aangetrokken. In het voorjaar van 2005 was ze frequent aanwezig in het Vinne en de verwachting was dat een aantal koppels mogelijk zouden broeden in de pas gevestigde kokmeeuwen kolonie. Ondanks de bijna dagelijkse waarnemingen in april en mei werden er echter geen broedgevallen genoteerd. Ook de volgende drie jaar bleef het een frequente gast in de maanden maart juni. In 2008 werd dan voor het eerst een broedpoging waargenomen. Een aantal weken lang zat een Zwartkopmeeuw op een nest net voor de grote kijkhut aan de Vinnehoeve maar jongen werden nooit waargenomen. Het was waarschijnlijk een vrouwtje aangezien de Zwartkopmeeuw steeds op het nest zat. Het dier werd geregeld gevoederd door een Kokmeeuw, wellicht een mannetje. De Zwartkopmeeuw op het nest werd ontdekt door vogelkijkers die toegesneld kwamen naar aanleiding van de eerste Belgische waarneming van een Audouins meeuw (Larus audouinii), eerst in de Maasvallei, nadien kortstondig in het Vinne. Er is nooit een tweede Zwartkopmeeuw bij het nest gezien en evenmin zijn er jongen waargenomen. Kleine bruine maar zeldzame Rietvogels De uitgestrekte natte rietlanden herbergen qua zangvogels tal van specifieke broedvogels. Inventarisatie wordt evenwel sterk bemoeilijkt door het helse kabaal van de Kokmeeuwen. De talrijkste broedvogel is Kleine karekiet (Acrocephalus scirpaceus), die ook op Vlaams niveau zeer algemeen is. Een meer bijzondere rietvogel is de Rietzanger (Acrocephalus schoenobaenus). Jaarlijks worden er eerder kortstondig zangposten genoteerd. Grote karekiet (Acrocephalus arundinaceus) is in 2007 voor het eerst waargenomen. De vogel is voor het eerst gehoord op 4 mei 2007 aan de centrale kijkhut (toren) aan de Vinnehoeve en was er tot midden mei aanwezig. In 2008 was opnieuw een zangpost aanwezig, minstens van 18 tot 22 mei. De Snor (Locustella luscinioides) is (pas) op 3 mei 2008 voor het eerst waargenomen in het Vinne. De zangpost in het zuidoostelijk deel van het Vinne is dagelijks vastgesteld minstens tot 13 mei en nadien nog gehoord op 26 mei. De vier genoemde vogelsoorten zijn echte rietvogels. De volgende drie zijn eerder kenmerkend voor (Riet)ruigtes en wilgenstruweel. Van de qua zang op Snor gelijkende Sprinkhaanzanger (Locustella naevia) zijn er jaarlijks één tot twee territoria. In de oeverzone van het meer broedt eveneens Rietgors (Emberiza schoeniclus), maar in opvallend lage aantallen. Ook in het veenmosrietland ten noorden van het meer is er een territorium. Dat bracht het totaal in 2007 op vier territoria. Van de Blauwborst (Luscinia svecica), een Vogelrichtlijnsoort die veel voorkomt in de Grote-Getevallei, zijn zowel in 2005 als 2006 twee territoria geteld. Een jaar later werden bij de broedvogelkartering vier territoria gelokaliseerd. Ook bijzondere bos (en struweel) vogels De Middelste bonte specht (Dendrocopos medius) wordt geregeld waargenomen, vooral aan de oude hoogstamboomgaard ten oosten van het meer, meestal buiten het broedseizoen. Gezien de binding aan oude eiken, is het niet onverwacht dat er in 2006 broedvogels in het

8 Brakona jaarboek nabijgelegen Zwartaardebos, net over de grens met Limburg (Duras, Sint-Truiden), zijn vastgesteld. De Kleine bonte specht (Dendrocopos minor) is een vaste broedvogel: in 2007 ging het om twee broedlocaties aan de oostkant van het meer. De afstervende bomen boden daar tijdelijk een optimaal leefgebied. Het Vinne was sinds de jaren 90 het laatste bolwerk van Nachtegaal (Luscinia megarhynchos) in Zuidoost-Brabant, maar de aantallen namen ook hier af tot een minimum, nog voor de natuurinrichting uitgevoerd werden. In 1985 waren zeven zangposten aanwezig, twee jaar voor de natuurinrichting werd de laatste zangpost vastgesteld (med. P. Smets). Nachtegaal is momenteel geen jaarlijkse broedvogel meer in het Vinne, ofschoon er soms meerdere (tijdelijke) territoria genoteerd worden (bv. maximum drie territoria in 2006). Ook Wielewaal (Oriolus oriolus) neemt sterk af in Vlaanderen. In het Vinne waren er in 2006, 2007 en 2008 twee vaste territoria, aan de noordoostzijde en zuidoostzijde van meer. Soms worden er zelfs drie territoria waargenomen, maar mogelijk betreft het hier doortrekkers. De Zomertortel (Streptopelia turtur) kent een zorgwekkende afname in Noordwest-Europa. In het Vinne zijn in 2006 drie territoria genoteerd, in 2007 vier en in 2008 opnieuw drie. In de nabijgelegen Grote Getevallei is nog een bolwerk van tientallen koppels Zomertortel aanwezig, wat van betekenis is op Vlaams niveau. Een apart woordje over de akkervogels Op een boogscheut van het meer, net ten westen van de Ossenwegstraat, wordt recent een akker beheerd in functie van akkernatuur (akkerkruiden, gorzen, ). De akker lag in de winter braak (tarwe is blijven staan) en is in het voorjaar van 2008 opnieuw ingezaaid met graan. De positieve effecten op akkervogels kwamen onverwacht snel en waren overduidelijk: In februari 2008 zijn meermaals grote groepen Geelgorzen waargenomen op de akker: op 3 februari foerageerden minstens 170 dieren, op 17 februari minstens 110 Geelgorzen. In het najaar van 2008 opnieuw flinke aantallen gorzen, met ca. 100 Geelgorzen en 30 Rietgorzen op 12 december 2008 en ca. 120 Geelgorzen en 50 Rietgorzen op 28 december Het aantal territoria Geelgors is in de omgeving van deze akker tijdens broedseizoen 2008 (4 zangposten op 29 april 2008) verdubbeld t.o.v. 2007; In de omgeving van het gorzenakkertje bevond zich minstens één zangpost Grauwe gors, waarschijnlijk zelfs twee zangposten op 28 mei 2008; Deze beheervorm past perfect binnen een duurzaam netwerk van akkerreservaten in Zuidoost-Brabant (cfr. Guelinckx, 2008) en verdient dus zonder twijfel continuïteit! Zoogdieren De meeste zoogdieren evolutionair gezien onze neefjes en nichtjes houden er een nachtelijke of op zijn minst discrete levenswijze op na. Zoogdierenonderzoek is dan ook niet gemakkelijk en berust in belangrijke mate op enerzijds toevallige waarnemingen en anderzijds op de inzet van speciale onderzoeks- en monitoringtechnieken. Bloed, zweet, tranen, technologische hoogstandjes en een chronisch gebrek aan nachtrust zijn dan ook gegarandeerd! Vleermuizen Binnen de zoogdieren vormen de vleermuizen of Chiroptera een geval op zich. Begiftigd met hun vlerken en hun haarfijn echolocatiesysteem schuimen ze de nachtelijke hemel af op zoek naar insecten. Ze jagen in de lucht (vluchtscheppen), plukken insecten van het wateroppervlak (harken) of plukken insecten en spinnen af van het gebladerte of de hoge grasstengels (struinen). Mits gebruik van een bat-detector, die de ultrasone geluiden voor het menselijk

9 14 Brakona jaarboek 2008 oor hoorbaar maken, kunnen ze vaak (maar zeker niet altijd) op basis van hun sonar gedetermineerd worden zonder ze te zien en zonder ze te verstoren. Tijdens de eerste inventarisaties in het kader van de monitoring van het Vinne in 2006 bleek al snel dat er een grote diversiteit aan vleermuizen in het Vinne jaagde. Na twee avondjes rond het meer wandelen met de bat-detector stond de teller op vijf soorten en twee soortengroepen die met de detector niet nader konden gedetermineerd worden. Bovendien werden grote aantallen boven land jagende, niet nader determineerbare Myotisvleermuizen gehoord. Daarom werd in 2008 een aanvullend onderzoek gedaan met extra bat-detector-inventarisaties, alsook vangsten ter bevestiging van de determinatie. In totaal waren eind 2008 acht vleermuissoorten met zekerheid geïdentificeerd (zie Tabel 1), wat een uiterst goed resultaat is. Bij de waargenomen soorten vinden we, op de Meervleermuis (Myotis dasycneme) na, alle aandachtssoorten voor waterrijke milieus (Rosse vleermuis (Nyctalus noctula), Ruige dwergvleermuis (Pipstrellus nathusii) en Watervleermuis (Myotis daubentonii)). Zowel bij de Rosse vleermuis als de Watervleermuis, die allebei in de zomer boombewonend zijn, valt op dat ze in het Vinne komen jagen, maar er wellicht niet hun kolonies hebben. Dit onderstreept het belang van het behoud van de beboste gordel rond het gebied en de verbinding met oudere bossen in de streek (Zwartaardebos). De Ruige dwergvleermuis is een trekkende soort en ze werd voornamelijk in de herfst nadrukkelijk aangetroffen in het Vinne. Dit wijst erop dat het meer een rol speelt als pleisterplaats voor deze soort. Ook het zusje van de Ruige dwergvleermuis, de Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus), is nadrukkelijk aanwezig in het gebied. De ecologie van de Gewone dwergvleermuis is echter totaal verschillend, het is een gebouwbewonende standsoort, die talrijk in heel Vlaanderen voorkomt. Eén of meerdere gebouwen in de buurt van het Vinne herbergen kolonies van deze soort, die zich s avonds langs de bosranden en andere lineaire elementen doorheen het gebied verspreiden. Een andere gebouwbewonende soort die gebonden is aan lineaire landschapselementen, de Laatvlieger (Eptesicus serotinus), werd eveneens sporadisch in het Vinne waargenomen, o.a. tijdens de Nacht van de Vleermuis (augustus 2008). Bij de meer bosgebonden vleermuizen kunnen we behalve de hoger geciteerde Watervleermuis, die zoals de naam doet vermoeden boven water jaagt vooral de Baardvleermuis (Myotis mystacinus), Franjestaart (Myotis nattereri) en de Gewone grootoorvleermuis (Plecotus auritus) vermelden. De Baardvleermuis jaagt talrijk boven land in het gebied en heeft meer dan waarschijnlijk een kraamkolonie in het Vinne. De Franjestaart is sterk gebonden aan graslanden en heeft net als de Gewone grootoorvleermuis een erg stille fluistersonar, wat de trefkans met de batdetector uiterst laag maakt. Toch werd de aanwezigheid van beide soorten in het Vinne bevestigd. Landzoogdieren Hoewel de andere zoogdiersoorten niet vliegen, is het onderzoek ernaar niet perse simpeler. Voor het onderzoek aan de andere zoogdieren werden vier technieken ingezet: 1) live-traps, 2) waterspitsmuisbuizen, 3) fotovallen en 4) toevallige waarnemingen. Voor de kleine zoogdieren muizen, woelmuizen en spitsmuizen werd in augustus 2008 een life-trapping campagne gevoerd. Deze techniek bestaat erin om valletjes, voorzien van aas, uit te zetten in het gebied en zeer regelmatig te controleren. De diertjes worden hierbij levend gevangen, gedetermineerd en terug vrijgelaten met een volle maag. In totaal werden negen soorten kleine zoogdieren gevangen, wat een onverhoopt succes was. De gevangen soorten zijn Huisspitsmuis (Crocidura russula), Gewone bosspitsmuis (Sorex araneus), Dwergspitsmuis (Sorex minutus), Veld-

10 Brakona jaarboek muis (Microtus arvalis), Aardmuis (Microtus agrestis), Ondergrondse woelmuis (Microtus subterraneus), Rosse woelmuis (Myodes glareolus), Bosmuis (Apodemus sylvaticus) en Dwergmuis (Micromys minutus). Vooral de vangsten van Ondergrondse woelmuis en Dwergmuis zijn vermeldenswaardig, vermits beide soorten niet zo gemakkelijk gevangen worden. In de hoop de aanwezigheid van de zeldzame Waterspitmuis (Neomys fodiens) te kunnen aantonen, werden in juni 2008 zogenaamde sporenbuizen voor Waterspitsmuis uitgezet. Deze in Groot-Brittannië uitgebreid geteste methode bestaat erin om stukken witte pvc-buizen te voorzien van aas. Blijkbaar adopteren Britse waterspitsmuizen dit kunstmatig holletje erg snel en laten ze dan hun typische strontjes achter. De methode werd in het Vinne toegepast, maar zonder succes. Op 100 buizen werd één strontje van een woelmuis verzameld. Ondertussen blijkt uit experimenten elders in Vlaanderen en in Nederland dat ook daar de methode niet of slecht werkt en dat de continentale Waterspitsmuizen iets kieskeuriger zijn wat huisvesting betreft. We merken evenwel dat ook tijdens de vangsten met vallen geen Waterspitsmuis werd gevangen. Uit braakbalonderzoek is recent wel gebleken dat de soort aanwezig is in de Grote Getevallei te Linter. Voor andere, grotere zoogdieren werd gebruik gemaakt van fotovallen. Een fotoval is het best te vergelijken met een flitspaal, maar dan voor dieren. De techniek van de fotovallen bestaat erin om een voederplaats te creëren en deze te bewaken met de fotoval. In de periode juni-augustus 2008 werden vier fotovallen ingezet in het Vinne. In totaal zijn meer dan 8000 foto s gemaakt. Volgende zoogdiersoorten werden op de gevoelige plaat vastgelegd: Egel (Erinaceus europaeus), Rode eekhoorn (Sciurus vulgaris), Bosmuis, Rosse woelmuis, Hermelijn (Mustela erminea), Vos (Vulpes vulpes), Ree (Capreolus capreolus) en mens. De laatste categorie is die van de toevallige waarnemingen en interviews. Zowel tijdens het veldwerk overdag als s nachts werden toevallige waarnemingen verricht. Anderzijds leveren gesprekken met mensen die het gebied goed kennen eveneens toevallige waarnemingen op. Via beide methoden werden de volgende zoogdiersoorten opgelijst: Steenmarter (Martes foina), Haas (Lepus europaeus), Ree, Vos, Woelrat (Arvicola amphibius), Eikelmuis (Eliomys quercinus), Hermelijn. Vooral de waarneming van de zeldzame Eikelmuis in een woning aan de rand van het meer (door Michel Janssens) is vermeldenswaardig. De fotoval kon de aanwezigheid van Vos (boven) en Hermelijn (onder) in het Vinne bevestigen. Foto s: Ben Van der Wijden

11 16 Brakona jaarboek 2008 Tabel 1: Zoogdieren waargenomen in het Vinne in de periode Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Bescherming Rode Lijst Vleermuizen Chiroptera Gewone dwergvleermuis Pipistrellus pipistrellus ja Ruige dwergvleermuis Pipistrellus nathusii ja Vermoedelijk bedreigd Watervleermuis Myotis daubentonii ja Baardvleermuis Myotis mystacinus ja Vermoedelijk bedreigd Franjestaart Myotis nattereri ja Vermoedelijk bedreigd Gewone grootoor Plecotus auritus ja Vermoedelijk bedreigd Laatvlieger Eptesicus serotinus ja Rosse vleermuis Nyctalus noctula ja Insecteneters Insectivora Westelijke egel Erinaceus europaeus ja Mol Talpa europaea ja Huisspitsmuis Crocidura russula ja Gewone bosspitsmuis Sorex araneus ja Dwergspitsmuis Sorex minutus ja Knaagdieren Rodentia Rode eekhoorn Sciurus vulgaris ja Veldmuis Microtus arvalis Aardmuis Microtus agrestis Ondergrondse woelmuis Pitymys subterraneus Rosse woelmuis Clethrionomys glareolus Woelrat Arvicola terrestris Bosmuis Apodemus sylvaticus Dwergmuis Micromys minutus Eikelmuis Eliomys quercinus Carnivoren Carnivora Hermelijn Mustela erminea Steenmarter Martes foina Vos Vulpes vulpes Evenhoevigen Ree Artiodactyla Capreolus capreolus Haasachtigen Haas Lagomorpha Lepus europaeus Zoals uit de resultaten blijkt, bestaat er geen enkele zoogdieronderzoeksmethode die zaligmakend is. Elke methode op zich levert een aantal stukjes op en het is pas door de gecombineerde inzet van verschillende methoden dat de (nachtelijke) zoogdierenpuzzel stilaan vervolledigd raakt. Met in totaal 19 soorten landzoogdieren en acht vleermuissoorten (Tabel 1) staat het echter als een paal boven water dat het Vinne een topgebied is voor zoogdieren. Bovendien valt te verwachten dat het gebied nog niet al zijn (zoogdier) geheimen heeft prijsgegeven en dat de al indrukwekkende lijst in de toekomst nog verder aangevuld raakt.

12 Brakona jaarboek Belangrijkste reden voor dit zoogdierensucces is ongetwijfeld de hoge variatie aan biotopen in het gebied. Op een paar detailaccenten na is het huidige beheer positief voor zoogdieren en wordt het best zo verder gezet. Het belangrijkste aandachtspunt voor alle zoogdieren is het behoud van een beboste gordel rond het meer en de verbinding hiervan met bossen in de omgeving. Herpetofauna The common five, de enige vijf algemene en momenteel niet bedreigde amfibiesoorten van Vlaanderen, zijn aanwezig in Het Vinne. Dit zijn de Kleine watersalamander (Triturus vulgaris), Alpenwatersalamander (Triturus alpestris), Gewone pad (Bufo bufo), Bruine kikker (Rana temporaria) en Groene kikker (Rana esculenta synklepton). Laatstgenoemde, die hier in zeer grote aantallen voorkomt, blijkt uit drie soorten te bestaan, de inheemse Bastaardkikker (P. kl. esculentus) en de exoten Meerkikker (Pelophylax ridibundus s.l.) en Anatolische (of Turkse) meerkikker (Pelophylax cf. bedriagae). Hier wordt in een aparte bijdrage in dit jaarboek dieper op ingegaan (Holsbeek et al., 2009). Fuikenonderzoek in 2007 en 2008 in de twee poelen die erg geschikt lijken voor Kamsalamander (Triturus cristatus), leverden geen waarnemingen op van deze Europees bedreigde soort (opgenomen in Habitatrichtlijn, bijlage II). Het visvrij maken van de educatieve poel aan de Vinnehoeve leverde uiteindelijk een goed resultaat, want in juni 2009 werd een mannetje Kamsalamander vastgesteld bij onderzoek (door Iwan Lewylle, Natuurpunt Studie). Er zijn goede populaties uit de omgeving gekend, zowel ten westen in de vallei van de Grote Gete (Meertsheuvel en Doysbroek/Viskot; cfr. Boyen et al., 2006) als ten oosten in Zuidwest-Limburg (Bauwens & Claus, 1996). Qua reptielen is voorlopig enkel een exoot waargenomen: de Roodwangschildpad (Trachemys scripta). De zone ten noorden van het meer vormt sinds het natuurherstel nochtans een geschikt biotoop voor Levendbarende hagedis (Lacerta vivipara), maar de soort is er -ondanks gericht zoeken- niet aangetroffen. De meer geheimzinnige Hazelworm (Anguis fragilis) is bekend van provinciedomein Nieuwenhoven (Sint-Truiden) en zou ook in het Zwartaardebos (Duras) voorkomen, maar werd voorlopig nog niet in het Vinne waargenomen. Vissen Op 2 mei 2005 zijn ca (ca. 40kg) Snoeken uitgezet, met als bedoeling om op termijn tot een evenwichtige visstand te komen. Specifieke doelstellingen waren: soorten onderdrukken die een (potentieel) gevaar voor het ecosysteem vormen, zoals bodemwoelende karperachtigen. Dit wordt helder beschreven in Natuur.focus door Declerck et al. (2006) de populatie van de exotische Blauwbandgrondel indijken. In oktober 2006 is door Alain De Vocht (UHasselt) gericht onderzoek naar de visfauna uitgevoerd via een combinatie van vangstmethodes (electrovisserij vanuit een boot en fuikvisserij). Daarbij trof hij vier soorten aan: Blauwbandgrondel (Pseudorasbora parva), Tiendoornige stekelbaars (Pungitius pungitius), Driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus) en Snoek (Esox lucius). Een vijfde soort, een karperachtige, is enkel op zicht waargenomen. De Blauwbandgrondel was bijzonder talrijk en op basis van de vangsten geschat op exemplaren per hectare. De biomassa varieerde naar schatting van 12 kg/ha voor de diepe sloten tot ca. 150 kg/ha voor het meer en maximum ca. 210 kg/ha voor de ondiepe plantenrijke delen. De visgemeenschap in Het Vinne verkeerde anno 2006 nog in een pionierssi-

13 18 Brakona jaarboek 2008 Op 2 mei 2005 zijn ongeveer 1800 snoeken uitgezet in Het Vinne, met als doelstelling op termijn de populaties van niet-wenselijke vissoorten te onderdrukken. In 2008 waren deze snoeken al flink gegroeid. De foto van 7 mei 2008 toont een Snoek op de loer in het uiterste noorden van het meer. Foto: Jorg Lambrechts. Wijfje Tangpantserjuffer in juli De ondiepe oeverzones met russenvegetaties en voedselarme kwel komen enkel voor aan de noordzijde van het meer. Deze zijn uitermate belangrijk voor de Kempense soorten als Tangpantserjuffer, Koraaljuffer, Bruine winterjuffer, Foto Diane Appels tuatie. Slechts een beperkt aantal vissoorten zijn aanwezig in een milieu dat potentieel erg rijk aan vissoorten is. In de nog onstabiele milieucondities van Het Vinne gedijt vooral de Blauwbandgrondel zeer goed. De soort is bestand tegen lage zuurstofgehalten en stelt weinig eisen aan zijn milieu. In 2008 zijn meermaals zichtwaarnemingen van Snoek verricht, is de Blauwbandgrondel talrijk aangetroffen in amfibieënfuiken in de educatieve poel aan de Vinnehoeve en zijn heel wat paaiende, forse karpers waargenomen vanuit de grote kijkhut, wat erg verontrustend is. Zeer recent, in mei 2009, zijn zowel in de noordoosthoek als aan de zuidwestzijde van het meer evenals ter hoogte van de Vinnehoeve grote scholen Rietvoorns (syn. Ruisvoorn) (Scardinius erythrophthalmus) waargenomen. In maart 2009 is bij het leeglaten (visvrij maken) van de educatieve poel aan de Vinnehoeve heel wat Driedoornige stekelbaars en Zonnebaars (Lepomis gibbosus) vastgesteld. Het totaal aantal waargenomen vissoorten komt daarmee op zeven. Libellen Een uniek experiment: een grote waterpartij in Haspengouw herstellen en kijken hoe snel het gekoloniseerd wordt door libellen (en vooral de bijzondere Kempense soorten) Tijdens het laatste decennium vóór de natuurinrichting is het Vinne meermaals onderzocht en bleek dat er geen bijzondere libellen voorkwamen. Enkel in Vlaanderen uiterst algemene soorten als Houtpantserjuffer (Lestes viridis), Lantaarntje (Ischnura elegans), Azuurwaterjuffer (Coenagrion puella), Blauwe glazenmaker (Aeshna cyanea), Paardenbijter (A. mixta), Bloedrode (Sympetrum sanguineum) en Bruinrode heidelibel (Sympetrum striolatum) werden toen aangetroffen (eigen waarnemingen + monitoring VLM op vier verschillende data tussen 17 juni en 12 september 2002). Het ging in totaal slechts om zeven soorten vóór de natuurinrichting. Een goed aangelegde tuinvijver scoort (veel) beter! In 2005, het eerste jaar na de natuurinrichting, zijn niet minder dan 27 libellensoorten waargenomen in het Vinne. Hierover is uitgebreid gerapporteerd in het tijdschrift van de (toen nog) Belgische libellenwerkgroep Gomphus (Lambrechts & Guelinckx, 2006). Hoewel er in 2005 geen op Vlaams niveau zeer zeldzame libellen werden waargenomen, is de kolonisatie toch spectaculair te noemen. Het opduiken van eerder Kempense juffertjes als Bruine winterjuffer (Sympecma fusca) en Tangpantserjuffer (Lestes dryas), en de honderden Viervlekken (Libellula qua-

14 Brakona jaarboek drimaculata) midden in Haspengouw, is best bijzonder, zeker binnen één tot twee jaar na het kappen van de populieren! Bepaalde soorten kunnen het gebied al in 2003 of 2004 bereikt hebben en zich er toen hebben voortgeplant. In de loop van 2003 zijn veel populierenbestanden in het noordelijk deel van het Vinne gekapt (noodkapping na storm in oktober 2002) en in augustus 2004 was het gebied al grotendeels vrij van populieren (natuurherstel) en lagen de brede grachten er aantrekkelijk bij, met bloeiend Loos blaasjeskruid, Klein fonteinkruid (Potamogeton berchtoldii), In 2006 zijn 26 van de 27 libellensoorten van 2005 opnieuw waargenomen in het Vinne (de zwerver/dwaalgast Beekoeverlibel (Orthetrum coerulescens) niet). Daarenboven zijn er zes extra soorten waargenomen, zodat de teller eind 2006 op 33 soorten stond. Deze zes soorten zijn Breedscheenjuffer (Platycnemis pennipes), Koraaljuffer (Ceriagrion tenellum), Vroege glazenmaker (Aeshna isosceles), Venglazenmaker (Aeshna juncea), Zuidelijke glazenmaker (Aeshna affinis) en Zuidelijke keizerlibel (Anax parthenope). In 2007 zijn vijf nieuwe libellensoorten voor het Vinne waargenomen: Zwervende heidelibel (Sympetrum fonscolombii) en Glassnijder (Brachytron pratense) in het voorjaar en Tengere pantserjuffer (Lestes virens), Metaalglanslibel (Somatochlora metallica)en Weidebeekjuffer (Calopteryx splendens) in augustus. In 2008 is de libellenfauna verder opgevolgd, zowel in het kader van het beheerplan als door vrijwilligers. Zo is voor het derde jaar op rij een excursie van de Libellenvereniging Vlaanderen (LVV; voormalig Gomphus) georganiseerd in het gebied. Op die dag is met een team van specialisten gespeurd. Dit leverde tal van interessante bevindingen op maar geen nieuwe soorten voor het gebied. De teller van de libellenlijst van het Vinne stond eind 2008, amper vier jaar na het beëindigen van het natuurherstel, op 38 soorten. Kolonisatie (door bijzondere soorten) sneller en spectaculairder dan verwacht De 38 libellensoorten en hun (ingeschatte) status in het Vinne worden opgelijst in Tabel 2. Hiervan zijn volgende 7 soorten opgenomen in de recente Vlaamse Rode Lijst (De Knijf et al., 2006): Met uitsterven bedreigd: Vroege glazenmaker; Kwetsbaar: Tangpantserjuffer, Venglazenmaker, Glassnijder en Beekoeverlibel; Zeldzaam: Koraaljuffer en Tengere pantserjuffer; De overige soorten zijn momenteel niet bedreigd of onvoldoende gekend (Zuidelijke glazenmaker). We bespreken enkel dé meest bijzondere soort. Vroege glazenmaker: topsoort van laagveengebieden Vroege glazenmaker is in Vlaanderen uiterst zeldzaam. Populaties zijn beperkt tot Noord-Limburg (Stamprooierbroek en omgeving) en het vennengebied van Turnhout en Ravels. Daarbuiten is de soort op enkele plaatsen gezien en zijn er mogelijk nog zeer kleine populaties aanwezig (De Knijf et al., 2006). Sinds het verschijnen van de atlas is de soort wel op een beperkt aantal nieuwe plaatsen Vroege glazenmaker: een prachtige en onmiskenbare libel. Langs het knuppelpad door het Riet in het zuidoosten kan men de soort vaak prachtig waarnemen. Foto: Erwin Collaerts

15 20 Brakona jaarboek 2008 De knuppelpaden zijn interessant om libellen te observeren. Foto: Marc Borghs opgedoken. Heel recent (2008) was dit het geval te Oud-Heverlee, aan een vijver beheerd door ANB, waar het massaal verschijnen van Kikkerbeet indiceert dat de natuurherstelmaatregelen geslaagd zijn. In Nederland is Vroege glazenmaker vrij algemeen. Ze komt er vooral voor in verlandingszones van (matig) voedselrijke wateren in laagveenmoerassen met een redelijke tot goede waterkwaliteit. Bij mesotrofe vennen is ze sterk achteruitgegaan. De combinatie van hoge, deels in het water staande oeverplanten en ondergedoken waterplanten lijkt een voorwaarde voor vestiging. De voorkeur gaat uit naar Krabbescheer vegetaties, en in mindere mate wateren met een Rietkraag en ondergedoken waterplanten als blaasjeskruid en hoornblad (NVL, 2002). De eerstgenoemde situatie komt in België niet (meer) voor, laatstgenoemde komt overeen met de situatie in een vijver in het bosreservaat Grootbroek te Bree waar een grote populatie aanwezig is. Vroege glazenmaker is in De Zig te Kinrooi tijdens het eerste jaar na vernatting, in 2004, al waargenomen (med. Frans Verstraeten). Dit illustreert de goede dispersiecapaciteit, die ook uit literatuur bekend is van deze soort (NVL, 2002). De Zig is enigszins vergelijkbaar met Het Vinne (voormalige populierenbestanden, gerooid en onder water gezet, met water van de Abeek), maar sluit wel nauw aan bij één der libellenrijkste gebieden van België, het Stamprooierbroek. De aantallen Vroege glazenmaker kunnen van jaar tot jaar sterk schommelen en zijn het hoogst gedurende warme voorzomers. Zonnig gelegen plekken worden sterk verkozen (De Knijf et al., 2006). Ook het standaardwerk uit Nederland (NVL, 2002) geeft aan dat de soort warmteminnend is. Op 20 juni 2006 is de eerste Vroege glazenmaker in het Vinne waargenomen in de ondergelopen pitrusvegetatie in de noordoosthoek van het meer. Een grote libel met steenrood achterlijf en groene ogen patrouilleerde langs de bosrand: onmiskenbaar Vroege glazenmaker! Het dier was heel territoriaal en joeg de aanwezige Viervlekken weg. We gingen er vanuit dat het hier een zwerver betrof en groot was dan ook onze verbazing toen we vier dagen later, tijdens een excursie van Gomphus / LVV, vijf Vroege glazenmakers waarnamen op vier verschillende plaatsen verspreid over het gebied. In 2007 zochten we op 23 mei gericht naar deze soort. We telden minstens negen exemplaren, zeven in het zuidoosten van het gebied en twee aan de noordoever. De favoriete locatie van Vroege glazenmaker - voor zover dit te achterhalen is - lijkt de zuidoosthoek te zijn. Daar is langs beide kanten van het knuppelpad een halve meter Riet gemaaid waardoor het helder water met veel blaasjeskruid goed bereikbaar is. Over de hele lengte van dit knuppelpad, ca. 250 m, waren zes territoria Vroege glazenmaker aanwezig, met andere woorden minstens één per 50 m. De dieren zijn daar overigens weinig schuw en lieten zich hier prachtig zien. Een jaar later (2008) leek de populatie Vroege glazenmaker nog talrijker. Op 25 mei telden Peter en Erwin Collaerts 22 exemplaren en op de libellenexcursie van LVV op 1 juni 2008 kwamen we tot minstens 20 dieren. Op 24 mei 2009 tenslotte zijn ongeveer 35 Vroege glazenmakers geteld, wat erop wijst dat deze soort verder toeneemt in het gebied.

16 Brakona jaarboek Tabel 2: In het Vinne waargenomen libellen in de periode en hun status Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Status Weidebeekjuffer Calopteryx splendens Zwerver (2007 en 2008) Zwervende pantserjuffer Lestes barbarus Kleine populatie (2005 en 2006) Tangpantserjuffer Lestes dryas Kleine populatie (2005, 2006, 2008) Gewone pantserjuffer Lestes sponsa Populatie Tengere pantserjuffer Lestes virens Zwerver? (1 w in 2007) Houtpantserjuffer Lestes viridis Populatie Bruine winterjuffer Sympecma fusca Kleine populatie Breedscheenjuffer Platycnemis pennipes Zwerver (2007) Azuurwaterjuffer Coenagrion puella Zéér grote populatie Kanaaljuffer Erythromma lindenii Kleine (?) populatie (2005, 2006 en 2008) Grote roodoogjuffer Erythromma najas (Grote) Populatie Kleine roodoogjuffer Erythromma viridulum Grote populatie Vuurjuffer Pyrrhosoma nymphula (Grote) Populatie Lantaarntje Ischnura elegans Zeer grote populatie Tengere grasjuffer Ischnura pumilio Populatie (groot in 05 en 06, klein nadien) Watersnuffel Enallagma cyathigerum Populatie Koraaljuffer Ceriagrion tenellum Populatie (sinds 2006) Zuidelijke glazenmaker Aeshna affinis Zwerver (2006) Blauwe glazenmaker Aeshna cyanea Populatie Vroege glazenmaker Aeshna isoceles Populatie (sinds 2006) Venglazenmaker Aeshna juncea Zwerver? (enkel in 2006) Paardenbijter Aeshna mixta Populatie Grote keizerlibel Anax imperator Populatie Zuidelijke keizerlibel Anax parthenope Zwerver of kleine populatie (2006, 2008) Glassnijder Brachytron pratense Zwerver of kleine populatie (1 ex 2006 en 2008) Smaragdlibel Cordulia aenea Kleine populatie Metaalglanslibel Somatochlora metallica Zwerver (1 ex in 2007) Platbuik Libellula depressa Populatie Viervlek Libellula quadrimaculata Populatie (groot 05 en 06, kleiner nadien) Gewone oeverlibel Orthetrum cancellatum Populatie Beekoeverlibel Orthetrum coerulescens Zwerver (1 ex. in 2005) Vuurlibel Crocothemis erythraea (Grote) Populatie Zwarte heidelibel Sympetrum danae Zwerver of kleine populatie (2005, 2006, 2008) Geelvlekheidelibel Sympetrum flaveolum Zwervers of kleine populatie in 2005 en 2006 Zwervende heidelibel Sympetrum fonscombii Populatie (enkel in 2007!) Bloedrode heidelibel Sympetrum sanguineum Populatie Bruinrode heidelibel Sympetrum striolatum Populatie Steenrode heidelibel Sympetrum vulgatum Zwervers of kleine populatie Het meest waarschijnlijke vestigingscenario is dat een wijfje Vroege glazenmaker in 2005 (of al in 2004 of 2003?) het gebied bereikt heeft en eitjes heeft afgezet. NVL (2002) geven aan dat Vroege glazenmakers hun cyclus op een jaar kunnen voltooien, wat voor een glazenmaker erg snel is, indien: het om ondiepe, snel opwarmende wateren gaat; in een warme zomer; In andere gevallen wordt de cyclus in twee jaar voltooid. Het is duidelijk dat het heldere water met de uitgebreide blaasjeskruidvegetaties heel geschikt is voor de Vroege glazenmaker. Dat zijn tevens de situaties waar de soort in Noord-Limburg hoge dichtheden bereikt. Vroege glazenmaker is een topsoort voor Vlaanderen. Eigenlijk is er nauwelijks een meer bijzondere soort denkbaar om aan te geven dat het hier om een gebied met zeer hoge ecologische waarde gaat!

17 22 Brakona jaarboek 2008 Dagvlinders (Voorlopig) een mager beestje Als nat gebied is het Vinne niet echt een topgebied voor dagvlinders. De bijzondere dagvlinders van natte schraallanden / moerassen zijn immers al decennia uitgestorven in Vlaanderen (tal van parelmoervlindersoorten). In totaal zijn de voorbije jaren 21 dagvlindersoorten waargenomen in Het Vinne. De meest zeldzame is Dambordje (Melanargia galathea), maar de waarneming op 7 juli 2006 van deze soort betrof een zwervend dier. Een andere soort, met name Bruin blauwtje (Aricia agestis), is als kwetsbaar op de Rode Lijst opgenomen. In juli 2007 werden enkele exemplaren van Bruin blauwtje waargenomen ten noorden van het meer, nabij de Muggenberg, en op 6 augustus 2008 zagen we één exemplaar op het wandelpad aan de noordwestzijde van het meer. De locatie met het meeste potentieel waar een duurzame populatie kan opgebouwd worden in Het Vinne, is de ecologisch beheerde akker. Uit onderzoek in Hoegaarden bleek dat Bruin blauwtje onder een extensieve vorm van akkerbeheer (wisselbraak in tweeslagstelsel) blijkbaar een goede populatie kan opbouwen. Daarnaast bieden ook droge schrale graslanden, zoals de Motte en de Muggenberg, momenteel nog privé-eigendom, potenties. Verder werden nog enkele soorten waargenomen die van belang zijn voor het natuurbehoud: Kleine vuurvlinder (Lycaena phlaeas) en Argusvlinder (Lasiommata megera). Sprinkhanen Twee bijzondere moerassoorten In totaal zijn 13 sprinkhaansoorten bekend van het Vinne. Verdeeld over de families zijn dit: Sabelsprinkhanen (Langsprieten): Boomsprinkhaan, Struiksprinkhaan, Gewoon spitskopje, Zuidelijk spitskopje, Grote groene sabelsprinkhaan en Sikkelsprinkhaan; Krekels (Langsprieten): geen Doornsprinkhanen (Kortsprieten): Gewoon doorntje en Zeggedoorntje; Veldsprinkhanen (Kortsprieten): Gouden sprinkhaan, Moerassprinkhaan, Krasser, Bruine sprinkhaan en Ratelaar; De meeste van deze soorten zijn zeer algemeen in Vlaanderen, maar drie soorten zijn opgenomen in de Vlaamse Rode Lijst (Decleer et al., 2000): Struiksprinkhaan (Leptophyes punctatissima), Moerassprinkhaan (Stethophyma grossum)en Gouden sprinkhaan (Chrysochraon dispar). Van Struiksprinkhaan is het inmiddels duidelijk dat deze algemeen is en niet bedreigd. De twee overige soorten zijn wel bijzonder. Gouden sprinkhaan recent in uitbreiding in Vlaams-Brabant De Gouden sprinkhaan was tot voor kort slechts van twee locaties in Vlaams- Brabant bekend (Lambrechts, 2006, in Brakona jaarboek 2008). In (de warme zomer van) 2006 werden twee nieuwe populaties ontdekt in het Getebekken in Vlaams-Brabant: in natte graslanden in het Natuurpuntreservaat Tiens broek in de Grote Getevallei te Tienen en in het Natuurpuntreservaat Rosdel te Hoegaarden, waar recent een vernattingsproject plaatsvond in de Schoorbeekvallei (=Nermbeek). De eerste populaties in het zuiden van Limburg zijn pas in datzelfde jaar 2006 ontdekt: in de Broekbeemd in Wellen (med. David Beyen) en in de Kevie in Tongeren. De vier genoemde gebieden zijn stuk voor stuk botanisch waardevolle natte reservaatsgebieden. De soort wordt in het zuidoosten van Vlaams-Brabant nochtans ook geregeld op droge locaties waargenomen. Meestal betreft het dan zwervers, maar in 2007 en 2008 ontdekte men een populatie n een droog grasland midden in uitgestrekt, intensief akkerland (Natuurpuntreservaat Bosdel te Outgaarden). In Nederland heeft de soort, net als in Vlaanderen, een versnipperde verspreiding en ze is vermoedelijk afgenomen. Ze is als kwetsbaar in de Rode Lijst opgenomen (Kleukers et al., 1997).

18 Brakona jaarboek Op 21 juni 2005 ontdekten we een tiental zingende Gouden sprinkhanen in het noordelijk deel van het Vinne, op de voedselarme, begraasde terreinen in beheer bij Natuurpunt. Enkele weken later, op 13 juli 2005, waren er vele tientallen zangposten aanwezig. In 2006 telden we maximaal een 60-tal zangposten en de populatie werd op een 100-tal zingende mannetjes geschat. Het merendeel vertoeft in (de rand van) het veenmosrietland en in de op dat moment nog niet gemaaide pitrusvegetatie binnen het begrazingsraster. Pas in 2008 is buiten de eerder vermelde noordelijke zone een zangpost gehoord, aan de noordwestelijke oever van het meer. De Moerassprinkhaan duikt éénmalig op De Moerassprinkhaan komt in alle provincies in Vlaanderen voor, maar slechts op een beperkt aantal plaatsen. De meeste populaties leven in de Kempense beekvalleien. In Vlaams-Brabant zijn slechts twee populaties bekend (Demervallei te Zichem en Winterbeekvallei in de Vallei van de Drie Beken cfr. Lambrechts, 2006). Meer relevant voor het Vinne is dat er nog enkele populaties bekend zijn van de Demervallei, net in Limburg, met name in het Rotbroek te Zelem en in het Schulens broek. Laatstgenoemde populatie kon zich sterk uitbreiden na het nemen van gerichte beheermaatregelen. In Wallonië is de soort talrijk in de riviervalleien in het zuiden van de provincies Namen en Luxemburg, maar verder heel zeldzaam (Decleer et al., 2000). In Nederland zijn nog vrij veel vindplaatsen bekend, maar zijn er ook veel verloren gegaan, zodat de soort als kwetsbaar is opgenomen (Kleukers et al., 1997). De Moerassprinkhaan komt steeds op plaatsen voor waar tenminste in de winter een hoge grondwaterstand heerst. Deze plaatsen gaan van oligotroof tot eutroof, zolang de vegetatie niet te hoog is (bijvoorbeeld hoog Riet is ongeschikt). Groot was onze verbazing toen we op 20 juli 2006 op twee vrij ver van elkaar gelegen plaatsen in het noordelijk deel van het Vinne een zingend mannetje Moerassprinkhaan hoorden én zagen: In het verruigend dottergrasland aan de voet van de Muggenberg; In een natte pitrusvegetatie aan het uiterste noordoosten van het meer. De Moerassprinkhaan is in 2006 driemaal waargenomen in de natte, voedselarme schraallanden ten noorden van het meer. Gerichte zoektochten in 2007 en 2008 leverden niets op. Ging het om zwervers, een kleine populatie of een introductie? Foto Diane Appels