Revolverende fondsen. Onderzoeksplan

Transcriptie

1 Revolverende fondsen Onderzoeksplan

2 Colofon De Rekenkamer Oost-Nederland is een onafhankelijk orgaan dat onderzoek doet naar de doeltreffendheid, doelmatigheid en rechtmatigheid van het gevoerde bestuur van de provincies Gelderland en Overijssel. De bestuursleden van de Rekenkamer zijn: de heer drs. M.M.S. Mekel (voorzitter), mevrouw B. Vlieger-Ruitenberg MBA en de heer ir. T.J.A. Gies. De secretaris-directeur is mevrouw drs. S.W. Mathijssen RO. Dit rapport is voorbereid door een onderzoeksteam bestaande uit mevrouw S. Spenkelink, MSc en de heer drs. ing. A.K. Willigenburg. Rekenkamer Oost-Nederland Achter de Muren Zandpoort GE Deventer Telefoon: info@rekenkameroost.nl

3 Revolverende fondsen Onderzoeksplan Deventer, september 2016

4 Inhoudsopgave 4 1 Inleiding Aanleiding Achtergrond Wat zijn revolverende fondsen? Revolverende fondsen Gelderland en Overijssel Focus van het onderzoek Onderzoeksopzet Doel- en vraagstelling Normenkader Onderzoeksmethodiek Planning Slotopmerkingen Bijlage 1: Geraadpleegde bronnen... 21

5 1 Inleiding In dit eerste hoofdstuk beschrijven we de aanleiding voor en achtergrond bij het onderzoek naar revolverende fondsen. Vervolgens gaan we beknopt in op wat revolverende fondsen zijn en op de revolverende fondsen die provincie Gelderland en Overijssel ingesteld hebben. Tot slot benoemen we de focus van het onderzoek. 1.1 Aanleiding 5 Het oprichten van revolverende fondsen is een ontwikkeling die zich bij de overheid al enige tijd voordoet. Meerdere provincies werken inmiddels met revolverende fondsen. De fondsen vormen een instrument van het provinciaal beleid op verschillende terreinen, met name op het gebied van energie en innovatie. Vaak is het creëren van werkgelegenheid een achterliggend doel. Revolverende fondsen worden daarbij gepresenteerd als alternatief voor subsidies. Ook in Gelderland en Overijssel zijn de afgelopen jaren meerdere revolverende fondsen opgericht. PS van Gelderland en Overijssel hebben bij de oprichting van de fondsen een kaderstellende rol gehad waarna het beheer en de uitvoering op afstand wordt geplaatst. De revolverende fondsen zijn in de periode 2010 tot en met 2015 operationeel geworden. Er gaat veel geld van de provincies Gelderland en Overijssel om in de fondsen, ca. 490 mln. 1 Revolverende fondsen wordt soms gezien als een complex thema. In de fractiegesprekken is door Provinciale Staten belangstelling getoond voor revolverende fondsen als onderwerp voor een rekenkameronderzoek. Kortom: omdat revolverende fondsen een relatief nieuw instrument zijn waar veel geld in om gaat en het bij PS vragen oproept, heeft de Rekenkamer Oost-Nederland besloten dit onderwerp te onderzoeken. 1 Dit bedrag is gebaseerd op de financiële omvang van Gelderse en Overijsselse revolverende fondsen waar geen andere overheden dan Gelderland respectievelijk Overijssel in deelnemen. De afzonderlijke Gelderse en Overijsselse revolverende fondsen (incl. financiële omvang) zijn weergegeven in figuur 4.

6 Miljoen Euro 1.2 Achtergrond In 2012 werd al door het onderzoeksbureau KplusV gesignaleerd dat overheden steeds meer revolverende fondsen inzetten. Veel van deze fondsen worden gevoed met de opbrengsten van verkoop van aandelen in energiebedrijven 2 in Het eigen vermogen van - met name - de provincies Gelderland, Noord-Brabant, Overijssel, Limburg en Friesland groeide hierdoor sterk (zie figuur 1). Figuur 1: Ontwikkeling eigen vermogen provincies in miljoenen euro s ( ) * Voorlopige cijfers. Bron: CBS, Statline * De economische crisis was vlak hiervoor (2008) gestart. Ondernemers konden vóór de economische crisis eenvoudiger aan krediet komen en maakten daar ook veelvuldig gebruik van. Kapitaalverstrekkers zijn sindsdien veel terughoudender geworden in het investeren in risicovolle activiteiten. Overheden hebben daarin een reden gezien om fondsen op te richten die in de vraag om risicokapitaal voorzien. De revolverende fondsen werden daarbij beschouwd als een aantrekkelijk alternatief voor/aanvulling op subsidies. Redenen hiervoor zijn dat het geld weer moet terugvloeien/terugvloeit. Dit betekent enerzijds een prikkel voor ondernemers om het geld terug te verdienen en anderzijds dat overheden opnieuw over het geld kunnen beschikken. Wat ook meespeelt is het zogenoemde schatkistbankieren. Sinds eind 2013 zijn decentrale overheden verplicht hun overtollige financiële middelen bij elkaar of bij het ministerie van Financiën te stallen. Daarvoor gebeurde dit ook, maar veel minder. 3 De rente die de decentrale overheden hiervoor ontvangen is relatief laag. Voor de decentrale overheden kan het daarom aantrekkelijk zijn om andere manieren te vinden om het eigen vermogen te stallen en tegelijkertijd beleidsdoelen te realiseren. 2 KplusV (2013). Alternatieve vormen voor financiering. Bestuur rendement , p CBS (21 oktober 2015). Overheidsschuld lager door schatkistbankieren.

7 1.3 Wat zijn revolverende fondsen? Revolverende fondsen zijn gekoppeld aan maatschappelijke doelen die de overheid wil bereiken: bevorderen van ondernemerschap, het stimuleren van innovatie, het bereiken van energiedoelstellingen, etc. De gedachte is dat het geld in revolverende fondsen - in tegenstelling tot subsidies - terugvloeit en, geheel of gedeeltelijk, opnieuw kan worden ingezet. Hierdoor kan er efficiënter met de investeringsmiddelen worden omgegaan en kan er voor hetzelfde geld in meer projecten worden geïnvesteerd. Revolverende fondsen kunnen ook een hefboomwerking hebben. Dit betekent dat door inbreng van vermogen door overheden het risico wordt verlaagd waardoor het eenvoudiger wordt om private kapitaalverschaffers aan te trekken. 4 In figuur 2 geven we weer hoe een revolverend fonds concreet werkt: een aanvrager ontvangt een lening of garantstelling, of het fonds neemt een aandelenpositie in de onderneming en het geld komt daarna terug in de vorm van aflossingen, rente of rendement. 7 Instrumenten revolverende fondsen: leningen, deelnemingen en garanties Instrumenten die binnen een revolverend fonds ingezet kunnen worden zijn: leningen, deelnemingen en garanties: Het verstrekken van een lening heeft een direct revolverend karakter. De middelen worden uitgeleend, waarvoor periodiek een vergoeding wordt betaald (rente) en welke gedurende de looptijd weer wordt terugbetaald. Bij deelnemingen participeert de fondsbeheerder in een bedrijf/project. Een deelneming is revolverend door het ontvangen van dividend en verzilvering van de waardeontwikkeling van de deelneming bij uittreding. Terwijl bij leningen in principe een vast bedrag wordt terugbetaald, is dit bij participatie afhankelijk van het succes van het bedrijf/project. Een garantie betekent dat de fondsbeheerder voor een onderliggende lening borg staat richting de andere financier(s). Er wordt niet een bedrag geïnvesteerd, maar wel gereserveerd. Een garantie heeft een revolverend karakter, omdat er een premie voor wordt ontvangen. 5 De waarde een garantie daalt in de loop van het project en loopt af wanneer de lening waarop de garantie betrekking heeft volledig is afgelost. 4 Ecorys en Erac (2013). Praktijkervaringen met revolverende fondsen (mede op basis van EFRO), p Buck Consultants International (mei 2012). Notitie begrip revolverend fonds, p. 2.

8 Figuur 2: Werking revolverende fondsen Bron: Investico.nl (De Onderzoeksredactie) en Restauratiefonds, bewerking Rekenkamer Oost-Nederland. 8 Middelen vloeien terug en kunnen worden geherinvesteerd Provinciale Staten kunnen het revolverend inzetten van middelen als voorwaarde voor een fonds stellen. Volgens de strikte definitie van revolverendheid vloeit het ingezette geld volledig terug naar de verstrekker. Echter, in de praktijk wordt vaak een bredere definitie gehanteerd en is er al sprake is van revolverendheid wanneer het geld gedeeltelijk terugvloeit. 6 Omdat de revolverende fondsen met publiek geld vaak juist investeren in risicovolle activiteiten, is de verwachting meestal dat niet al het geld terugvloeit. De verwachting ten aanzien van de revolverendheid verschilt per fonds. Het is een beleidskeuze of/in welke mate teruggevloeide middelen worden geherinvesteerd gedurende de looptijd van een fonds. De provincie kan ervoor kiezen het geld terug te laten vloeien naar het fonds van waaruit het opnieuw kan worden ingezet. Echter, de provincie kan de middelen ook eenmalig inzetten en het teruggekeerde geld naar de algemene middelen laten terugvloeien. Een eventuele keuze voor het herinvesteren van de teruggekeerde middelen kent twee kanten. Enerzijds kan met het opnieuw inzetten van middelen het fondsbereik worden vergroot en kan het fonds (afhankelijk van hoe revolverend het is) een continue investeringsbron vormen voor het beoogde beleidsdoel. Anderzijds kunnen de teruggevloeide middelen dan niet op een later moment betrokken worden in een integrale afweging. Terwijl de omstandigheden en prioriteiten wel veranderd kunnen zijn. Er is ook een tussenvariant mogelijk: een fonds met een kortere looptijd (bv. 10 jaar) waarbinnen de teruggekeerde middelen kunnen worden geherinvesteerd. De middelen die na afloop van deze periode resteren komen weer beschikbaar voor de provincie. 7 Financieel rendement en maatschappelijke effecten treden pas na verloop van tijd op Kenmerkend voor revolverende fondsen is dat in de eerste fase van het fonds de kosten hoger zijn dan de opbrengsten. De kosten bestaan uit de vergoeding voor de 6 Buck Consultants International (mei 2012). Notitie begrip revolverend fonds, p Buck Consultants International (mei 2012). Notitie begrip revolverend fonds, p. 1.

9 beheerkosten en de investeringen in bedrijven. In de tweede fase ontstaan er inkomsten doordat leningen worden terugbetaald en de deelnemingen in bedrijven worden verkocht. Deze gefaseerde werking staat in de wereld van private equity ook wel bekend als de J-curve. De eerste fase wordt daarin de investeringsfase genoemd en de tweede fase de rendementsfase. In de onderstaande figuur is het J-curve effect weergegeven. Figuur 3: J-curve Bron: Van Lanschot (2011), Private Equity Wijzer, p 3. - bewerking Rekenkamer Oost-Nederland. 9 In de eerste fase van het fonds werkt de fondsbeheerder aan het beoordelen van plannen van ondernemers voor het doen van investeringen. Zodoende wordt een investeringsportefeuille opgebouwd. In de loop van de tijd wordt duidelijk welke bedrijven succesvol zijn en treden ook de eerste effecten op, bijvoorbeeld werkgelegenheid of opwekking van hernieuwbare energie. De overgang van een goed idee naar een aantoonbaar levensvatbaar bedrijf kan wel 7 tot 12 jaar duren. 8 De Gelderse en Overijsselse revolverende fondsen zijn enkele jaren operationeel. Er van uit gaande dat het enige tijd duurt voordat de effecten van fondsen duidelijk worden is het voor dit onderzoek nog te vroeg om te kijken naar deze effecten, wel kunnen we kijken naar de organisatie van de fondsen en eventuele eerste resultaten. 1.4 Revolverende fondsen Gelderland en Overijssel Uit een eerste inventarisatie blijkt dat er in Gelderland acht (werk)fondsen zijn die door de provincie als revolverend worden beschouwd en in Overijssel drie. Deze fondsen zijn in figuur 4 weergegeven. Het gaat hier alleen om de fondsen waar geen andere overheden dan de provincie in deelnemen. De revolverende fondsen van Overijssel zijn gericht op energie, innovatie en bedrijventerreinen. De provincie Gelderland zet revolverende fondsen breder in. Naast energie, innovatie en bedrijventerreinen zijn er ook Gelderse fondsen voor bijvoorbeeld cultuur en de vrijetijdseconomie. Daarnaast 8 PPM Oost NV (2016). Jaarverslag 2015, p. 16.

10 10 verschillen de fondsen wat betreft financiële omvang. Het Energiefonds Overijssel is met een financiële omvang van 200 miljoen een relatief groot revolverend fonds. Van de Gelderse revolverende fondsen is het Innovatie- en Energiefonds Gelderland met een financiële omvang van 75 mln. het grootst. Maar provincie Gelderland kent bijvoorbeeld ook vijf werkfondsen met een omvang van minder dan 10 mln. Het Topfonds Gelderland is een zogenoemd fonds-in-fonds waar 31 mln. beschikbaar voor is gesteld. Deze middelen worden dus niet rechtstreeks vanuit het Topfonds in bedrijven/projecten geïnvesteerd (zoals vanuit de dochterfondsen gebeurt) maar het Topfonds investeert in marktfondsen die op haar beurt wel investeren in individuele bedrijven/projecten.

11 11 Figuur 4: Revolverende fondsen Gelderland en Overijssel augustus 2016

12 1.5 Focus van het onderzoek Uit de startgesprekken met PS is gebleken dat er behoefte is om overzicht te creëren in de fondsen van de provincies. Tevens bestaat de wens om inzicht te krijgen in de beheerkosten van kleine en grote fondsen. We kiezen er daarom voor om een korte beschrijving te maken van alle revolverende fondsen van de provincie Gelderland en Overijssel waarbij ook de kosten worden meegenomen. Om voldoende diepgang in het onderzoek te krijgen is ook een heldere focus nodig. Dit onderzoek is, met uitzondering van het beschrijvende onderdeel, afgebakend tot de grote fondsen (fondsvermogen is groter dan 10 miljoen) die vallen binnen hetzelfde beleidsterrein: energie en economie. Bij deze keuze is rekening gehouden met uitgevoerde, lopende en geplande onderzoeken om zo veel mogelijk meerwaarde met dit onderzoek te kunnen bieden. Dit leidt ertoe dat we voor provincie Overijssel kijken naar het Energiefonds Overijssel ( 200 mln.) en het Innovatiefonds Overijssel ( 41,5 mln.) en voor provincie Gelderland kijken naar het Innovatie- en Energiefonds Gelderland ( 90,75 mln.) en de MKB Kredietfaciliteit ( 42,5 mln.). In figuur 5 en 6 zijn een aantal algemene kenmerken van deze fondsen in beeld gebracht. 12

13 Figuur 5: Kenmerken Innovatiefonds Overijssel en Energiefonds Overijssel augustus 2016 (bedragen in miljoenen) 13 Bron: Rekenkamer Oost-Nederland op basis van Statenvoorstel PS/2011/461 Uitwerking Energiefonds Overijssel, Statenvoorstel PS/2014/578 Oprichting Innovatiefonds Overijssel B.V., Besluit PS/2015/687 Begroting 2016 en PSbesluit begroting 2016, Statenvoorstel PS/2015/838 Beleidsbrief HFO B.V.

14 Figuur 6: Kenmerken Innovatie- en Energiefonds Gelderland augustus 2016 (bedragen in miljoenen) 14 * Waarvan 4 miljoen uit het Nationaal Groenfonds (GRF). Bron: Rekenkamer Oost-Nederland op basis van Statenvoorstel PS Innovatie- en Investeringsfonds Gelderland. Figuur 5 en 6 laten zien dat de vier fondsen op verschillende manieren zijn georganiseerd. Het Energiefonds Overijssel wordt uitgevoerd door het consortium Energiefonds Overijssel 9 dat is aangetrokken door middel van een Europese aanbesteding. Het Innovatiefonds Overijssel wordt beheerd door PPM Oost. Dit valt onder de Houdstermaatschappij Fondsen Overijssel (HFO) welke wordt bestuurd door Intertrust BV. Het Innovatie- en Energiefonds Gelderland en de MKB Kredietfaciliteit Gelderland functioneren als dochterfondsen onder het Topfonds Gelderland dat wordt beheerd door PPM Oost. 9 Het Consortium Energiefonds Overijssel bestaat uit: ASN Beleggingen Beheer B.V., ASN Bank Duurzame Financieringen, Start Green Venture Capital en Royal Haskoning/DHV.

15 2 Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk beschrijven we de opzet van ons onderzoek. Daarbij komen doel- en vraagstelling, het normenkader en onderzoeksmethodiek aan de orde. Ook geven we de planning van het onderzoek weer. 2.1 Doel- en vraagstelling Doelstelling Het doel van dit onderzoek is om: 15 Provinciale Staten van Gelderland en Overijssel te ondersteunen in hun kaderstellende en controlerende rol door inzicht te geven in de revolverende fondsen op het gebied van energie en economie. Centrale vraag De centrale vraag van dit onderzoek luidt als volgt: Hoe hebben de provincies Gelderland en Overijssel vorm gegeven aan de revolverende fondsen op het gebied van energie en economie en hoe zien de provincies toe op de fondsen en het bereiken van de beoogde doel(groep)en? Onderzoeksvragen De centrale vraag hebben we uitgewerkt in een aantal onderzoeksvragen. De toetsende elementen worden beoordeeld via een normenkader. Dit normenkader wordt in paragraaf 2.2 nader uitgewerkt. Overzicht en organisatie revolverende fondsen 1. Welke revolverende fondsen zijn opgericht door de provincies en hoe zijn deze revolverende fondsen georganiseerd (incl. de beheer- en uitvoeringskosten)?

16 Oprichting revolverende fondsen energie en economie 2. Waarom is er gekozen voor de revolverend fondsen op het gebied van energie en economie en welke afwegingen zijn gemaakt bij de oprichting van deze fondsen? 3. Welke kaders zijn door PS gesteld voor deze fondsen, in het bijzonder voor wat betreft doel(groep), de financiële omvang, de revolverendheid, de looptijd en de informatievoorziening? 4. Hoe zijn de kaders door GS uitgewerkt in bijvoorbeeld statuten, directiereglementen, investeringsreglementen en contracten richting de fondsbeheerders? 5. Hoe is de dekking van fondsen georganiseerd? Waarborgen doel(groep)bereik revolverende fondsen energie en economie 6. Hoe waarborgen de fondsbeheerders dat de doel(groep)en van de fondsen worden bereikt? 7. Hoe zien de provincies er op toe dat de doel(groep)en van de fondsen worden bereikt? Zorgvuldigheid financieringsproces revolverende fondsen energie en economie 8. Hoe bewaken de fondsbeheerders de zorgvuldigheid van het financieringsproces? 9. In hoeverre ziet de provincie erop toe dat de fondsbeheerder dit proces zorgvuldig uitvoert? 16 Eerste resultaten en informatievoorziening revolverende fondsen energie en economie 10. Zijn er eerste resultaten bekend van de revolverende fondsen op het gebied van energie en economie (bv. wat betreft de besteding van de fondsmiddelen, de sectoren en locatie van de projecten) en zo ja, wat zijn deze resultaten? 11. Hoe verhouden deze eerste resultaten zich tot het doel van het revolverende fonds en de provinciale doelen? 12. In welke mate zijn/worden PS geïnformeerd over deze revolverende fondsen? 2.2 Normenkader Voor dit onderzoek naar revolverende fondsen hebben we een normenkader opgesteld. Dit ziet u in tabel 1. Het normenkader is opgesteld op basis van een globale verkenning en wordt gedurende het onderzoek aangescherpt en gespecificeerd.

17 Tabel 1 Normenkader onderzoek revolverende fondsen 17 Thema onderzoeksvraag Normen Overzicht en organisatie revolverende fondsen 1. Organisatie Alleen voor revolverende fondsen energie en economie: De structuur van de fondsen is transparant; de rol en positie van alle betrokken partijen is helder. De onafhankelijkheid van de verschillende organen is gewaarborgd. De inrichtings- en beheerkosten van het fonds zijn duidelijk. Oprichting revolverende fondsen energie en economie 2. Afwegingen Er zijn alternatieven onderzocht bij de oprichting van de fondsen. De voor- en nadelen van (de structuur van) fondsen zijn inzichtelijk gemaakt. Er is aandacht voor onzekerheden en risico s (zoals het ongeoorloofd verstrekken van staatssteun). 3. Kaders De provincie hanteert een duidelijke definitie van revolverendheid, waaronder: de mate van revolverendheid, termijn waarbinnen revolverende middelen opnieuw ingezet mogen worden, hoe herinvesteringen plaatsvinden. De maatschappelijke doelstellingen van de fondsen zijn specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch, tijdgebonden geformuleerd. Er is duidelijkheid over de financiële kaders en de kaders voor de investeringen van de revolverende fondsen. Er zijn afspraken gemaakt over de besluitvorming bij eventuele aanpassingen of beëindiging van het fonds. 4. Uitwerking kaders De uitwerking is consistent met de kaders die door PS zijn gesteld. Er is voldoende garantie voor blijvende invloed en sturing door de provincie. 5. Dekking Expertjudgment op basis van hun ervaringen met en kennis over de dekking van fondsen bij andere overheden. Waarborgen doel(groep)bereik revolverende fondsen energie en economie 6. Waarborgen fondsbeheerder doel(groep)bereik 7. Toezien provincie Doel(groep)bereik De fondsbeheerder hanteert een checklist (of een vergelijkbare methode) aan de hand waarvan bepaald wordt of investeringen in lijn zijn met het gevoerde provinciaal beleid. De fondsbeheerders heeft een actueel inzicht in het doel(groep)bereik en kan een prognose geven over het verwachte doel(groep)bereik. Er is een meerjarig investeringsplan vastgesteld op basis waarvan de fondsbeheerder besluiten kan nemen. Er is een bestendige rapportagelijn over het rendement van de fondsen. Zorgvuldigheid financieringsproces revolverende fondsen energie en economie 8. Bewaken fondsbeheerder proces 9. Toezien provincie financieringsproces De fondsbeheerder beschikt over een gedetailleerde procesbeschrijving en kan aantonen dat deze in de praktijk wordt toegepast. Er zijn waarborgen om een onafhankelijke en gelijke beoordeling van aanvragen te garanderen. De fondsbeheerder voert klantevaluaties uit/laat klantevaluaties uitvoeren. De provincie heeft zicht op het financieringsproces in de praktijk.

18 Eerste resultaten en informatievoorziening revolverende fondsen energie en economie 10. Eerste resultaten De provincie heeft - waar mogelijk - zicht op de resultaten van de revolverende fondsen waaronder het bereik van de doel(groep). 11. Verhouding eerste De realisatiegegevens zijn afgezet tegen de doelstellingen. resultaten en doelen 12. Informatie- Er zijn afspraken gemaakt over de informatievoorziening aan PS over de voorziening PS revolverende fondsen. De informatievoorziening aan PS over de revolverende fondsen is tijdig, actueel, begrijpelijk en volledig. De informatievoorziening aan PS over de revolverende fondsen is conform de afspraken die hierover gemaakt zijn. Bron: o.a. Rekenkamerbrief fondsvorming provincie Noord-Brabant, nota s verbonden partijen Gelderland en Overijssel, Corporatie Guidelines van de EVCA. 2.3 Onderzoeksmethodiek We passen verschillende methoden toe in dit onderzoek. In onderstaande tabel wordt per onderdeel samengevat welke methoden worden toegepast. Onder de tabel worden de verschillende onderzoeksmethoden toegelicht. Tabel 2 Methodiek onderzoek revolverende fondsen 18 Thema onderzoeksvraag Organisatie en oprichting Waarborgen doelbereik Zorgvuldigheid financieringsproces Eerste resultaten en informatievoorziening PS Methodiek Documentenanalyse: beleid- en P&C-stukken provincie en documenten fondsbeheerders Interviews provincie, fondsbeheerders en private investeerders Documentenanalyse: beleid- en P&C-stukken provincie en documenten fondsbeheerders Interviews provincie en fondsbeheerders Documentenanalyse: documenten fondsbeheerder zoals procesbeschrijvingen (klant)evaluaties fondsbeheerders Interviews provincie, fondsbeheerders en evt. IC-leden Evt. streekproef projecten Documentenanalyse: beleid- en P&C-stukken, incl. ontvangen jaarverslagen fonds(beheerders) en rapportages fondsbeheerders Interviews provincie en fondsbeheerders Documentenanalyse Voor dit onderzoek bestuderen we relevante provinciale beleidsdocumenten en P&Cdocumenten om een beeld te geven van de Gelderse en Overijsselse revolverende fondsen op het gebied van energie en economie (bv. over de structuur) en van de informatie die aan PS wordt verstrekt over de resultaten van deze fondsen. Ook maken we gebruik van informatie van de fondsbeheerders zoals procesbeschrijvingen en

19 (interne) voortgangsrapportages. Ten slotte bestuderen we andere onderzoeken, vakliteratuur en artikelen over revolverende fondsen. Interviews Voor dit onderzoek interviewen we de betrokkenen van de provincie Gelderland en Overijssel en de fondsbeheerders van de geselecteerde revolverende fondsen. In deze interviews komt bijvoorbeeld de structuur, kaders, toezicht en informatievoorziening PS aan bod. Met deze interviews vullen we het beeld van de documentenanalyse aan. Evt. Steekproef projecten Wat betreft het financieringsproces bestuderen we eerst documenten van het fonds en voeren gesprekken met fondsbeheerders om zicht te kijken op de zorgvuldigheid (bv. waarborgen onafhankelijke en gelijke behandeling van aanvragen). Afhankelijk van de uitkomst hiervan wordt deze zorgvuldigheid licht getoetst aan de praktijk door het trekken van een steekproef uit (gehonoreerde en afgewezen) projecten en het voeren van gesprekken met leden van de investerings-/adviescommissie. 19 Inzet externe deskundigheid Voor de duiding van de bevindingen maken we gebruik van een experts. Deze experts zijn ook gevraagd te kijken naar het onderzoeksplan. De experts die we hebben gesproken in het kader van dit onderzoeksplan zijn: Drs. L.H. van Aart, Senior adviseur Erac. Drs. R. Balk, Eigenaar van Slimme Vos en directeur van Het Fonds Cultuur+Financiering. Dr. J.A.M. de Kruijf, Universitair docent Radboud Universiteit Nijmegen. Prof. mr. drs. W. den Ouden, hoogleraar Staats- en Bestuursrecht universiteit Leiden. 2.4 Planning We starten in september 2016 met de uitvoering van het onderzoek. De fase van dataverzameling loopt tot en met november We gebruiken de periode oktober t/m december voor de analyse- en rapportagefase. We verwachten het eindrapport in het eerste kwartaal van 2017 te publiceren. Voor het realiseren van deze planning zijn wij afhankelijk van de tijdige aanlevering van materiaal door de provincie en fondsbeheerders. 2.5 Slotopmerkingen Deze onderzoeksopzet is opgesteld op basis van een globale verkenning van het onderwerp. Op basis van het verzamelde onderzoeksmateriaal kan de aanpak gedurende het onderzoek worden bijgesteld. Als deze bijstelling naar ons oordeel tot majeure aanpassingen van de opzet leidt, zal dit door ons worden gecommuniceerd.

20 De Rekenkamer deelt aan PS en GS alle opmerkingen en bedenkingen mee die wij naar aanleiding van onze bevindingen van belang achten. Ook als dit niet expliciet onderdeel is van de onderzoeksopzet. Voor de uitvoering van het onderzoek is de Rekenkamer bevoegd alle documenten van het provinciebestuur op te vragen en mee te nemen in het onderzoek. Het provinciebestuur verstrekt desgevraagd alle inlichtingen die de Rekenkamer ter vervulling van haar taak nodig acht Artikel 184 Provinciewet.

21 Bijlage 1: Geraadpleegde bronnen Experts Drs. L.H. van Aart, Senior adviseur Erac. Drs. R. Balk, Eigenaar van Slimme Vos en directeur van Het Fonds Cultuur+Financiering. Dr. J.A.M. de Kruijf, Universitair docent Radboud Universiteit Nijmegen. Prof. mr. drs. W. den Ouden, hoogleraar Staats- en Bestuursrecht universiteit Leiden. 21 Documenten algemeen Buck Consultants International i.o.v. provincie Fryslân, Notitie begrip revolverend fonds, mei CBS, Overheidsschuld lager door schatkistbankeren, oktober CBS, Gelderland rijkste provincie, november Ecorys, Evaluatie van de Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen, mei KplusV (z.d.). Revolverende fondsen: Oude wijn in nieuwe zakken of een baanbrekende aanpak. PPM Oost, Jaarverslag Rebel Advisory i.o.v. IPO, Innovatief Financieren van Innovatie, oktober Rekenkamer Oost-Nederland, Advies HFO, februari European Private Equity & Venture Capital Association (EVCA), Corporate Governanace Guidelines, Documenten provincie Gelderland Statenvoorstel PS Aanpak Gelderse revolverende middelen. Statenvoorstel PS Innovatie- en investeringsfonds Gelderland (IIG). Statenvoorstel PS Algemene kaderstelling Gelderse revolverende middelen. Statenvoorstel PS Vervolgvoorstel algemene kaderstelling Gelderse revolverende middelen. Statenvoorstel PS Verdeling en inzet Gelderse revolverende middelen Statenvoorstel PS Vervolgvoorstel verdeling en inzet Gelderse revolverende middelen. Statenvoorstel PS Tweede vervolgvoorstel verdeling en inzet Gelderse revolverende middelen. Statenvoorstel PS Topfonds Gelderland/voorhangprocedure i.v.m. oprichting B.V. Statenvoorstel PS Inzet revolverende middelen cultuur en cultuurhistorie (erfgoed).

22 Statenvoorstel PS Inzet revolverende middelen cultuur. Statenvoorstel PS Inzet revolverende middelen fysieke bedrijfsomgeving. Statenvoorstel PS Fonds Gelderse vrijetijdseconomie: uitwerking inzet revolverende middelen vrijetijdseconomie. Statenvoorstel PS Fonds Gelderse Cultuurleningen. Statenvoorstel PS Overeenkomst Stichting groenfonds lenen voor natuur. Jaarverslag 2015 Topfonds Gelderland B.V. Statenbrief PS Aanpassing nota verbonden partijen. Documenten provincie Overijssel Jaarverslag Statenvoorstel PS/2011/461 Uitwerking Energiefonds Overijssel. Statenvoorstel PS/2012/945 Kaderstelling Innovatiefonds Overijssel. Statenvoorstel PS/2013/306 Houdsterfondsenmaatschappij Overijssel. Statenvoorstel PS/2014/578 Oprichting Innovatiefonds Overijssel B.V. Statenbrief PS/2014/848 Tussenevaluatie regionaal economisch beleid. Statenbrief PS/2014/849 (Tussen)evaluatie energiefonds Overijssel. Statenvoorstel PS/2015/818 Nota verbonden partijen. Statenvoorstel PS/2015/838 Beleidsbrief HFO B.V. 22