De rug sparen, elke dag

Transcriptie

1 De rug sparen, elke dag Site St-Elisabeth Site St-Michel

2 2 INLEIDING 3 INLEIDING Iedereen wordt vroeg of laat geconfronteerd met rugpijn, vooral tijdens de actiefste periode van het leven. Rugpijn heeft dan ook een belangrijke sociaaleconomische impact. De diagnostische en therapeutische alternatieven zijn legio, maar worden vaak slecht gecoördineerd en geven dan ook vaak geen bevredigende oplossing. Deze brochure beschrijft een multidisciplinaire aanpak, een nieuw concept van diagnostiek en behandeling door meerdere elkaar aanvullende specialismen binnen één enkele functionele eenheid, waardoor een optimale uitwisseling van de medische informatie wordt verzekerd. Diensten van Fysische Geneeskunde en Reumatologie / Orthopedie van Europa Ziekenhuizen

3 4 KENNEN KENNEN 5 KENNEN Anatomie en functie van de wervelkolom De wervelkolom De wervelkolom bestaat uit 24 wervels, het heiligbeen (sacrum) en het staartbeen (coccyx). De cervicale wervelkolom telt 7 wervels, de dorsale of thoracale wervelkolom 12 en de lumbale wervelkolom 5. De 5 lumbale wervels vormen samen met het sacrum de lumbosacrale wervelkolom. De cervicale, thoracale en lumbale wervelkolom vertonen fysiologische krommingen: cervicale lordose, dorsale kyfose en lumbale lordose. 1) De wervels Elke wervel bestaat uit een wervellichaam, een doornuitsteeksel, 2 dwarsuitsteeksels en twee interapofysaire gewrichten. De interapofysaire gewrichten beperken de bewegingen van de wervelkolom in welbepaalde richtingen. De wervelbogen dienen om de neurologische elementen te beschermen. Het wervellichaam vormt het steunelement. 2) De tussenwervelschijf Tussen twee wervellichamen ligt een tussenwervelschijf (discus intervertebralis). De tussenwervelschijf bestaat uit een centraal gedeelte, de nucleus pulposus, die een dikke gelatineuze massa bevat. Deze kern wordt omgeven door een fibreuze ring, de annulus fibrosus genaamd. De elementen van de fibreuze ring volgen een spiraalvormig traject. De combinatie van een gelatineuze kern en een fibreuze ring vormt een efficiënte schokdemper en zorgt voor een soepele, maar stevige verbinding tussen de wervellichamen. De ruimte tussen twee aangrenzende wervels is de intervertebrale ruimte. Een uitpuilende tussenwervelschijf zal bijgevolg de zenuwwortel irriteren, vooral op de plaats waar de wortel door het beenderige intervertebrale kanaal loopt. Hoe kleiner dit kanaal, des te gemakkelijker zal de zenuwwortel ingeklemd raken. FUNCTIE Mobiliteit Mobiliteit ANATOMIE Doornuitsteeksel Dwarsuitsteeksel Nucleus pulposus Annulus fibrosus Posterieur ligament Beperking Bescherming Interapofysaire gewrichten Wervelboog Nervus ischiadicus Steun Wervellichaam Wervellichaam Annulus fibrosus Nucleus pulposus

4 6 KENNEN BEGRIJPEN 7 3) Het wervelkanaal Het wervelkanaal bevindt zich achteraan het wervellichaam. In het wervelkanaal liggen de zenuwen, waaruit aan beide zijden de zenuwwortels ontspringen. Zenuwen Wervel BEGRIJPEN De rugkliniek De rugkliniek kan worden gedefinieerd als een nieuwe benadering van rugpijn. In de meeste gevallen betreft het chronische lage-rugpijn of nekpijn, zelfs na een heelkundige ingreep. De pijn is meestal te wijten aan discuslijden of artrose: Discushernia ten gevolge van degeneratie van de tussenwervelschijf, waarbij de tussenwervelschijf uitpuilt en de zenuwwortels (nervus ischiadicus) irriteert. Lumbago Ischiadicus Nervus ischiadicus 4) De ligamenten en spieren De wervels zijn onderling verbonden door ligamenten en spieren. Discushernia Het facetsyndroom wordt veroorzaakt door een degeneratie en/of verplaatsing van de interapofysaire gewrichten. Facetgewrichten

5 8 BEGRIJPEN BEGRIJPEN 9 Houdingsstoornissen door het geleidelijk aannemen van een verkeerde houding ten gevolge van een onevenwicht tussen spieren en ligamenten. De originaliteit van de rugkliniek ligt in: - een multidisciplinair diagnostisch en therapeutisch beleid - onderzoek en behandeling: zo spoedig mogelijk - zo nodig toepassing van weinig invaliderende heelkundige technieken op dagheelkunde. 1) Wat verstaat men onder multidisciplinaire aanpak? De rugkliniek omvat orthopedisten, anesthesisten die deel uitmaken van de pijnkliniek, specialisten in de fysische geneeskunde, reumatologen en kinesitherapeuten. De behandelende arts krijgt vrij snel een rapport opgesteld door het hele team. 2) Wat gebeurt er tijdens de raadpleging? De patiënt krijgt een standaard vragenlijst (lokalisatie, intensiteit en tijdstip van de pijn, uitlokkende of verergerende factoren, weerslag op de dagelijkse activiteiten, enz.). Grondig klinisch onderzoek Radiografie en scintigrafie Functionele evaluatie op de dienst fysische geneeskunde met onder meer: - een isokinetische evaluatie: dynamometrie met meting van de spierkracht bij een constante bewegingssnelheid tegen een variabele weerstand in, die continu wordt aangepast; - elektromyografie (EMG): onderzoek van de spieren en de zenuwen door een elektrofysiologisch onderzoek van de spiercontractie en de zenuwstimulatie. In het begin zijn vaak een korte rustperiode en inname van antiinflammatoire middelen (NSAI) aangewezen. Men geeft NSAI via de mond of langs parenterale weg om de ontstekingsverschijnselen in de gewrichten en de aangrenzende weke delen snel te verlichten. Met uitzondering van maag- en duodenumulcera, nier- en leverinsufficiëntie zijn er weinig absolute contra-indicaties voor anti-inflammatoire middelen, en deze worden dan ook routinematig voorgeschreven. De anti-inflammatoire geneesmiddelen kunnen worden gecombineerd met myorelaxerende middelen en analgetica. Daarna wordt de patiënt eventueel verwezen naar technieken die in één dag kunnen worden uitgevoerd. De pijnkliniek Epidurale infiltratie: bij deze behandeling worden corticosteroïden in de epidurale ruimte geïnjecteerd. In deze ruimte lopen de verschillende zenuwwortels, ook deze die eventueel ontstoken zijn. De epidurale injectie wordt gegeven in de nek of de lenden en naargelang de plaats van de pijn. De meest voorkomende indicaties zijn zenuwwortelpijn in associatie met: - een discushernia; - discuslijden; - een nauw lumbaal kanaal. De injectie van cortisone wordt gegeven op regelmatige tijdstippen, om de één tot drie weken naargelang het geval. Doorgaans zijn drie infiltraties nodig. Deze verminderen de pijn in 60 % van de gevallen, waardoor de omstandigheden voor revalidatie gunstiger worden. Intraforaminale infiltratie: in bepaalde gevallen van een zeer lateraal gelegen discushernia met uitpuiling in het foramen intervertebrale volstaat de epidurale infiltratie niet om de pijn van de patiënt te verlichten. Dan is een intraforaminale infiltratie aangewezen.

6 10 BEGRIJPEN BEGRIJPEN 11 Onder radiologische controle wordt cortisone selectief geïnjecteerd in het foramen intervertebrale en in rechtstreeks contact met de betrokken zenuwwortel. Cortisone wordt op regelmatige tijdstippen geïnjecteerd, om de één tot drie weken naargelang het geval. Infiltratie van de interapofysaire gewrichten: lendenpijn, soms met uitstraling in de billen, is vaak te wijten aan een ontsteking van de facetgewrichten of interapofysaire gewrichten. Deze pijn kan gelijken op pijn van de nervus ischiadicus ( pseudo-ischiaspijn ). Men kan dat gewricht infiltreren en er cortisone injecteren. Men kan ook een lokaal anaestheticum injecteren, maar dat is enkel van diagnostisch nut. Als de pijn immers dadelijk na de injectie afneemt, bevestigt dat de oorsprong van de pijn. In geval van recidief en om een langduriger effect te verkrijgen, kan men een desensibilisatie door thermolaesie (radiofrequentie) van de betrokken facetgewrichten uitvoeren. Dit geldt ook voor bepaalde gevallen van nekpijn. Percutane rhizolyse: therapeutische techniek. De rhizolyse wordt uitgevoerd onder lokale anesthesie en bestaat uit een cauterisatie van gevoelszenuwvezels ter hoogte van het interapofysaire gewricht. Discografie: beeldvormingstechniek. Een discografie wordt uitgevoerd onder lokale anesthesie en soms na toediening van een sedativum. Een discografie toont het niveau van degeneratie van de discus intervertebralis (tussenwervelschijf) met het oog op een latere ingreep en dient ook het pijnniveau te preciseren als meerdere tussenwervelschijven aangetast zijn. Spinaal kanaal stenose Recalibratie van het spinaal kanaal: door verouderingsverschijnselen vermindert de diameter van lumbaal kanaal met inklemming van de zenuwen als gevolg. Dit geeft mogelijks uitstralende pijn in de benen en/of moeilijkheden bij het stappen. Men kan niet meer vooruit. Via een minimaal invasieve methode kan het spinaal kanaal vergroot worden zonder schroeven ed. te moeten plaatsen. Wandelen is mogelijk zonder korset daags na de interventie. Arthrodese: bij blijvende lage rugpijn, na een volledige behandeling in fysiotherapie, kan het nodig zijn één of meerdere wervels te blokkeren. Hiervoor zijn verschillende technieken mogelijk, waaronder een minimaal invasieve procedure langs de buikwand. Deze staat toe wervels te blokkeren zonder spieren door te snijden en maakt een snelle revalidatie mogelijk. Fysische geneeskunde Rugschool: - Begrippen van anatomie en fysiologie - Activiteit in het dagelijks leven - Begrippen van discus- en zenuwwortellijden - Mogelijke behandelingen - Risicofactoren - Vragen/antwoorden Orthopedie Microdiscectomie: therapeutische techniek. Een microdiscectomie wordt uitgevoerd onder algemene anesthesie en onder microscopische controle. Men gaat daarbij tussen de wervels door om de discushernia weg te snijden. Het ziekenhuisverblijf bedraagt 3 dagen, gevolgd door een periode van arbeidsongeschiktheid.

7 12 VRIJWAREN VRIJWAREN 13 VRIJWAREN Principes die een automatisme zouden moeten worden 1) Het steunvlak vergroten door de voeten meer te spreiden 4) De benen gebruiken om de wervels te beschermen a) Staande 2) Het voorwerp dichter bij het zwaartepunt van het lichaam brengen Één been opzij (zijwaartse spreidstand) Één been naar voren (voorwaartse spreidstand) b) Dicht bij de grond 3) Meerdere steunpunten kiezen Bij voorbeeld: de hand, de knie,... Op de knieën Gehurkt Geknielde houding (op één knie)

8 14 VRIJWAREN VRIJWAREN 15 Bewegingen die u moet vermijden Goede houdingen in het dagelijks leven 1) Staande houding a) Spontane houding Als men te lang rechtstaat, is men geneigd de rug los te laten en een holle rug te maken, wat pijn kan veroorzaken. b) Gecorrigeerde houding Men moet er regelmatig aan denken een betere houding aan te nemen om pijn te voorkomen: zichzelf groter maken en het bekken kantelen. Draaibeweging (rotatie) Draaien-buigen (rotatie-flexie) Vooroverbuigen Naar achter buigen Opmerkingen: - Neem niet te lang dezelfde houding aan. - Draag geen schoenen met te hoge of te platte hakken: ideaal is een hak van 2-4 cm.

9 16 VRIJWAREN VRIJWAREN 17 2) Zittende houding a) Werkhouding Één been naar voren, het andere onder het zitvlak. correct Dragen 1) Oprapen b) Luisterhouding De romp tegen de rugleuning duwen om de wervelkolom te ondersteunen. 2) Vervoeren c) Ontspannende houding Het lichaam moet volledig gesteund zijn. 3) Liggende houding a) Op de zij slapen Foetushouding, benen licht geplooid, het hoofd ondersteund door een kussen. b) Op de rug slapen Een kussen onder nek en knieën leggen in geval van pijn. c) Op de buik slapen Deze houding moet worden vermeden, omdat daardoor het risico op lumbale lordose en ademhalingsklachten toeneemt. Een kussen onder de buik leggen als men niet anders kan slapen. opmerkingen: zware voorwerpen in een caddy vervoeren vermindert de belasting, maar het risico op rotatie van het bovenlichaam blijft bestaan. 3) Rechtkomen De last over de twee kanten verdelen Zoveel mogelijk de benen gebruiken

10 18 ToEPASSEN ToEPASSEN 19 ToEPASSEN opstaan zich wassen 1) Aan de wastafel De voorwaartse spreidstand aannemen. Op de hand steunen bij het tandenpoetsen. Een glas gebruiken om de mond te spoelen. De knieën buigen Op de zij draaien, samen met de schouders en het bekken 2) In bad Zoveel mogelijk gebruik maken van de armen om te gaan zitten of op te staan. In de mate van het mogelijke douchen in plaats van een bad te nemen. De benen kantelen om recht te komen Naar voren buigen en de armen gebruiken om op te staan neerliggen Dezelfde bewegingen als om op te staan, maar in omgekeerde zin. opmerking: Het bed mag niet te laag zijn.

11 20 ToEPASSEN ToEPASSEN 21 3) Het haar wassen Bij voorkeur in de douche. In de badkuip: op de knieën, zo dicht mogelijk bij het bad, daarbij met de buik steunend op de rand van de badkuip. zich kleden 1) Staande met steun Het bekken kantelen en één been gestrekt houden om kledingstukken langs onderen aan te trekken (broek, slipje, kousen, panty, enz.). 2) Zittend De rug rechthouden. 4) De voeten wassen Een lange schoentrekker gebruiken om de schoenen aan te trekken of de voet naar boven brengen en het andere been plooien. Men kan ook gaan zitten met een rechte rug. 5) De nagels knippen

12 22 ToEPASSEN ToEPASSEN 23 HuisHouDelijke taken 1) Het bed opmaken De voorwaartse of zijdelingse spreidstand aannemen. Eén knie op de grond plaatsen om de lakens in te stoppen. (De matras niet alleen optillen of omdraaien!). 3) De was a) De wasmachine wordt langs boven gevuld: De linnenmand ter hoogte van de opening van het toestel plaatsen om de rug niet te moeten krommen. Proberen de romp niet te draaien. 2) Vegen, stofzuigen, schuren, enz De voorwaartse of zijdelingse spreidstand aannemen. Als u zich wilt bukken, moet u niet uw rug krommen, maar uw benen buigen. b) De wasmachine wordt langs voren gevuld: De linnenmand op de grond plaatsen en op één knie knielen om de was in het toestel te brengen.

13 24 Toepassen Toepassen 25 c) Het linnen drogen: De was niet te hoog hangen om het risico op hyperlordose (holle rug) te beperken. De voorkeur geven aan een droogrek op voet dat in de hoogte kan worden versteld en het linnengoed op een krukje leggen waar men bij kan, of een droogkast gebruiken (te vullen zoals de wasmachine). 4) De ramen wassen Voor de bovenste ruiten een schrobschuiver met lange steel gebruiken of op een krukje gaan staan en het poetsmateriaal in de buurt klaarleggen. Voor de onderste ramen gaan zitten met één knie op de grond. d) Strijken: De hoogte van de strijkplank regelen volgens de houding. Zittend Staand

14 26 ToEPASSEN ToEPASSEN 27 5) In de keuken: a) Enkele basisadviezen: - Het werkvlak moet worden aangepast aan de lichaamslengte (niet te hoog noch te laag). - Het bovenlijf niet draaien - Het best een inbouwoven nemen (ter hoogte van de borstkas) en een diepvrieskast. - Zware toestellen binnen handbereik leggen om ze niet te vaak te moeten verplaatsen. c) Koken: - Staand Steunen op het werkvlak of het aanrecht en de voorwaartse of zijdelingse spreidstand aannemen om een kromming van de rug te voorkomen. b) Opruimen: - Lage kasten, vaatwas, enz. De benen plooien om zich te bukken. - Zittend De rug rechthouden. - Hoge kasten, enz. Op een trapje klimmen om de wervelkolom niet te veel te strekken (om hyperextensie van de wervelkolom te vermijden).

15 28 Toepassen Toepassen 29 Aanstaande moeder De zwangerschap verhoogt de kans op lumbale lordose. De zwangere vrouw moet regelmatig het bekken in een tussenpositie kantelen en af en toe rusten. 1) Het kind in de armen nemen: Ronde-rug -posities beperken; de knieën plooien, één knie op de grond plaatsen of neerhurken. 2) Verplaatsingen met baby: De baby de eerste weken in buikhouding dragen (kangoeroezak) en daarna op de rug (babydraagzak met buikgordel) of op de heup, maar zonder de rug te krommen. Het best wandelen met een buggy (de rug rechthouden). 4) Het bad: - Samen met het kind in bad gaan. - De babybadkuip op uw hoogte plaatsen (op de grond, één knie op de grond tegen de kuip zetten). - In de badkuip (op de knieën tegen de badkuip gaan zitten, steun ook op de rand). 5) De baby verschonen: - Op een hoge tafel, in voorwaartse of zijdelingse spreidstand, tegen de rand van het meubel. Het kind zo dicht mogelijk tegen u brengen. 6) Het kind kleden: - Samen op dezelfde hoogt gaan staan. 3) Een kind uit het bed, de autostoel,... nemen: Een bed met neerschuivende zijkanten kopen. Zo dicht mogelijk bij het bedje gaan staan om het kind eruit te nemen. In de auto zo dicht mogelijk tegen het kinderzitje gaan staan en met één knie op de zetel rusten. 7) Borstvoeding geven: - Goed zitten tegen een hoge rugleuning en steunen met de elleboog (op een kussen, een armleuning, enz.). Opmerking: Denk ook aan de rug van het kind (reeds vanaf jonge leeftijd). De schooltas mag niet te zwaar zijn; koop het best een boekentas die op de rug kan worden gedragen.

16 30 Toepassen Toepassen 31 Geslachtsbetrekkingen Geen enkele stand is tegenaangewezen, men moet echter hyperextensie voorkomen en zorgen voor een comfortabele houding. In geval van lage rugpijn: De voorkeur geven aan: - De zijdelingse houding - De houding zitten-liggen - Kussen onderrug In de auto 1) In de auto gaan zitten: Zich vasthouden aan de deurstijl van de auto of aan het stuur, dan geleidelijk om de as draaien en de benen, de schouders en het bekken tegelijkertijd laten zakken. 2) Uit de auto stappen: Het omgekeerde: het bekken, de schouders en de benen draaien, steunen op het stuur of op de deurstijl van de auto en zo rechtkomen. Enkele adviezen Comfortabel in de autostoel gaan zitten, met de rug tegen de rugleuning steunen (zo nodig kan men tussen de lendenwervels en de rugleuning een kussen plaatsen). Als men de pedalen induwt, moet men ervoor zorgen dat de hele dij in contact blijft met de zetel. U mag enkel de enkel en de voet bewegen. Op de autosnelweg de zetel wat schuin plaatsen om tijdens lange autoritten de rug te laten rusten. Het bovenlijf zo weinig mogelijk draaien bij manoeuvres en er een gewoonte van maken te draaien op de billen en de achteruitkijkspiegels te gebruiken. Bij het in- en uitladen van uw auto, de adviezen die in de vorige hoofdstukken worden beschreven naleven om de rug te sparen.

17 32 ToEPASSEN ToEPASSEN 33 tuinieren 1) Om te harken en te schoffelen: - De voorwaartse spreidstand aannemen en gereedschap met een lange steel gebruiken (hoogte van de schouders of nog hoger). - Proberen zo weinig mogelijk te spitten (gebruik maken van een motorploeg, enz.). Spitten kan nefast zijn voor de rug als men de lendenwervels niet goed blokkeert. op Het werk 1) Staande vóór een werkvlak Voor zwaar werk moet het werkvlak worden verlaagd. Voor precisiewerk moet het werkvlak worden verhoogd. Vóór het werkvlak een voorwaartse of zijdelingse spreidstand aannemen. Als het werkvlak te laag is, gaat men het best op een hoge kruk zitten en steunt men op de buik of plaatst men een voet op een steun van cm hoog. 2) Voor het planten, plukken of wieden: - Met één knie gebogen of op beide knieën werken. - Voor zijn comfort kan men een beschermende mousseplaat onder de knieën leggen. - Uw planten besproeien met een tuinslang. Men hoeft zich dan niet onnodig te bukken. 2) Zittend werk De keuze van de stoel is belangrijk; de stoel moet stabiel zijn, mag niet te zacht zijn en moet in de hoogte en de diepte kunnen worden versteld. Ver op de stoel gaan zitten met de rug tegen de rugleuning. De voorwerpen die men regelmatig gebruikt, binnen handbereik plaatsen zodat men de rug niet onnodig moet draaien of te veel strekken. Ook denken aan stoeltjes met een intermediaire positie (zittend-staand) om de benen te ontlasten.

18 34 Toepassen Toepassen 35 Sport en ontspanning 1) Ontspanning Een goed spierstelsel en soepele gewrichten zijn noodzakelijk voor een goede werking van het bewegingsapparaat. Met behulp van de spieren kan men een goede positie aanhouden, de lendenwervels bij bepaalde inspanningen blokkeren en de rug sparen door de armen of benen meer te gebruiken. b) De spieren versterken Enkele voorbeelden: a) Het bekken kantelen Rug Benen c) De wervelkolom mobiliseren

19 36 Toepassen Toepassen 37 d) De buikspieren versterken f) Relaxatie Opmerking: Deze oefeningen zijn enkel doeltreffend als ze dagelijks worden uitgevoerd. Musculus rectus abdominis e) Stretch-oefeningen (uitrekking) Musculus obliquus abdominis 2) Sporten - Welke sport men ook beoefent, men moet steeds degelijk materiaal gebruiken (goede schoenen, racket, enz.) en het advies van een specialist opvolgen (de juiste bewegingen aanleren is absoluut hoofdzakelijk). - Volgens zijn eigen ritme en vermogen werken. a) Aanbevolen sporten: - zwemmen (rugslag beperkt de amplitude van de armen, pas op met schoolslag dit provoceert hyperextensie); - wandelen (goede schoenen dragen); - turnen (de bewegingen controleren); - fietsen (zonder de rug te krommen, zadel goed afgesteld); - fitness met coach.

20 38 Toepassen 39 b) Voetballen, tennissen, skiën, basketbal en paardrijden: voorzichtigheid is geboden. c) Impactsporten (deltavliegen, valschermspringen, enz.) en contactsporten (rugby) moeten worden vermeden. COMPETENTIE DOELTREFFENDHEID GEPERSONALISEERDE BEGELEIDING COMFORT DAT IS ONS DOEL Opmerking: Raad kinderen trampoline-springen af.

21 Hamoirlaan Moscickilaan Bosveldweg Langeveldstraat Floridalaan Waterloosesteenweg De Frélaan De Frélaan Juliettelaan Floridalaan Schoon Verblijflaan René Gobertlaan Ingang spoed Boondaelweg Langeveldstraat Hoofdingang Nr206 Ptoléméelaan ToEGANG Sterrewachtlaan Waterloosesteenweg Astronomesstraat Dianalaan Melkerijlaan Melkerijlaan Dianalaan LA CAMBREBOS Bospleinlaan Groenejagersveld Hoofdingang Nr150 Linthoutstraat Lantsheerestraat Diesdellelaan Panoramalaan Bospleinlaan Charles Degrouxstraat Albert Jonnartlaan Square Burlet Gérardstraat rue d'oultremont Linthoutstraat Ingang spoed Charles Degrouxstraat Oultremontstraat site st-elisabeth Auto: Betaalparking onder het ziekenhuis, in de De Frélaan Bus : Lijnen 38, 41, 136, 137, 365 en W Site St-Elisabeth De Frélaan Brussel Tel.: Spoedgevallen 24 u/24 Tel.: Gérardstraat Site St-Michel Ijserlaan Linthoutstraat Brussel Tel.: Spoedgevallen 24 u/24 Tel.: Bâtonnier Braffortstr Jub elgaar de Tongresstraat Ijserlaan Menapiensstraat site st-michel Auto: Er is een betaalparking onder de kliniek, in de Charles Degrouxstraat Tram: Lijn 23, 24, 25, 81 en 83 Metro: Lijn 1 of 5 Bus: Lijn 20, 22, 27, 28, 61 en 80 Trein: NMBS-station Merode MERODE STATION MERODE Tervuerenlaan Galiërstraat Tervuerenlaan Verantwoordelijke uitgever: vzw Europa Ziekenhuizen, De Frélaan Brussel 2012: Alle rechten van vertaling overname en reproductie, zelf gedeeltelijk, zijn voorbehouden. Is ook verkrijgbaar in het Frans.