Stromende energie binnen het lichaam

Transcriptie

1 19 > Inleiding De Chinese geneeskunde beschouwt het lichaam als een cybernetisch proces; zoals we dat tegenwoordig noemen. In hun beschouwing en aanpak zijn ze zich er terdege van bewust dat het lichaam een regelsysteem heeft, waardoor de integriteit in de omgeving bewaakt en bewaard wordt. Dit is niet alleen het regulatiesysteem zoals we dat kennen in het westen: de neuronen en hormonen. Het betreft ook een verwant regelsysteem op het niveau van integratie van informatie, nauw verbonden met onze immunologie en psychologische processen. Het is vanuit deze diepere niveaus dat de samenhang van ons lichaam bepaald wordt. Daar spelen informatiestromen een rol die het samenspel tussen de lichaamscellen reguleren. Het samenspel daarin wordt niet opgelegd aan de cellen: het komt uit de cellen zelf voort, zoals die zich door celdeling uit de zygote hebben ontwikkeld in het vormen van het lichaam. In de informatiestromen continueren ze de afstemming die ze vanuit hun oorsprong al hebben. In het overbrengen naar het westen, zijn deze informatiestromen van dit cybernetisch systeem als energiestromen vertaald. De Chinese benaming is Qi. De auteur beschrijft hoe dit in onze westerse wetenschappelijke context is te begrijpen. Energie stroomt Een stroom van energie Er zijn binnen de niet-reguliere geneeskunde nogal wat zeer fundamentele ideeën die binnen de reguliere geneeskunde nauwelijks of zelfs helemaal geen betekenis hebben. Eén daarvan is het concept van een stroom van energie door het lichaam. Dit idee speelt binnen veel andere geneeswijzen een belangrijke rol. Maar het is nergens beter en consequenter uitgewerkt dan binnen de traditionele Chinese geneeskunde. Als het Chinese medische denken zich voorstelt dat binnen het lichaam energie stroomt, dan is dat niet als een metafoor. Dat wordt heel letterlijk gezien. Er wordt uitgegaan van een feitelijke energiestroom binnen het lichaam. Energie die van het ene deel van het lichaam naar het andere stroomt. Van orgaan naar orgaan en van lichaamsdeel naar lichaamsdeel. De anatomie van die energiestroom is binnen het Chinese cultuurgebied al millennia bekend. Ze wordt gevormd door het meridianensysteem. Meridianen worden als kanalen gezien waardoor de energie wordt getransporteerd. De acupunctuurpunten zijn op die meridianen gelegen. Zowel aan de linker als aan de rechterkant van het lichaam worden 12 hoofdmeridianen onderkend. De ligging is direct onder de huid. Dit alles is vrij algemeen bekend. Wat minder bekend is, is dat daarnaast nog een zeer groot aantal nevenmeridianen wordt onderscheiden. Deze verlopen niet alleen aan de oppervlakte van het lichaam, maar ook in het inwendige daarvan. Binnen in de ledematen en binnen de romp en het hoofd. Het meridianensysteem is in het traditionele Chinese denken een kanalensysteem waardoor alle delen van het lichaam met elkaar verbonden zijn. (Voor de ideeën binnen de traditionele Chinese geneeskunde met betrekking tot de anatomie en de fysiologie van het meridianensysteem wordt verwezen naar: Billet en le Pair, 1987; Bischko, 1985, 1986, 1987; Cheng Xinnong, 1987; Kaptchuk, 1983; Maciocia, 1989, 1994; v.d. Molen 1982; O Connor en Bensky, 1990; Unschuld, 1985, 1986.) Energievoorziening door meridianen De betekenis die het idee van energiestroom heeft, wordt nog veel verder doorgevoerd. Voor de 213 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

2 > traditionele Chinese geneeskunde vormt het meridianensysteem een energievoorziening van het lichaam. Vergelijkbaar met de bloedsomloop en het zenuwstelsel. Bij iedere meridiaan wordt een stroomrichting onderkend. Bijvoorbeeld: vanuit de romp naar een arm of een been, naar het hoofd, naar specifieke organen, enzovoort. Per meridiaan is er op die manier een stroomgebied. Dat stroomgebied wordt gezien als het verzorgingsgebied dat door de meridiaan van energie wordt voorzien. Er wordt van uitgegaan dat het weefsel binnen het stroomgebied voor zijn functioneren afhankelijk is van de energie die de betreffende meridiaan aanvoert. Een afname van de stroom binnen de meridiaan veroorzaakt een energietekort binnen het verzorgingsgebied. Een blokkade in een meridiaan of een andere obstructie of stagnatie in de energiestroom, maakt dat het gebied ná de obstructie verstoken is van energie. Als de meridiaan zieke energie aanvoert, kan ziekte ontstaan of zich uitbreiden binnen het verzorgingsgebied. 214 Figuur 1 De bekende acupunctuurpop waarop de meridianen en acupunctuurpunten worden aangegeven. Energie is voelbaar De Chinese geneeskunde gaat met haar substan - tiële energieconcept van meridianen als energiebanen nog veel verder. Veel verder zelfs dan op het eerste gezicht in westerse wetenschappelijke ogen nog acceptabel is. Ze integreert objectieve waarneming met subjectieve beleving. Er stroomt niet alleen energie binnen meridianen, de energie binnen meridianen kan ook worden gevoeld. Die energiestroom is in principe via palpatie waarneembaar. Het is vrij algemeen bekend dat de energetische conditie van meridianen binnen de traditionele Chinese geneeskunde aan de pols wordt gevoeld. Dat is een van de toepassingen van de Chinese polsdiagnostiek. Maar hier gaat het om de directe waarneming van de energiestroom aan de meridianen zelf. Uiteraard is daar oefening voor nodig, en lang niet iedere arts die de traditionele Chinese geneeskunde beoefent, beheerst die techniek. Maar met voldoende oefening is het mogelijk om met de tastende vinger meridianen te lokaliseren en vast te stellen of daarbinnen meer of minder energie stroomt. Meridianen kunnen voller of leger aanvoelen. Via palpatie kan een energietekort of een energieoverschot binnen een meridiaan worden vastgesteld. Het concept van energiestroom binnen de tradi - tionele Chinese geneeskunde houdt in dat energie als een substantiële stroom wordt gezien die binnen het meridianensysteem wordt getrans - porteerd. Meridianen voeren de energie aan die benodigd is voor het functioneren van de organen en andere structuren in hun stroomgebied. tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

3 > Patiënten kunnen klachten hebben over hun energiestromen Niet alleen de traditionele Chinese geneeskunde en artsen die naast de paden van de reguliere geneeskunde ook andere wegen bewandelen, hebben het over energie die stroomt. Ook patiënten zonder verdere scholing doen dat. Er stroomt geen energie in mijn benen, de energie staat stil, het is of het hier geblokkeerd is, enzovoort. Het zijn vooral koude voeten, een onaangenaam dof, doof en eventueel tintelend, soms pijnlijk gevoel in de benen (en in mindere mate in de armen) en een snelle vermoeibaarheid, die de grond vormen voor dit soort lekendiagnoses. Huisartsen worden zeer regelmatig geconsulteerd door patiënten met dit soort klachten. De regulier opgeleide huisdokter vindt dan veelal een koude, regelmatig klamme en vaak bleke huid, vooral als het de benen betreft. Maar besteedt daar geen aandacht aan. De meeste patiënten met koude voeten en dit soort klachten, hebben een ongestoorde arteriële en veneuze circulatie (bloedvoorziening door slagaders en aders), en ze hebben evenmin een neuropathie (disfunctie van zenuwen). Het is voor de reguliere dokter de arteriële bloedvoorziening die zuurstof en voedingsstoffen verschaft en de westerse fysiologie gaat er vanuit dat dit afdoende is om de lokale energievoorziening mee te kunnen verklaren. De klachten worden dan gebagatelliseerd, of het verstandige advies wordt gegeven om warme voetbaden te nemen en dikke sokken te dragen. Maar de klachten worden niet herkend en de oorzaak wordt niet onderkend. Behalve koudegewaarwordingen, kan het voorkomen dat patiënten warmtegewaarwordingen, zelfs hittesensaties aan de ledematen hebben. Ook dat is regelmatig een reden waarom de huisdokter wordt geconsulteerd. Binnen de Chinese geneeskunde wordt van Hitte binnen de meridiaan gesproken. De energie binnen de meridiaan is (te) krachtig yang geworden. Kortom: patiënten voelen het in veel gevallen als er iets met hun energie en energiestromen niet in orde is. Ze voelen het als hun energie niet stroomt. De reguliere dokter doet weinig of niets met die constatering. Er wordt geen medisch belang aan gehecht. Een acupuncturist daarentegen heeft weinig moeite met dit soort klachten en symptomen. Bij de patiënt met koude voeten en een bleke huid worden in veel gevallen diagnosen als lokaal energietekort ( energiedeficiëntie ), Koude, meridiaandisfunctie, meridiaaninsufficiëntie en meridiaanblokkade gesteld. Behalve warme voetbaden, e.d. heeft de acupunctuur ook een therapie voor dit soort klachten voorhanden. Enkele naalden in acupunctuurpunten kunnen maken dat de temperatuur van de betrokken ledemaat zowel subjectief als objectief toeneemt en dat bijvoorbeeld de kleur van de voeten van wit weer roze wordt. De gebruikte acupunctuurpunten kunnen zich in het aangedane gebied bevinden. Maar het kan ook zijn dat gebruik wordt gemaakt van acupunctuurpunten op afstand, die zich binnen volkomen andere delen van het lichaam bevinden. Ook voor Hitte en andere meridiaanaandoeningen heeft de traditionele Chinese geneeskunde gedocumenteerde punctiestrategieën waarmee de begeleidende aandoeningen met acupunctuur kunnen worden behandeld. Ook hierbij geldt dat vaak al tijdens de behandeling temperatuur- en kleurveranderingen optreden die het effect van de behandeling waarneembaar maken. Dat laat onmiskenbaar zien dat de behandeling effect heeft op de lokale energievoorziening. Acupunctuur berust dan op een beïnvloeding van de energie die in meridianen stroomt en die binnen het stroomgebied van die meridianen betrokken is op de energieproductie. Energie kan niet stromen Energie heeft weinig medische relevantie, energiestromen al helemaal niet Het hele idee van energie speelt binnen het reguliere medische denken hoe dan ook slechts een uitermate ondergeschikte rol. Natuurlijk is bekend dat lichaamsprocessen energie vragen. Iedere arts heeft in zijn opleiding biochemie gehad en is ermee bekend dat onder meer glucose (de belangrijkste 215 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

4 > 216 brandstof van het lichaam) via een stapsgewijs proces wordt afgebroken waarbij energierijke moleculen ontstaan. Die moleculen worden weer afgebroken bij energiekostende processen binnen het lichaam. Als een patiënt als klacht vermoeidheid heeft, spelen overwegingen rond deze fundamentele energiestofwisseling van het lichaam binnen de praktijk van de geneeskunde echter geen enkele rol. De reguliere dokter houdt zich in zijn dagelijkse praktijk niet bezig met het proces hoe het lichaam van energie wordt voorzien, of hoe het energie omzet uit voedingsstoffen. Bij een klacht van vermoeidheid wordt er eigenlijk van uitgegaan dat een dergelijk fundamenteel biochemisch proces niet afwijkend kán zijn. De diagnostiek richt zich op ziektebeelden waarvan bekend is dat ze (in een deel van de gevallen) met vermoeidheid als symptoom gepaard gaan. De patiënt kan bijvoorbeeld worden onderzocht op bloedarmoede, op kanker, op schildklierafwijkingen of op de ziekte van Pfeiffer. Dit overigens niet omdat fysiologisch en biochemisch nu zo goed wordt begrepen waarom de patiënt moe kan zijn bij dergelijke aandoeningen. Bij bloedarmoede lijkt dat voor de hand te liggen. Er is minder rode bloedkleurstof (hemoglobine), waardoor minder zuurstof van de longen naar de cellen kan worden getransporteerd. Maar hoe paradoxaal ook, patiënten met zeer ernstige bloedarmoede zijn veelal helemaal niet moe. En veel extreem vermoeide pa tiënten hebben een normaal of zelfs hoog hemoglobinegehalte. Ook bij de ziekte van Pfeiffer, die bijna model staat voor vermoeidheid, is het nauwelijks bekend welke fysiologische en biochemische processen er aan ten grondslag liggen dat de pa tiënt moe is. Waar energie al nauwelijks een rol speelt binnen het medische gedachtegoed, is het idee van een stroom van energie binnen het lichaam in feite volkomen vreemd aan het medische denken. De reguliere geneeskunde kent geen energiestromen binnen het lichaam en houdt zich daar niet mee bezig. Fysische onmogelijkheid Op het eerste gezicht lijkt het erop dat de reguliere dokter die zich niet bezighoudt met energiestromen, in zijn standpunt wordt gesteund door de opvattingen die de natuurkunde over energie heeft. Want natuurlijk is zo n model van het stromen van energie zeer aantrekkelijk en beeldend en er kan heel veel mee verklaard worden. En disfunctie van de energiestroom strookt zeer goed met de klachten die patiënten kunnen hebben. Maar het voorgaande is ook weer op het eerste gezicht vanuit de fysica eigenlijk nauwelijks meer dan een wat primitieve, animistisch aandoende absurditeit. Want: fysisch gezien kan energie helemaal niet stromen. En reguliere dokters die het hele idee van stromende energie als onzinnig afdoen, lijken hun gelijk binnen de meest elementaire fysica te kunnen vinden. Vrijkomen van energie binnen de fysica is altijd energieoverdracht van het ene systeem op het andere Er kan binnen de fysica heel veel stromen: allerlei vloeistoffen, gassen, e.d. stromen, elektrische stroom stroomt, eventueel kan van magnetisme worden gezegd dat het stroomt, zelfs van zenuwimpulsen kan, zonder dat dit op gespannen voet met de fysica staat, worden beweerd dat ze stromen. Maar energie is nu net iets waar de fysica iedere vorm van stroming voor uitsluit. De westerse wetenschap heeft een volkomen ander concept van energie dan de Chinese geneeskunde. Eigenlijk kent de fysica helemaal geen concept van energie als zelfstandige grootheid. De natuurkunde kent een toestand van energie. De ene toestand of het ene toestandsbeeld kan meer of minder energie voorstaan of bevatten dan de andere toestand of het andere toestandbeeld. De fysica kent van oudsher kinetische energie en potentiële energie. Potentieel betekent dat een systeem energie bevat, maar die energie binnen het systeem besloten is. Kinetisch wil zeggen dat het systeem zijn energie vrijgeeft. En dat vrijgeven heeft niets met tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

5 > letterlijk vrijgeven te maken. Want vrije, ongebonden energie is niet een concept dat door de fysica in het dagelijks leven wordt onderkend. Energie binnen de fysica is gevangen in systemen. Vrijkomen van de potentiële energie wil zeggen dat wat potentieel was, kinetisch wordt. De energie die het systeem in potentiële staat bevatte, wordt omgezet in arbeid (arbeid in de natuurkundige zin van het woord), in warmte, in licht, in beweging, enzovoort. Dat betekent dat het systeem in beweging is, naar beneden valt, uitzet, warmer wordt, enzovoort. De energetische toestand van het systeem neemt door deze energie-overdracht af. De eerste hoofdwet van de thermodynamica zegt dat energie niet verloren kán gaan. Dat betekent dat als de energetische toestand van een systeem afneemt doordat het systeem energie afgeeft, de verloren energie naar een ander systeem gaat. Energie- verbruik bestaat alleen maar vanuit het standpunt van het systeem waarvan bij een energieoverdracht de energetische toestand afneemt. Dat uit zich door het leeg raken van de benzinetank van de auto en door de hoogte van de rekening die aan het energiebedrijf moet worden betaald. Dat voelt als verbruik, maar overall is er op geen enkel moment sprake van verbruik. Er gaat niets verloren, er is alleen energie-overdracht van het ene systeem op het andere. zodat verzadigde waterdamp (stoom) van hoge druk ontstaat. De hoge druk van de stoom wordt gebruikt om een beweging tot stand te brengen. De stoom wordt daartoe naar een cilinder geleid, waarvan de zuiger door de druk in beweging wordt gebracht. De zuiger is mechanisch gekoppeld aan het systeem dat in beweging moet worden gebracht. Dit hele proces van energieproductie door een stoommachine is niets anders dan de overdracht van energie van het ene systeem op het andere. De brandstof die voor de verhitting van het water wordt gebruikt, bevat energie (potentiële energie). De uiteindelijke beweging die tot stand wordt gebracht (bijvoorbeeld het draaien van de wielen van een trein) is de manifestatie van die energie in kinetische vorm. Het vrijkomen van de energie wat het spraakgebruik wil, is niets anders dan de omzetting in arbeid. Door de enorme inefficiëntie van de energieproductie door een stoommachine (het geringe nuttig rendement) wordt er behalve beweging ook zeer veel Figuur 2 Een stoommachine berust op de omzetting in bewegingsenergie van energie die in brandstof is gevangen. Energieproductie produceert geen energie, ook hierbij wordt energie van het ene systeem op het andere overgedragen In het spraakgebruik is productie van energie een gemeenplaats. Maar er wordt bij de productie van energie geen vrije energie geproduceerd. De eerste echte machine waarmee energie kon worden voortgebracht, was de stoommachine. De uitvinding ervan is gedaan door de Franse ingenieur Denis Papin ( ). De Schotse natuurkundige James Watt ( ) heeft de stoommachine zodanig verbeterd dat ze economisch gezien als krachtbron geschikt werd. Het principe is dat water in een afgesloten ketel wordt verhit tot boven 100 Celsius, 217 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

6 > Figuur 3 Bij een gloeilamp komt geen energie vrij. Er wordt elektrische energie omgezet in licht en warmte. slechts moeizaam doorlaat), de geleider heet wordt. Er wordt bewegingsenergie van de elektronen (elektrische energie) omgezet in warmte-energie. Als een object maar warm genoeg wordt, gaat het licht uitstralen. Dat komt omdat de elektronen van het materiaal door de warmte-energie uit hun elektronenschil naar een andere schil springen. Die elektronensprongen gaan gepaard met het afgeven (uitstralen) van lichtdeeltjes, fotonen. Er komt hierbij geen energie vrij. Het hele principe van de gloeilamp is dat elektrische energie wordt omgezet in warmte-energie en lichtenergie. Het enige dat daarbij stroomt zijn de vrije elektronen in de stroomdraad. De energie is ook hier onder alle omstandigheden gebonden. 218 warmte opgewekt. In het spraakgebruik komt die warmte vrij. Maar ook dat is niet juist. De warmteenergie wordt overgedragen op de beweging van de moleculen van de lucht. Die beweging (binnen de natuurkunde wordt dit de Brownse Beweging genoemd) neemt toe, de luchtmoleculen bewegen meer: ze gaan trillen met een hogere amplitude. Dat is wat wij als warmte ervaren en meten. Er stroomt bij dit alles niets, er komt geen energie vrij, er wordt alleen maar energie van het ene systeem op het andere overgedragen. De principes waarmee de latere ontwikkelingen van de stoommachine zoals de stoomturbine, de verbrandingsmotor en de straalmotor, op berusten, zijn mechanisch gezien wat anders dan bij de stoommachine. Maar ook bij deze productiesystemen van energie komt geen energie vrij, er vindt alleen maar energieoverdracht plaats. Het fysische systeem dat met betrekking tot energie het meest aanspreekt, het staat er min of meer symbool voor, is de gloeilamp. Die is uitgevonden door de Amerikaan Thomas Alva Edison, die van 1847 tot 1931 leefde. Een gloeilamp berust op het principe dat als elektrische stroom door een geleider gaat met een hoge elektrische weerstand (een geleider die vrije elektronen die wél stromen Ook Einstein heeft het niet over een stroom vrije energie Ook de beroemde formule van Einstein: E=MC 2 zegt niet dat uit materie letterlijke vrije energie vrijkomt. De formule zegt dat energie en materie equivalent zijn. Als materie in energie wordt omgezet, zoals in het extreme geval bij een nucleaire explosie, dan levert dat geen vrije energie op. Het is vooral warmte-energie die bij een atoombomexplosie vrijkomt. Energie gevangen in de toegenomen Brownse Beweging van de moleculen die op de plaats van de explosie aanwezig zijn. Biologische energieproductie bestaat uit de vorming van energierijke fosfaten Binnen biologische systemen is het niet veel anders dan binnen technische systemen. Alleen gaat het hier bij energie vooral om chemisch gebonden energie. Al op de middelbare school wordt de energieproductie binnen de mitochondriën van cellen gedoceerd. Bij de celverbranding komt energie vrij. Maar niets is minder waar. De celverbranding is een serie biochemische omzettingen, waarbij voedingsstoffen als glucose, vetten en aminozuren (al dan niet met zuurstof) eerst worden afgebroken in de stof acetyl-coa. Acetyl-CoA wordt vervolgens verder afgebroken binnen een serie biochemische omzet- tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

7 > tingen die verlopen volgens het model dat in 1937 door de Duits-Engelse biochemicus Sir Hans Adolph Krebs is voorgesteld. Krebs heeft daarvoor in 1953 de Nobelprijs voor de geneeskunde ontvangen en de serie biochemische omzettingen is naar hem vernoemd. Acetyl-CoA wordt in deze Krebs-cyclus opgenomen door koppeling aan oxaalazijnzuur, waarbij uit beide stoffen citroenzuur wordt gevormd (daarom wordt de Krebs-cyclus ook wel citroenzuurcyclus genoemd). Er volgt na de opname van acetyl-coa in de cyclus een aantal chemische omzettingen waarbij citroenzuur weer wordt afgebroken tot oxaalazijnzuur, dat dan vrijkomt om de cyclus van voren af aan weer in te gaan door aan een nieuw molecuul acetyl-coa te worden gekoppeld. Bij die afbraak van citroenzuur in oxaalazijnzuur wordt water opgenomen, en komt CO2 vrij. Wat is nu het nut van al deze omzettingen? Wat is de energie die vrijkomt? Bij de omzettingen van voedingsstoffen eerst in acetyl-coa en vervolgens in de Krebs-cyclus wordt de stof ADP (adeno- sinedifosfaat) omgezet in ATP (adenosinetrifosfaat). De hele celverbranding gaat om die omzetting van ADP in ATP. Uit ieder molecuul glucose worden twee moleculen aectyl-coa gevormd. Bij die omzetting ontstaan per molecuul glucose: 14 moleculen ATP uit ADP. De omzetting van acetyl-coa in de Krebs - cyclus levert per molecuul acetyl-coa nog eens op dat 12 moleculen ADP in ATP overgaan. Dat betekent dat door de verbranding van één molecule glucose uiteindelijk 38 moleculen ADP in ATP worden omgezet. Dit ATP nu, een zeer energierijk fosfaat, is de energiebron voor alle processen binnen het lichaam. Dus voor spierarbeid, voor activiteit van zenuwcellen, voor de synthese van eiwitten, vetten, koolhydraten, hormonen, DNA, voor de celdeling, enzovoort. Bij al deze processen wordt ATP weer in ADP Figuur 4 Een schema van de Krebscyclus waarmee voedingsstoffen worden afgebroken en waarbij energierijke fosfaten worden gevormd. 219 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

8 > 220 omgezet en eventueel verder naar AMP (adenosinemonofosfaat). Die opzetting levert de energie voor al deze processen. Biologische energie is dus gebonden in een chemische substantie, ATP. Vrijkomen van energie binnen biologische systemen is biochemische overdracht waarbij ATP in ADP wordt omgezet. Die overdracht levert de chemische energie voor de lichaamsprocessen. Er kan geen energie stromen Bij dit alles stroomt er niets en zeker niet binnen meridianen. Biologische energie is chemisch gebonden in ATP en ATP kan niet stromen in meridianen. Dus kan er binnen meridianen geen stroom van energie zijn die het verzorgingsgebied van een meridiaan in haar energiebehoefte voorziet. Dat zijn fundamentele fysische, fysiologische en biochemische onmogelijkheden. De westerse wetenschappelijke visie is op alle fronten strijdig met deze concepten die binnen de traditionele Chinese geneeskunde en diverse stromingen uit de niet-reguliere geneeskunde opgang doen. Fysisch gezien kan er wel iets stromen dat energie bevat Het is niet erg verstandig bij een model voor de niet-reguliere geneeskunde een standpunt te verkondigen, dat haaks staat op de meest elementaire fysische, fysiologische en biochemische wetmatigheden. Dat betekent dat het letterlijke traditioneel Chinese standpunt dat het energie is die stroomt verlaten moet worden. Er zal naar een ander model moeten worden gezocht om de bevindingen binnen de acupunctuur en diverse andere takken van nietreguliere geneeskunde te verklaren en te verklaren wat patiënten zelf gewaarworden. Er moet iets anders zijn dat stroomt en dat als energie wordt geïnterpreteerd. Waar de westerse fysica en biochemie geen moeite mee hebben, is als hetgeen waar het concept van stromen op berust, wat door patiënten wordt gevoeld, en wat bij palpatie en bij ander onderzoek van meridianen wordt gevonden, onder omstandigheden meer of minder energie heeft, of meer of minder energie bevat. De brug tussen westers en traditioneel oosters denken wordt geslagen door iets dat stroomt en energie bevat; en dat bij een deficiëntie minder energie bevat dan normaal en waarbij de stroom van dat iets geblokkeerd kan raken. Meridianen als coaxsysteem Wat dat iets ook is, volgens de concepten van de traditionele Chinese geneeskunde stroomt het binnen de meridianen. Voor een nader begrip van energiestromen binnen het lichaam ligt het dus voor de hand om de meridianen aan een nadere beschouwing te onderwerpen. Meridianen zijn geen imaginaire structuren, hun bestaan is aantoonbaar Er is voldoende onderzoek gedaan waaruit blijkt dat meridianen zoals ze al millennia lang binnen de Chinese geneeskunde bekend zijn, geen imaginaire of virtuele structuren zijn. Ze bestaan; hun bestaan is een feit en aantoonbaar. Al in de zestiger jaren heeft Kellner (1965, 1967) laten zien dat direct onder de huid spleetvormige ruimten voorkomen. Die ruimten vormen een kanalensysteem dat over het gehele lichaam aanwezig is en dat sterke overeenkomst vertoont met de structuur van het meridianensysteem. De Koreaanse onderzoeker Kim Bon Han heeft aangetoond dat ter plaatse waar de Chinese geneeskunde meridianen lokaliseert, onder de huid in het losmazige bindweefsel significant meer DNA voorkomt (Kim, 1964). Veel recenter is door Langevin en Jandrow (2002) aangetoond dat het bindweefsel op de locaties waar de meridianen en acupunctuurpunten gesitueerd worden, een specifieke opbouw heeft die duidelijk afwijkt van het bindweefsel elders. Het meest overtuigende onderzoek met betrekking tot het bestaan van meridianen is het werk van Darras (1977). Deze Franse onderzoeker is er, al bijna 30 jaar geleden, met behulp van infraroodfotografie in geslaagd op de plaatsen waar de Chinese geneeskunde de meridia- tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

9 > nen lokaliseert: een onderhuids systeem van kanalen of weefselspleten aan te tonen. Dat is op de weergaven van zijn registraties op zeer overtuigende wijze visueel waarneembaar. Bij de proefpersonen zijn trajecten van het meridianensysteem waarneembaar, zoals die bij acupunctuurpoppen worden aangegeven. Een beter bewijs voor het bestaan van meridianen is nauwelijks te leveren. Sinds meer dan 25 jaar is het gelukt met isotopenonderzoek aan te tonen dat meridianen bestaande anatomische structuren zijn. Er zijn hierover diverse onderzoeken gepubliceerd (zie ondermeer Bagu e.a., 1981; De Vernejoul e.a., 1984; Kovacs e.a., 1992; ook Darras heeft zich met isotopenonderzoek van meridianen beziggehouden, zie De Vernejoul e.a., 1984). Er worden hierbij radioactieve stoffen ingespoten in acupunctuurpunten op een diepte van ongeveer een halve cm. Hierna wordt de verspreiding van de isotoop geregistreerd. Het blijkt dan dat vanuit het ingespoten punt waar de isotoop is ingespoten, lijnen zichtbaar worden die overeenkomen met de locatie van de meridianen. Uit al deze onderzoeken blijkt dat meridianen niet in de huid verlopen maar onder de huid, binnen het losmazige bindweefsel, het mesenchym. Dat is hetzelfde weefsel dat ook de bloedvaten, de zenuwen en de lymfvaten bevat. Ook klinisch gezien zijn er veel aanwijzingen dat meridianen bestaande structuren zijn. Er is hiervoor al op ingegaan dat vanuit de geschiedenis van de traditionele Chinese geneeskunde directe diagnostiek aan de meridianen een niet ongebruikelijke onderzoeksmethode is. Meridianen kunnen voller of leger aanvoelen, dat wil dus zeggen dat ze gezwollen of juist atrofisch kunnen zijn. Er kunnen langs meridiaantrajecten ook allerhande objectieve symptomen worden gevonden zoals roodheid, pigmentaties, temperatuurverschillen, eczeem, ontstekingen van de huid en andere huidaandoeningen, aandoeningen van het bewegingsapparaat, spieratrofie, lokale neurologische aandoeningen, enzovoort. Behalve de temperatuurgewaarwordingen die hiervoor zijn genoemd, kunnen door patiënten veelvuldig subjectieve verschijnselen in het verloop van meridianen worden aangegeven, zoals een doof gevoel, paresthesieën (tintelende gewaarwordingen), pijn, jeuk, enzovoort. Dit is dikwijls in de literatuur beschreven. Verder komt het frequent voor dat patiënten tijdens acupunctuurbehandelingen de lokalisatie van hun eigen meridianen gewaar worden. Dit wordt als een pijnlijk of prikkelend, doorgaans warm gevoel in het verloop van de meridiaan ervaren, als daarop gelegen punten worden gepuncteerd. Naar vermoeden hebben deze gewaarwordingen in het grijze verleden van de Chinese geneeskunde bijgedragen aan het in kaart brengen van het meridiaanssysteem. Kanalen met minimale elektrische weerstand Als meridianen reële bestaande structuren zijn en een netwerk vormen van kanalen of weefselspleten binnen het lichaam, wat is dan hun fysiologische functie? Hier kan inzicht in worden verkregen door na te gaan wat er gebeurt als binnen het lichaam een zwakke elektrische stroom wordt geleid. Dat wordt ondermeer voor onderzoeksdoeleinden gedaan bij de elektro-acupunctuur. Dit is de diagnostische methode die in de jaren vijftig van de vorige eeuw is ontwikkeld door de Duitse arts Reinhold Voll en diens medewerkers (Voll, 1955, 1964, 1971; zie ook v.d. Molen, 1982). Het gaat bij de methode om een elektrofysiologisch onderzoek van acupunctuurpunten en hun geleidingssysteem binnen het lichaam. Bij de metingen wordt de elektrische weerstand van acupunctuurpunten bepaald. Het lichaam wordt hiertoe via elektroden verbonden met de positieve en de negatieve elektrische pool van een zwakke gelijkspanningsbron die in het meetapparaat is ingebouwd. De patiënt houdt een negatieve elektrode in de hand. Een metalen stift met een diameter van enkele mm de meetstift die de positieve elektrode vormt wordt met de huidpunten in contact gebracht. Als het elektro-acupunctuurapparaat wordt ingeschakeld loopt de stroom door het lichaam. Na - tuurkundig gezien loopt er dan een elektronen- 221 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

10 > 222 Figuur 5 De opstelling bij elektro-acupunctuuronderzoek. Het meetapparaat produceert een geringe gelijkstroom. De handelektrode waarmee de patiënt met het meetapparaat is verbonden, is de negatieve pool, de puntelektrode is de positieve pool. Als de puntelektrode met de huid in contact wordt gebracht gaat er een stroom lopen. De elektrische weerstand die daarbij optreedt wordt door het meetapparaat gemeten. Het blijkt dat als de meetstift met een huidlocatie in verband wordt gebracht die vanuit de traditionele Chinese inzichten bekend staat als een acupunctuurpunt, de elektrische weerstand zeer sterk afneemt. De traditionele acupunctuurpunten zijn op die manier uitermate eenvoudig objectiveerbaar. Bij acute, ontstekingachtige aandoeningen is dat in samenhangende acupunctuurpunten in nog sterkere mate het geval dan gebruikelijk. Ook in acupunctuurpunten die gerelateerd zijn met chronische aandoeningen is de elektrische weerstand lager dan die van de omringende huid, maar in mindere mate dan gebruikelijk. Het plaatje laat een uiterst schematisch beeld zien. Tegenwoordig is zeer geavanceerde apparatuur verkrijgbaar om de metingen te verrichten. stroom binnen het lichaam van de negatieve elek - trode (die een elektronenoverschot heeft) naar de positieve elektrode (die een elektronentekort heeft). Elektrische stroom, de elektronenstroom, kiest de weg van de minste elektrische weerstand. Die weg is expliciet niet het zenuwweefsel. Het zenuwstelsel verzorgt binnen het lichaam de geleiding van zenuwsignalen (actiepotentialen). Maar het heeft isolerende eigenschappen en vormt juist een extreem hoge weerstand voor externe stroom. De ratio van deze elektrische isolatie is een bescherming tegen verstoring van zenuwprocessen door externe stroom en externe elektrische velden. De transmissie van actiepotentialen binnen zenuwen (neuronen) is een proces dat volkomen verschillend is van elektrische geleiding via een metalen elektriciteitsdraad. Er is geen potentiaalverschil tussen het begin en het einde van een neuron. De geleiding van actiepotentialen binnen het zenuwstelsel heeft niets van doen met een elektronenstroom. Er vindt helemaal geen elektronenbeweging bij plaats. Actiepotentialen zijn kortdurende elektrische ompolingen van het celmembraan, die in de lengterichting van de zenuw worden voort geleid. Een actiepotentiaal verloopt dus niet door het centrum van de zenuw (zoals de elektronenstroom door het centrum van de geleidende draad loopt). Actiepotentialen verlopen over het celmembraan. Die elektrische ompolingen komen tot stand door de verplaatsing van ionen (geladen deeltjes) door het membraan. Dit is een vorm van geleiding die in de natuurkunde elektrochemisch wordt genoemd. Neuronen kunnen in feite op geen enkele manier met elektrische bedrading worden vergeleken. Een zenuw geleidt informatie via actiepotentialen die aan het einde van de zenuw biologische processen in werking zetten, maar een zenuw geleidt geen stroom. (Zie ook Guyton, 1972 en Voorhoeve et al, 1978.) Wel is het zo dat belasting met elektrische stroom actiepotentialen kan oproepen. Maar dat gaat om de sensorische informatieoverdracht naar het centrale zenuwstelsel, waardoor de persoon zich van een elektrische stimulatie bewust kan worden (in de vorm van een tinteling of prikkelende sensatie of bij krachtige stroom een pijngewaarwording). Het is dan niet de stroom die wordt geleid, maar er worden actiepotentialen opgeroepen door de weefselirritatie of weefselbeschadiging die de stroom tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

11 > veroorzaakt. Zenuwweefsel heeft een zodanig hoge elektrische weerstand dat het de elektronenstroom van een exogene spanningsbron alleen bij relatief hoge spanningen gaat geleiden. Dat doet zich eigenlijk alleen bij (gevaarlijk) hoge spanningen voor waardoor ernstige verstoringen binnen het zenuwstelsel kunnen ontstaan. De stroom bij geringe spanningen van een exogene stroombron wordt buiten het zenuwstelsel om, via geïoniseerd materiaal in weefselspleten in het losmazige bindweefsel geleid. (Zie onder meer: Janssen, 1990). Het is bekend dat dergelijke weefselspleten een relatief hoge ionisatiegraad kunnen hebben en op grond daarvan trajecten vormen met een geringe elektrische weerstand. Onderhuidse weefselspleten vormen een elektrisch geleidingssysteem binnen het gehele lichaam. Meridianen als onderhuids kanalensysteem met een geringe elektrische weerstand Als dit gegeven in verband wordt gebracht met het werk van Bagu e.a., Darras, De Vernejoul e.a., Kellner, Kim, Langevin en Jandrow, Kovac e.a., en vele anderen, dan ligt een hypothese voor de hand. Aan de ene kant meridianen, zoals die al duizenden jaren door de traditionele Chinese geneeskunde worden onderkend en die door diverse onderzoeken zijn geïdentificeerd als onderhuidse weefselspleten. En anderzijds het bestaan van onderhuidse weefselspleten met een minimale elektrische weerstand die binnen het lichaam de stroom geleiden van een zwakke externe spanningsbron. De hypothese is dat de Chinese meridianen niets anders zijn dan onderhuidse weefselspleten met een geringe elektrische weerstand. Op zich zijn het boeiende overwegingen dat het meridianensysteem een geleidingssysteem binnen het losmazige bindweefsel zou zijn met een minimale elektrische weerstand. En dat de stroom van een zwakke externe stroombron binnen het lichaam door meridiaantrajecten wordt geleid. Maar deze overwegingen maken bepaald nog niet duidelijk wat de fysiologische functie van het meridianensysteem is. Een verklaring van energiestromen binnen het lichaam lijkt er ook nog geenszins door te worden gegeven. Immers, er loopt bij een elektro-acupunctuur onderzoek dan wel elektrische stroom door het lichaam, maar onder normale omstandigheden is dat uiteraard niet het geval. Waarom zou het menselijke lichaam dan zijn uitgerust met een elektrisch transmissiesysteem als er onder fysiologische omstandigheden helemaal geen stroom loopt? De relatie tussen elektrische geleiding en elektromagnetische transmissie De mogelijke verklaring is dat de geringe elektrische weerstand van het meridianensysteem geen op zichzelf staande fysiologische eigenschap is. Maar dat deze eigenschap een neveneffect is van de feitelijke fysiologische functie van het meridianensysteem. Er bestaat een natuurkundig verband tussen elektrische geleidbaarheid en het geleidingsvermogen voor elektromagnetische signalen met langere golflengten. Binnen zekere grenzen is dat verband recht evenredig. Van dat principe wordt volop gebruik gemaakt binnen de techniek. Voorbeelden waar iedereen mee bekend is, zijn het telefoonsnoer, de coaxkabel van het centrale antennesysteem in woonhuizen, de kabels die computers in netwerken met elkaar verbinden en loudspeakersnoer. In al deze gevallen wordt een elektrisch geleidende kabel gebruikt voor de geleiding van elektromagnetische signalen. Uitgaande van een elektrisch geleidingssysteem binnen het lichaam waarbinnen onder normale omstandigheden geen stroom loopt, is het goed denkbaar dat het organisme van hetzelfde principe gebruik maakt. Als dit zo is dan is de feitelijke fysiologische functie van de weefselspleten die het meridianensysteem vormen: de geleiding van elektromagnetische signalen binnen het organisme. De hypothese is daarmee dat het meridianensysteem een geringe elektrische weerstand heeft omdát het een elektromagnetisch transmissiesysteem is. 223 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

12 > Het bevat energie en het stroomt Deze hypothese maakt het mogelijk om een verklaringsmodel voor energiestromen binnen het lichaam te formuleren. Waar het idee van een energiestroom om reden van elementaire natuurkundige principes moest worden opgegeven, voldeed het beeld van iets dat stroomt en dat energie bevat wél aan de fysische wetmatigheden. Het ging dus om iets dat stroomt, dat geen energie is, maar dat wel energie bevat. Natuurkundig gezien voldoet elek - tromagnetisme in alle opzichten aan een dergelijke beschrijving. Elektromagnetisme voldoet ook aan de overige criteria die binnen de traditionele Chinese geneeskunde en andere stromingen uit de niet-reguliere geneeskunde worden toegekend aan de energiestromen waar binnen het lichaam van wordt uitgegaan. Elektromagnetische signalen kunnen een grotere of een geringere signaal-amplitude hebben, de stroom kan dus in exces zijn of juist deficiënt zijn. Verder kan de transmissie van elektromagnetische signalen geblokkeerd zijn, waarmee de energiestroom geblokkeerd is. Fysiologisch elektromagnetisme Er is daadwerkelijk aangetoond dat aan het lichaamsoppervlak fysiologische elektromagnetische golven voorkomen. Het onderzoek is verricht door de Canadese onderzoeker Bigu del Blanco (1977). Hij heeft met halfgeleidingsdetectortechniek natuurlijk voorkomende elektromagnetische golven aan armen, benen, romp en hoofd kunnen aantonen. Het grootste aandeel wordt uitgemaakt door golven in het micro-golfbereik. Maar met een geringere signaalintensiteit komen aan het lichaamsoppervlak elektromagnetische trillingen voor in een immens frequentiebereik, dat zich uitstrekt van golven met frequenties van minder dan 1 Hz tot aan het lichtbereik toe. De methode die Bigu del Blanco heeft gebruikt, maakt het niet mogelijk onderscheid te maken tussen meridiaanverloop en overig weefsel. Er zijn geen aparte metingen langs meridianen verricht. Daar was het onderzoek ook niet voor opgezet. Maar natuurkundig gezien zal elektromagnetisme in het lagere frequentiebereik langs het traject met de minste elektrische geleiding worden geleid. Dat zijn geïoniseerde weefselspleten in het losmazige bindweefsel onder de huid. En als het meridianensysteem dat altijd door de traditionele Chinese geneeskunde is onderkend, overeenkomt met die weefselspleten, dan wordt elektromagne- 224 Figuur 6 Bij vaste computernetwerken wordt gebruik gemaakt van het principe dat metalen bekabeling die elektrische stroom goed geleid, ook geschikt is om elektromagnetische signalen te geleiden. tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

13 > tisme in het lagere frequentiebereik binnen het lichaam geleid via meridianen. En als dit zo is, dan kan het meridianensysteem worden opgevat als een organische specialisatie voor de natuurlijke geleiding van fysiologisch elektromagnetisme. Er zijn overigens meerdere auteurs tot deze veronderstelling gekomen dat het meridianensysteem een transmissie-netwerk voor elektromagnetische signalen is: ondermeer de Engelse biofysische onderzoekers Smith en Best (1989), de Amerikaan Tiller (1988), de grondlegger van de bioresonantietherapie Morell (1987), de Duitse fysici Popp en Nagl (1983) en vele anderen. Op dit moment is de meest veelbelovende onderzoeksmethode van elektromagnetisme ter plaatse van meridianen de toepassing van Squidapparatuur: Superconducting Quantum Interference Devices. Dat is apparatuur die is uitgerust met supergeleidende sensoren waarmee magneetvelden met buitengewoon geringe intensiteit kunnen worden aangetoond. Er is uiteraard altijd een weg te gaan voor dergelijke apparatuur voor onderzoekdoelen uit de niet-reguliere geneeskunde kan worden toegepast. Maar er zijn eerste berichten die sterk wijzen dat met Squid aantoonbaar is dat het meridianensysteem een elektromagnetische transmissiesysteem vormt dat zich onderscheidt van het overige weefsel (Shang, 1999; Ebert, 2004). Een en ander betekent dat binnen het menselijke lichaam onder fysiologische omstandigheden op het niveau van organen en lichaamsdelen elektromagnetische signalen worden gegenereerd en getrans - mitteerd. En dat deze transmissie een eigen sys - teem heeft in de vorm van het meridianensysteem. Het meridianensysteem vormt het fysiologische transmissiesysteem voor elektromagnetische signalen binnen het lichaam. Uitgaande van de juistheid van deze hypothese is tijdens de evolutie een specifieke voorziening in de vorm van het meridianensysteem noodzakelijk geweest om de natuurlijke transmissie van fysiologisch elektromagnetisme te verzorgen. Het zenuwstelsel is niet in staat elektromagnetische informatie te transmitteren, evenmin als het in staat is om zwakke elektrische signalen te geleiden. Het is zeer goed denkbaar dat de eigenschappen van het normale weefsel van huid, spier, organen, enzovoort binnen de fylogenese niet bleken te voldoen aan de fysische vereisten voor een effectieve elektromagnetische transmissie. Het meridianensysteem is dan een doelgerichte biologische aanpassing, zoals het bloedvatensysteem, het lymfvatensysteem en het zenuwweefsel dat gezien vanuit de fylogenese ook zijn. Een communicatiemodel op grond van elektromagnetische signalen Licht uit cellen De toonaangevende Duitse onderzoeker Popp heeft bekendheid gekregen door zijn publicaties over biofotonen, ultrazwak licht dat door iedere cel wordt uitgestraald. Biofotonen worden gemeten met geavanceerde fotomultiplicator-buizen, waarmee buitengewoon geringe lichtsterkten kunnen worden geregistreerd (Popp, 1976, 1977, 1983, 1985, ). De eerste experimenten zijn uitgevoerd met diverse soorten kiemen en gisten. Later is het verschijnsel in plantaardig, dierlijk en menselijk weefsel aangetoond en vervolgens in intacte organen. De Nederlanders Van Wijk en Schamhart (1988) hebben een uitvoerig overzicht van het verrichte onderzoek gepubliceerd. De auteurs bespreken hierbij onder meer studies over het verschijnsel in lever, hart, long, spier, zenuw, expiratielucht en bloed. De golflengte van het licht bestrijkt het hele lichtspectrum van infrarood, via zichtbaar licht naar ultraviolet. Er zijn diverse bronnen binnen de cel waar het licht uit afkomstig is. Onder meer de microsomen en de mitochondriën (twee soorten cel - organellen) geven licht af. Er zijn aanwijzingen dat het DNA de belangrijkste en krachtigste lichtbron in de cel is (Popp en Nagl, 1983; Popp, 1985, 1992, 1998). Er blijkt een relatie te bestaan tussen de intensiteit van het metabolisme en de intensiteit van de biofotonen-afgifte. Ook naarmate cellen sneller groeien, geven ze meer fotonen af. Als een celcul- 225 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

14 > 226 tuur zodanig wordt beschadigd dat dit tot de dood van de cellen leidt, dan neemt de intensiteit van de meetbare lichtafgifte eerst zeer sterk af, om vervolgens direct voordat de celdood intreedt explosief toe te nemen (Popp, 1985, Van Wijk en Schamhart, 1988). De hoeveelheid licht die wordt gemeten, zegt niets over de feitelijke intensiteit waarmee het licht intracellulair wordt uitgestraald. De metingen met fotomultiplicator-buizen vinden buiten het lichaam op afstand plaats en niet binnen de cel. Alleen de fotonen die uit de cel ontsnappen worden door de metingen bepaald. Door middel van ingenieuze experimenten met externe belichting is duidelijk geworden dat het licht dat wordt gemeten slechts een fractie is van de hoeveelheid licht die binnen cellen wordt geproduceerd. Slechts een gering deel van de fotonen die intracellulair worden gegenereerd verlaat daadwerkelijk de cel en nog veel minder zijn in staat buiten het lichaam te komen. Er zijn veel meer biofotonen dan extern kan worden gemeten. Het overgrote deel wordt binnen de cel verbruikt. Van Wijk en Schamhart (1988) spreken van photon trapping binnen de cel. Bij deze experimenten bleek dat de intensiteit van de hoeveelheid licht die cellen afgeven, door krachtige externe belichting sterk toeneemt. De veronderstelling is dat de externe belichting het mechanisme van photon trapping tijdelijk overvoert, waardoor een veel groter deel van de fotonen aan de cel kan ontsnappen. Net als andere elektromagnetische signalen, bestaat licht uit elementaire trillingen. Bij een gloeilamp verlopen die trillingen niet synchroon. Trillingen van eenzelfde frequentie zijn onderling verschillend in vorm, ze hebben verschillende amplitudes en vooral: ze zijn niet in fase (dus ze verlopen niet tegelijkertijd). Dat is de reden dat lamplicht zich verstrooit. Lamplicht is incoherent licht. Het licht uit de cellen echter blijkt uit coherente trillingen te bestaan. De biofotonen zijn gelijk in frequentie, in vorm en in amplitude en vooral: ze zijn gelijk in fase (ze verlopen tegelijkertijd). Deze eigenschap van coherentie maakt dat het licht uit cellen technisch gezien laserlicht is. Het licht bestaat uit korte gepulseerde laserflitsen. Lasersignalen hebben de eigenschap van een zeer gerichte specifieke werking, waarbij met een minimum aan intensiteit een maximum aan effect kan worden verkregen. Lasersignalen zijn een uiterst efficiënte vorm van signaaloverdracht, met een minimum aan energie-investering kan een maximum aan informatie worden overgebracht. Laserimpulsen vormen het summum in nuttig rendement waar het informatieoverdracht betreft. Het strookt met de principes die het lichaam ten aanzien van nuttig rendement op alle fronten toepast, dat biologische systemen voor hun informatieoverdracht met lasersignalen werken. De techniek heeft dan met de ontwikkeling van de laser een principe herontdekt dat de natuur al sinds het begin van haar bestaan in gebruik had. Als de eigenschappen van het licht dat door cellen wordt uitgestraald op een rijtje worden gezet: de hoge coherentiegraad, het gepulseerde uitzenden, het verschijnsel van photon trapping en het universele voorkomen, dan wordt het erg onwaarschijnlijk dat het hier om een toevalsbevinding of om een bijverschijnsel van het metabolisme gaat. Het gaat overduidelijk om een fysiologisch relevant fenomeen. De geringe intensiteit van het licht pleit sterk tegen een energetisch proces. De onderzoekers die bij biofotonenonderzoek betrokken zijn gaan er vanuit dat de lichtemissie van cellen een informatief proces is, dat betrekking heeft op intraen extracellulaire communicatie en op de regulatie van het metabolisme (Popp en Nagl, 1983; Nagl en Popp, 1983). Ook Van Wijk en Schamhart (1988) komen tot de conclusie dat de lichtemissie door cellen een sturende functie heeft voor de activiteit van biologische systemen. Een elektromagnetisch communicatiemodel Popp en Nagl hebben op grond van hun eigen on - derzoek en op grond van de bevindingen van Bigu del Blanco en vele anderen, een biofysisch communicatiemodel opgesteld waarbinnen de intra- en extracellulaire communicatie tot stand komt door tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

15 > middel van de generatie en absorptie van elektromagnetische trillingen (Popp en Nagl, 1983; Nagl en Popp, 1983). Binnen dat model wordt ervan uitgegaan dat de elektromagnetische trillingen die binnen het lichaam voorkomen, sturende fysiologische functies vervullen. Het gaat daarbij om een immens spectrum aan golven dat zich uitstrekt vanaf de zeer lange golflengten (lage frequenties), via radio-, televisie- en radargolffrequenties, tot en met het volledige lichtspectrum. Popp gaat er van uit dat de golflengte van de fysiologische elektromagnetische trillingen overeenkomt met hun werkbereik. Dat is een principe dat ook volop in de techniek wordt toegepast. Dat betekent licht binnen de celkern, als communicatiemiddel binnen het DNA, tussen kern en cytoplasma en tussen cellen onderling. En toenemend langere golflengten op orgaanniveau en tussen de organen onderling. De trillingen die via meridianen zouden verlopen hebben dan betrekking op de langeafstandscommunicatie binnen het lichaam. Energie stroomt wel, alleen is dat in de vorm van informatie Meridianen bevatten een informatiestroom Het is met alle biofysische concepten die in het voorgaande zijn beschreven goed mogelijk om de energiestroom waar de traditionele Chinese geneeskunde van uitgaat, van een westers wetenschappelijk denkkader te voorzien. Zodanig dat er geen tegenspraak meer is met de westerse fysica. Vanuit een biofysisch model is de energiestroom Wat de traditionele Chinese geneeskunde beschouwt als energie die binnen meridianen stroomt, kan vanuit biofysische context worden verklaard als een stroom aan elektromagnetische communicatie- en stuursignalen die via een elektromagnetisch netwerk worden getransmitteerd. binnen meridianen waar de Chinese geneeskunde op duidt, een informatie-stroom. Een stroom aan elektromagnetische stuursignalen en communicatiesignalen, waardoor organen en lichaamdelen contact met elkaar onderhouden en met elkaar kunnen samenwerken. Deze elektromagnetische informatiestroom kan worden beschouwd als een integrerend systeem dat, samen met het zenuwstelsel en de humorale regulatie binnen het organisme, ervoor verantwoordelijk is dat lichaamsprocessen op elkaar worden afgestemd en dat de verschillende organen en lichaamsstructuren als één geheel kunnen functioneren. Informatie stroomt, kan stagneren, een gebied van energie voorzien en gevoeld worden Een stroom aan informatiesignalen verklaart nog niet alle concepten ten aanzien van meridianen Het voorgaande verklaart dat meridianen binnen hun stroomgebied via de signalen die ze transmitteren, functieprocessen kunnen beïnvloeden. Maar hiermee zijn nog niet alle problemen opgelost die de Chinese standpunten ten aanzien van een energiestroom in meridianen fysisch en fysiologisch gezien opleveren. De vragen die resteren zijn: 1 De Chinese geneeskunde gaat er vanuit dat de energie binnen meridianen stroomt en dat die stroom kan stagneren. Het is vanuit het voorgaande voorstelbaar dat meridianen elektromagnetische transmissiekanalen zijn en dat wat daarbinnen als energie wordt gezien, uit elektromagnetische signalen bestaat. Maar hoe moet er een voorstelling van worden gemaakt dat elektromagnetische signalen zouden kunnen stagneren? Overigens, hoe moet het hele idee van stromen worden begrepen? Elektromagnetische signalen worden door een bron uitgezonden en kunnen binnen het bereik van de bron weer worden ontvangen. Dat roept nauwelijks de associatie van een stroom op. Ook de transmissie van elektromagnetische signalen binnen bijvoorbeeld coax- 227 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

16 > 228 kabels wordt doorgaans niet als stromen gezien. 2 De Chinese geneeskunde ziet meridianen als de energievoorziening van hun stroomgebied. Hoe moet er een voorstelling van worden gemaakt dat elektromagnetische signalen verantwoordelijk zijn voor de energieproductie binnen een verzorgingsgebied? 3 Elektromagnetische signalen die binnen meridianen zouden kunnen stromen, bevinden zich binnen het lagere frequentiebereik tot circa Hz. Dergelijke elektromagnetische trillingen zijn onzichtbaar en onvoelbaar. Hoe kan het dan dat meridianen gevoelsgewaarwordingen zouden kunnen oproepen bij de patiënt? Hoe kan het dat meridianen palpabel zouden kunnen zijn? Stagnatie van informatie Biofysische steunzenders De eerste vragen zijn: hoe kan er binnen meridianen stagnatie van elektromagnetische signalen optreden en waar komt het idee van een energiestroom vandaan? Er is in het voorgaande uitgegaan van een overeenkomst met technische netwerken. Toch zou het niet onwaarschijnlijk zijn dat de veronderstelde elektromagnetische transmissie binnen het meridianensysteem op een andere manier verloopt dan bijvoorbeeld binnen coaxkabels. De signaalintensiteit van de elektromagnetische signalen waar het biofysische systeem mee werkt, is uitermate gering. Dat is een van de redenen waarom het zo lastig is om biologisch elektromagnetisme aan te tonen. Zo heeft het licht dat door cellen wordt uitgestraald een intensiteit van ongeveer 100 fotonen per seconde. Dat is een factor minder dan daglicht en een factor minder dan de hoeveelheid licht die een glimworm uitstraalt! Door deze onvoorstelbaar geringe signaalintensiteit spreekt Popp (1976, 1985) van: ultrafein. De elektromagnetische trillingen die door Bigu del Blanco (1977) aan de oppervlakte van het lichaam zijn gevonden hebben eenzelfde extreem geringe intensiteit. Die intensiteit is zo gering dat het zeer goed denkbaar is dat deze trillingen niet zonder meer over grotere trajecten zoals de ledematen kunnen worden getransmitteerd. Door uw auteur is begin jaren negentig een biofysisch model opgesteld ( biofysische regulatie ) waarmee ondermeer de fysiologische regulatie door elektromagnetische stuursystemen en de communicatie binnen het biofysische systeem worden beschreven (Westerman, 1991, 1992, 2000, 2004, 2006). Vanuit biofysische regulatie wordt een deel van de niet-reguliere geneesmethoden op grond van biofysische principes verklaard. Binnen biofysische regulatie is een model ontwikkeld voor de transmissie van elektromagnetische signalen binnen meridianen op basis van steunzenders. Het principe is gelijk aan de wijze waarop in de techniek gebruik wordt gemaakt van steunzenders bij radio-, televisie- en GSM-golven. De gedachtegang is dat binnen het losmazige bindweefsel waar de meridianen uit zouden bestaan trillingssystemen, resonantiesystemen, aanwezig zijn die verantwoordelijk zijn voor de feitelijke transmissie. Het principe zou zijn dat een aankomend signaal resonantiesystemen in de wand van de meridiaan met overeenkomstige frequentie in trilling brengt. Die resonatoren zenden de trilling dan weer uit waardoor deze verderop binnen de meridiaan weer nieuwe resonatoren in trilling brengt, enzovoort. Het resultaat is dat een zeer zwakke trilling op deze manier over relatief zeer grote afstanden kan worden getransmitteerd. Het principe van signaaloverdracht van steunzender naar steunzender maakt dat de transmissie binnen meridianen zich daadwerkelijk voordoet als een soort van stroom. Precies zoals de Chinese geneeskunde zich dat altijd heeft voorgesteld. Stagnatie van de energiestroom Het model van steunzenders biedt meerdere verklaringen voor het Chinese concept dat de energiestroom binnen meridianen kan stagneren. Popp (1985) heeft veel onderzoek gedaan waaruit blijkt dat de elektromagnetische signalen die cellen genereren, bij ziekte hun lasereigenschappen kwijtra- tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

17 > ken. Ziekte gaat gepaard met coherentie-verlies binnen de biologische signalen: de signalen vallen in hun individuele trillingen uiteen, ze raken verstrooid. De gelijkheid in vorm, amplitude en fase en eventueel zelfs in frequentie gaat verloren. Het laserlicht uit de cellen gaat zich bij ziekte als lamplicht gedragen. Strikt genomen is coherentieverlies bij ziekte alleen onomstotelijk aangetoond voor signalen in het lichtbereik, dus voor de biofotonen. Dat heeft met de detectiemogelijkheden te maken die bij dit soort extreem geringe intensiteiten voor lichtsignalen beduidend minder complex zijn dan voor meer laagfrequente trillingen. Maar het is waarschijnlijk dat bij ziekte coherentieverlies voorkomt binnen het gehele biologische frequentiebereik van 0 Hz tot en met het lichtbereik. Dat laatste grijpt terug op het communicatiemodel van Popp en Nagl (1983) dat in het voorgaande is beschreven. Biofysische regulatie bevat een basaal concept dat ziekte op biofysisch niveau fundamenteel berust op coherentieverlies van biofysische signalen. Coherentieverlies betekent dat voorheen geordende signalen een chaotisch voorkomen krijgen. Binnen biofysische regulatie wordt gesproken van: disharmonische signalen. Het gaat daarbij dus om pathologische trillingen. Signalen kunnen alleen effect hebben als ze voldoende informatieve waarde hebben. Dat geldt binnen de techniek, en dat geldt binnen biologische systemen. Als een stem maar genoeg vervormd wordt, is niet meer te verstaan wat er wordt gezegd. Het is zeer waarschijnlijk dat de informatieve waarde van de signalen binnen het lichaam, dus hun effectiviteit, berust op de coherentie van de individuele trillingen waaruit ze zijn samengesteld. Dat betekent dat als signalen maar voldoende coherentieverlies hebben, hun informatieve waarde wegvalt. Hun biologische werkzaamheid valt dan weg. Een van de (theoretische) redenen daarvoor is dat incoherente signalen niet meer in staat zijn om overeenkomstige resonantiesystemen in trilling te brengen. Bij het model van transmissie binnen meridianen zijn de steunzenders resonantiesystemen die door aankomende trillingen in resonantie worden gebracht en daarmee de trilling verder transmitteren. Als de aankomende trillingen disharmonisch zijn, zal dat proces bemoeilijkt worden. Het is goed voorstelbaar dat als de signaalharmonie van de trillingen beneden een bepaalde graad afneemt, dus als de signalen maar chaotisch genoeg zijn, er geen sprake meer zal zijn van transmissie. Het signaal dooft uit, de informatiestroom komt tot stilstand, de energiestroom binnen de meridiaan is geblokkeerd. Een tweede omstandigheid voor stagnatie van de signaaltransmissie is meer mechanisch van aard. Dat doet zich voor als er lokale beschadigingen van de meridiaan zijn, bijvoorbeeld door trauma s of door ontstekingen, e.d. Er zijn zoveel resonantiesystemen in de wand van de meridiaan defect dat geen trillingen meer kunnen worden getransmitteerd. Een situatie die vergelijkbaar is met die van een kapotte coaxkabel. Een derde reden voor blokkade binnen de traditionele Chinese geneeskunde is als de energiestroom deficiënt (te zwak) is. De Chinese geneeskunde spreekt dan van een deficiëntieblokkade. Om resonantiesystemen in trilling te brengen is uiteraard een bepaalde minimale activeringsenergie van een aankomende trilling nodig. Als de trilling te zwak is, zal er niets gebeuren. Natuurkundig gezien, kan afname van de signaalin- De signaalintensiteit van binnen het lichaam voorkomende elektromagnetische trillingen is uitermate gering. Een verklaring dat dergelijke trillingen toch relatief grote afstanden kunnen overbruggen, is dat ze in het verloop van hun transmissie worden versterkt door overeenkomstige resonantiesystemen. Een dergelijk principe maakt het mogelijk dat de transmissie van informatie binnen meridianen wordt voorgesteld als een feitelijke stroom van energie. Verstoring van dit systeem heeft stagnatie van de signaaltransmissie als gevolg. 229 tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

18 > 230 tensiteit van de trillingen binnen een meridiaan worden beschouwd als een derde reden voor stagnatie van de energiestroom. De natuurkunde mag zich dan niet kunnen vinden in de letterlijke stagnatie van energie, uit de traditionele Chinese geneeskunde. Maar als metafoor sluit het beeld van stagnatie van energie naadloos aan bij het hier geschetste (theoretische) biofysische principe van belemmering van de signaaltransmissie. De lokale energieproductie gestuurd door meridiaanenergie Signalen die door de meridianen worden ge - trans mitteerd, reguleren de energieproductie van weefsels en organen De tweede resterende vraag is: hoe kan een meridiaan de energievoorziening vormen voor de weefsels binnen zijn stroomgebied? Het letterlijke beeld uit de traditionele Chinese geneeskunde: dat er door meridianen energie stroomt naar de weefsels die daar voor de energievoorziening wordt gebruikt, houdt natuurlijk geen stand. Maar het biofysische meridiaanconcept gaat uit van communicatiesignalen en van stuursignalen. Als meridianen stuursignalen bevatten die de lokale energieproductie beïnvloeden, kan dat al als energievoorziening worden opgevat. En dat is helemaal zo als de energieproductie binnen weefsels en organen in min of meerdere mate afhankelijk is van die stuursignalen uit de meridianen. Hiervoor is het effect beschreven van acupunctuur bij meridiaaninsufficiëntie. Dat de kleur van de voeten na het steken van acupunctuurpunten van wit weer roze wordt en de temperatuur subjectief en objectief toeneemt, wijst erop dat de lokale energieproductie door de acupunctuur toeneemt. Zoals is aangegeven, kunnen bij dit soort behandelingen lokale acupunctuurpunten en punten op afstand worden gebruikt. Zelfs acupunctuurpunten die zich op grote afstand van het behandelde gebied bevinden. De hypothese binnen biofysische regulatie is dat prikken van in aanmerking komende acupunctuurpunten een tweeledig effect heeft. In de eerste plaats een toename van de signaalintensiteit binnen de meridiaan. In de tweede plaats een toename van de signaalharmonie van de trillingen, een herstel van coherentie van trillingen die hun fasering kwijt zijn. Het effect van een acupunctuurbehandeling is dan vooral een verbetering van de biologische effectiviteit van de betrokken trillingen. Meridiaansignalen sturen lokale ATP-synthese Een toename van de energieproductie binnen weefsels is vanuit de westerse fysiologische gedachtegang: stimulatie van de lokale ATP-synthese door activering van de celverbranding. Nu is een van de kernconcepten van de theorie biofysische regulatie, dat het metabolisme via biofysische processen wordt gereguleerd (zie Westerman, 1991, 1992, 2000, 2004, 2006). Binnen het model wordt de activiteit van enzymen geregeld door elektromagnetische signalen die onder meer door het DNA (biofotonen) worden gegenereerd. De volledige celverbranding, waaronder de Krebs-cyclus, bestaat uit enzym-afhankelijke biochemische omzettingen. Binnen biofysische regulatie staan al deze enzymen onder biofysische controle. Als het prikken van acupunctuurpunten op afstand effect heeft op de lokale celverbranding, is er bij de sturing van de energieproductie niet alleen maar lokale biofysische regulatie. Het biofysische systeem heeft dan ook een gecentraliseerde sturing van lokale metabole processen die ATP opleveren. Een sturing die tot stand komt via elektromagnetische signalen vanuit biofysische regulatiecentra op afstand, die via meridianen worden getransmitteerd. Zoals hiervoor al is genoemd, gaat de westerse fysiologie ervan uit dat de arteriële bloedvoorziening van zuurstof en nutriënten voldoende is om er de lokale energievoorziening mee te verklaren. De energieproductie binnen een lichaamsregio wordt binnen de westerse geneeskunde als een lokaal proces beschouwd, waarbij de energieproductie wordt aangepast aan de lokale behoefte. Als de concepten waarop de acupunctuur berust juist zijn, tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

19 > De hypothese is dat meridianen stuursignalen transmitteren die binnen het stroomgebied fy siologische functies reguleren, waaronder de lokale energieproductie. Dat betekent dat de trillingen binnen meridianen betrokken zijn op de regulatie van enzymprocessen op lokaal weefselniveau. betekent dit dat de westerse fysiologie bij de energieproductie binnen weefsels en organen een belangrijk informatief-regulerend aspect over het hoofd heeft gezien. Meridianen zijn als voorzieningensysteem minstens zo belangrijk als de bloedvatvoorziening Verzorgen van de energievoorziening en reguleren van fysiologische functies binnen het verzorgingsgebied, is een concept waarbij de functie van meridianen heel dicht komt bij de functies die de lokale bloedvoorziening en de lokale zenuwvoorziening hebben. De Chinese geneeskunde heeft de bloedsomloop 1000 jaar eerder ontdekt dan de westerse wetenschap. Ook het zenuwstelsel was al heel lang bekend binnen de Chinese geneeskunde. Maar dat neemt niet weg dat de Chinese geneeskunde in haar meer dan 2000 jarige bestaan, voor de lokale structuur en functie in feite meer belang hecht aan de meridianen als integrerende factor voor het lichaam, dan aan de bloedsomloop en het zenuwstelsel. onzichtbaar en onvoelbaar. En voor signalen in het microgolfbereik met een zodanig geringe intensiteit als binnen meridianen geldt hetzelfde. De getrans - mitteerde elektromagnetische signalen zelf kunnen geen gevoelsgewaarwording oproepen. Toch hoort een directe gevoelsgewaarwording over de intensiteit van de energiestroom tot de concepten van de traditionele Chinese geneeskunde. Het zijn natuurlijk ook niet de signalen zelf die bij palpatie waarneembaar zijn of die door de patiënt worden gevoeld. Ook hierin moeten de wetmatigheden van de fysica gerespecteerd worden. Maar wat wel palpatoir en sensorisch waarneembaar kan zijn, is beïnvloeding van het omringende weefsel door de signalen die de meridiaan transmitteert. Die beïnvloeding kan heel goed afhankelijk zijn van de signaalintensiteit binnen de meridiaan. Het zijn dan niet de elektromagnetische signalen die de gevoelsgewaarwording geven, maar hun uitwerking op de directe omgeving en het stroomgebied van de meridiaan. Subjectieve gevoelsgewaarwordingen Hitte en koude binnen meridianen Hiervoor is ingegaan op gevoelsgewaarwordingen van warmte en koude die in het verloop van meridianen kunnen worden waargenomen en op het concept binnen de traditionele Chinese geneeskunde van Hitte en Koude binnen meridianen. Deze gevoelsgewaarwordingen en de condities Hitte en Koude kunnen worden verkaard vanuit informatieve elektromagnetische stuursignalen met een specifie- 231 Palpatie van de energiestroom Leegte en volte binnen meridianen De derde resterende vraag gaat over de gevoelsgewaarwordingen die meridianen kunnen geven. Het is op zich goed voorstelbaar dat meridianen elektromagnetische signalen transmitteren, die in het verzorgingsgebied regulerende functies hebben binnen structuurprocessen en binnen het lokale metabolisme. Maar elektromagnetisme in het frequentiegebied van 0 Hz tot het microgolfbereik is Wat binnen de traditionele Chinese geneeskunde van oudsher als energie binnen meridianen is gezien, kan verklaard worden als de intensiteit van de trillingen binnen meridianen. Dat meridianen voller of leger kunnen aanvoelen, laat zich verklaren uit beïnvloeding van weefsels in de directe omgeving die afhankelijk is van de signaalintensiteit binnen meridianen. tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

20 > 232 ke uitwerking op functieprocessen in de omgeving en het stroomgebied van meridianen. Signalen die vaatverwijding en activering van het lokale metabolisme teweegbrengen, zullen een gewaarwording van warmte en hitte kunnen oproepen. Signalen die lokale vaatvernauwing en remming van metabole processen veroorzaken, zullen een koudesensatie met zich mee kunnen brengen. Bij Koude maakt de Chinese geneeskunde onderscheid tussen lege koude en volle koude. Leeg staat dan voor energie-arm, vol voor een overdaad aan energie (exces). Lege koude wordt gerelateerd aan energetische deficiëntie. Het is goed voorstelbaar dat als de signaalintensiteit binnen meridianen afneemt, de lokale metabole processen minder geactiveerd worden, de functionaliteit afneemt en er minder lokale warmte wordt geproduceerd. Dat dit naast lokale vermoeidheid en eventueel lokale functiestoornissen, tot een gevoel van koude leidt, ligt voor de hand. Volle koude kan als een relatief krachtig remmend spectrum, een actief yin-spectrum, worden verklaard, dat remming van lokale functieprocessen en vaatvernauwing teweegbrengt. Interessant is dat het Chinese fysiologische denken hierbij ervan uitgaat dat de regulatie van functies een actieve stimulerende en een actieve remmende component heeft. Waarbij het eindresultaat afhangt van het evenwicht tussen deze activerende en remmende krachten. Yin en yang op celniveau. Ook Hitte op meridiaanniveau kent binnen de Chinese geneeskunde een volle vorm en een lege vorm. De volle vorm laat zich verklaren vanuit een spectrum met activering van functieprocessen en vaatverwijding, een actief yang-spectrum. Bij lege hitte verklaart de Chinese geneeskunde de dynamiek als energietekort waarbij het yin meer afneemt dan het yang. De totale energie is afgenomen, maar de remmende spectra zijn nog meer afgenomen dan de activerende spectra. Hoewel er een energetische deficiëntie is, worden de functieprocessen eenzijdig geactiveerd en wordt lokaal vaatverwijding veroorzaakt. Pathologische beïnvloeding vanaf afstand Binnen de Chinese geneeskunde worden de meridianen verantwoordelijk gehouden voor talloze gelokaliseerde pathologische processen. Zoals hiervoor al is genoemd, gaat het daarbij onder meer om roodheid van de huid, pigmentaties, eczeem, ontstekingen van de huid en andere huidaandoeningen, aandoeningen van het bewegingsapparaat, spieratrofie, lokale neurologische aandoeningen, pijn, jeuk, een doof gevoel, paresthesieën, enzovoort. De gedachtegang is dat de meridiaan vanuit elders binnen het lichaam pathologische energie aanvoert, die op lokaal niveau ziekteverschijnselen veroorzaakt. Zoals hiervoor is aangegeven kan het concept van pathologische energie van een biofysische context worden voorzien. Het is voorstelbaar dat een krachtig disharmonisch spectrum, ondanks coherentieverlies, door de meridiaan wordt getransmitteerd. Waardoor op afstand, als daar een aangrijpingspunt voor de betreffende frequenties is, lokaal pathologische processen worden veroorzaakt. Dit traditioneel Chinese concept komt voor een goed deel overeen met het begrip van focale belasting dat binnen tal van takken van de niet-reguliere geneeskunde een belangrijke rol speelt als ziekteoorzaak. Maar dat ook binnen de reguliere geneeskunde bekend is. Het gaat bij focale belasting om een concept dat gelokaliseerde persisterende aandoeningen haarden en stoorvelden kunnen vormen. Deze processen kunnen dan vanaf afstand andere structuren en fysiologische processen verstoren en daarmee symptomen en ziekte veroorzaken. Een bekend voorbeeld uit de reguliere geneeskunde is een ontsteking van een hartklep (endocarditis lenta) door een gebitshaard. Dat komt tot stand door bacteriële strooiwerking vanuit het ontstoken gebitselement. Binnen de niet-reguliere geneeskunde speelt het concept van focale belasting een veel grotere rol. Zo kan binnen de elektro-acupunctuur worden gevonden dat aanhoudende buikpijn met een chronische sinusitis (bijholteontsteking) samenhangt. Of dat bij een arthrose van de heup een gebitshaard, die na een acute ontsteking is tig jaargang Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid