Ontwikkelingen in de markt en de technologie voor bewaking en alarmering van ouderen en mensen met beperkingen

Transcriptie

1 Factsheet Zorg & Technologie voor bestuurders en managers in de zorg Ontwikkelingen in de markt en de technologie voor bewaking en alarmering van ouderen en mensen met beperkingen Nieuwe doelgroepen vragen om een innovatieve strategie Tjitse Mandemaker en Johan van der Leeuw, Vilans De markt voor signalering op afstand van noodsituaties maakt momenteel een flinke groei door. Verantwoordelijk voor deze toename zijn het langer zelfstandig blijven wonen van ouderen en het extramuraliseren van de zorg aan mensen met beperkingen. Personen die tot deze doelgroepen behoren, ervaren hun woon- en leefsituatie vaak als kwetsbaar en maken zich zorgen over hun persoonlijke veiligheid. Ze vragen zich af hoe ze alarm kunnen slaan als ze bijvoorbeeld door een val op de grond belanden en niet meer overeind kunnen komen. Worden deze gevoelens van kwetsbaarheid en onveiligheid te groot of ondervinden ze een noodsituatie aan den lijve, dan zien ze zich vaak genoodzaakt om naar een zorgwoning, verzorgings- of verpleeghuis te verhuizen. Omgekeerd hebben projecten zoals ICT en onplanbare zorg in Zuid Limburg (Willems, 2005, 2006) laten zien dat de vraag naar opname in een intramurale voorziening snel terugloopt als er een goed systeem aanwezig is van alarmering en professionele alarmopvolging. Grensverleggende ontwikkelingen Te verwachten is dat de markt voor het op afstand signaleren van noodsituaties de komende jaren in omvang zal toenemen als gevolg van de demografische vergrijzing en een aanscherping van het extramuraliseringsbeleid. Door de introductie van nieuwe woonzorgconcepten in combinatie met innovaties in de techniek, kunnen meer mensen met ernstigere beperkingen zelfstandig blijven wonen. De grenzen van hetgeen op dit gebied mogelijk is zijn nog lang niet bereikt en zullen op afzienbare termijn verder verlegd worden. Zo experimenteren Zorgpalet Baarn-Soest, TNO en Vilans momenteel met een combinatie van zorg aan huis en een detectie-, alarmerings- en communicatie-systeem waardoor mensen met ernstige somatische en psychogeriatrische beperkingen, die een indicatie voor verblijf in een verpleeghuis hebben, thans thuis kunnen blijven wonen (Van der Leeuw, 2007). In de nieuwe serie Zicht op zorg en technologie publiceert Vilans elk jaar vier boekjes over technologieën die geschikt zijn voor toepassing in de zorg- en dienstverlening aan ouderen en mensen met beperkingen. Naar aanleiding van elke publicatie verschijnt een aanvullende factsheet die toepassing van de betreffende technologie belicht vanuit het perspectief van bestuurders en managers in de zorg. Deze factsheet behandelt de technologie voor bewaking en alarmering, zoals beschreven in het boekje Horen, zien en reageren. Vilans: Factsheet Zorg & Technologie 1

2 Vilans: Factsheet Zorg & Technologie 2

3 Hernieuwde analyse van markt en technologie Je zou denken dat zorg- en welzijnsondernemend Nederland zich enorm inspant om een deel van deze groeimarkt te bedienen, maar dat valt - uitzonderingen daargelaten - nogal tegen. In Engeland, Ierland en de Scandinavische landen is het percentage ouderen dat over personenalarmering beschikt van oudsher een stuk hoger dan in Nederland. Overigens zijn er ook in Nederland enkele gemeenten, zoals Amsterdam, waar een hoog percentage wordt gehaald. In de meeste gemeenten is echter nog een forse marktvergroting mogelijk. Ons inziens zijn er drie belangrijke argumenten om op dit moment de analyse van de markt en technologie te vernieuwen. Klantenbinding is van groot belang voor zorg- en welzijnsorganisaties die in een marktordening opereren. Levering van alarmeringsdiensten biedt een uitstekende mogelijkheid om in een vroeg stadium in contact te komen met cliënten die nog geen echte zorgvraag hebben, maar wel op zoek zijn naar een stuk veiligheid. Door diverse zorg- en welzijnsorganisaties is aangetoond dat naast de traditionele markt van geïndiceerde alarmering, een groeiende groep ouderen uit preventieve overwegingen zeer geïnteresseerd is in een commercieel abonnement op een alarmerings- én alarmopvolgingsdienst. Er zijn technologische mogelijkheden op het gebied van signalering op afstand beschikbaar gekomen waarmee diverse nieuwe doelgroepen kunnen worden bediend én de alarmeringsdienstverlening aan bestaande cliënten kan worden verbeterd. Nieuwe technologische mogelijkheden De meeste alarmeringsdiensten leveren nog steeds systemen voor de zogenaamde actieve personenalarmering. Dergelijke systemen bestaan uit een vaste alarmknop naast de telefoon, doorgaans aangevuld met een draagbare alarmknop in de vorm van een halszender. Als de cliënt de alarmknop indrukt wordt een spreek-luisterverbinding met de alarmcentrale geopend. Toepassing van deze technologie uit de jaren zeventig van de vorige eeuw, brengt echter bepaalde risico s met zich mee en is begrensd in zijn toepassingsmogelijkheden. Het grootste risico van de actieve personenalarmering is ongetwijfeld dat de betrokken personen de halszender niet altijd omdoen, soms uit schaamte tegenover mensen in hun omgeving, soms uit praktische overwegingen zoals de onhandigheid bij het nemen van een bad of douche. Dergelijke moeilijk te voorkómen gedragseffecten maken de actieve personenalarmering ongeschikt voor mensen met een verhoogd risico op ernstige noodsituaties. Horen, zien en reageren Meer informatie over de in dit artikel besproken bewakings- en alarmeringstechnologieën, is te vinden in de publicatie Horen, zien en reageren. Signalering op afstand bij ouderen en mensen met een beperking. In deze publicatie worden de diverse technologische mogelijkheden bezien als oplossing van de alarmerings- en bewakingsvraag van verschillende groepen cliënten. Horen, zien en reageren kan worden besteld bij Uitgeverij Lemma via (zoek op: Horen, zien en reageren). Vilans: Factsheet Zorg & Technologie 3

4 De actieve personenalarmering veronderstelt verder dat de cliënt in staat is om de apparatuur te bedienen en te leren hoe deze bediend moet worden. Dit zijn echter competenties die verloren gaan bij mensen met dementie. Ze vergeten de draagbare alarmknop te dragen. Zij beseffen in een noodsituatie niet meer dat ze over alarmering beschikken. Ze drukken bij herhaling op de alarmknop terwijl er niets aan de hand is. Ook herkennen ze vaak de stem van de alarmcentrale via de spreekluisterverbinding niet meer. Kortom: actieve personenalarmering kan beter niet (meer) toegepast worden als een cliënt verschijnselen van dementie vertoont. Van uitgebreide personenalarmering naar domotica Tegenwoordig zijn er diverse systemen verkrijgbaar die de draagbare alarmknop vervangen door infrarood bewegingsmelders, die tevens als inbraaksignalering kunnen functioneren. Dergelijke systemen zijn op de markt als uitbreiding van de actieve personenalarmering én als onderdeel van meer uitgebreide huisautomatiseringssystemen (domotica). Ze zijn geschikt voor mensen met ernstige somatische beperkingen. Een beperking van deze systemen blijft echter dat de cliënt ze zelf moet in- en uitschakelen bij het verlaten van de woning, bij thuiskomst, bij het naar bed gaan en bij het opstaan. Technologie voor mensen met een kwetsbare gezondheid Speciaal voor mensen met een kwetsbare gezondheid zijn de laatste jaren verschillende bewakings- en signaleringssystemen beschikbaar gekomen die niet door de cliënt bedient hoeven te worden. Tot deze categorie behoren valdetectoren en bewaking van het activiteitenniveau van de cliënt door middel van een polsband met sensoren. Technologie die op afstand wordt bediend Met name voor mensen die continu bewaking nodig hebben zijn er systemen die op afstand door de zorginstelling bediend en gemonitord kunnen worden. Hiertoe behoren onder andere de inactiviteitsmeting via infrarood bewegingsmelders; akoestische bewaking; valdetectie en inactiviteitsmeting via intelligente camera s. Automatische bewakingssystemen In ontwikkeling is momenteel een bewakingsen alarmeringssysteem waarbij de cliënt niets hoeft te dragen en niets hoeft te bedienen. Hierbij is de woning voorzien van een draadloos netwerk van sensoren en software die de signalen van deze sensoren interpreteert en analyseert. Deze technologie lijkt met name geschikt voor mensen die continu bewaking nodig hebben, mensen met zeer ernstige somatische beperkingen en mensen met dementie. Zicht op zorg en technologie Horen, zien en reageren is de eerste publicatie in een nieuwe reeks over technologieën die geschikt zijn voor toepassing in de zorg- en dienstverlening aan ouderen en mensen met beperkingen. In de reeks Zicht op zorg en technologie zijn publicaties gepland over technologie voor ondersteuning van de mantelzorg, voor de zorg aan thuiswonende mensen met dementie, voor een snelle toegang tot de woning van de cliënt in geval van een noodsituatie, voor de toegankelijkheid van de woning en de woonomgeving voor mensen met beperkingen, Screen-to-screen zorg en over licht voor ouderen en mensen met dementie. De publicaties in deze reeks zijn speciaal geschreven voor uitvoerend en leidinggevende professionals in zorg en welzijn. Een abonnement op de reeks Zicht op zorg en technologie is mogelijk via (zoek op: Zicht op zorg en technologie). Vilans: Factsheet Zorg & Technologie 4

5 Kosten en opbrengsten Het toerusten van cliënten met een voor hen geschikt bewakings- en alarmeringssysteem heeft, naast de reeds genoemde zorginhoudelijke pluspunten, ook financiële voordelen. Allereerst kan bespaard worden op het reageren op valse alarmen. Van de actieve personenalarmering is bekend dat meer dan vijfenzeventig procent van de binnenkomende alarmmeldingen niet betrekking hebben op een echte noodsituatie. Dit hoge percentage valse alarmen wordt deels veroorzaakt door het gedrag van de cliënt en voor een ander deel in de hand gewerkt door de toegepaste techniek. Veel cliënten met ernstige beperkingen hebben behoefte aan zorggerelateerde aandacht. Bij gebrek aan een geschikt communicatiemiddel gebruiken zij het alarmeringssysteem voor dit doel. Bewakings- en alarmeringssystemen die zijn uitgebreid met een interactieve videoverbinding kunnen in deze contactbehoefte van cliënten voorzien. Deze systemen kunnen ook leiden tot een besparing op de inzet van personeel omdat mensen langer thuis blijven wonen en er minder vaak een zorgverlener naar de cliënt toe hoeft te gaan. Met de toegepaste techniek is een alarmmelding makkelijk gemaakt en dat gebeurd dan ook vaak per ongeluk. Weliswaar beschikt het alarmeringsapparaat over een zogenaamde groene knop waarmee een vals alarm ongedaan kan worden gemaakt, maar in veel gevallen is het voor cliënt niet zichtbaar cq. hoorbaar dat hij per vergissing alarm heeft geslagen. Dat is bijvoorbeeld het geval als de cliënt zich in een ander vertrek bevindt en met de halszender alarm maakt. De kosten van een vals alarm lopen hoog op als in zo n situatie de alarmcentrale een hulpverlener op pad stuurt. Een andere opbrengst is het reeds eerder genoemde contact met cliënten die in een later stadium afnemers van zorg worden. Deze vorm van klantenbinding is in feite een investering in de toekomst van de zorgorganisatie. Het toepassen van geschikte bewakings-, alarmerings- en communicatietechnologie bij ouderen en mensen met beperkingen, heeft ook maatschappelijke winstpunten. Het eerder genoemde Limburgse project ICT en onplanbare zorg toont aan dat de beschikbaarheid van alarmering in combinatie met vierentwintig uur onplanbare professionele zorg, mensen in staat stelt om langer zelfstandig te blijven wonen. Hierdoor wordt bespaard op de duurdere intramurale zorg. Een praktische complicatie hierbij is dat de besparingen soms ten goede komen aan een andere partij dan degene die de kosten maakt. Goede afspraken op regionaal niveau over de verdeling van kosten en baten zijn dan ook een noodzakelijke voorwaarde om deze maatschappelijke winst te realiseren. Kenniscirkel Domotica voor wonen en zorg Als u daadwerkelijk aan de slag wilt met zorginhoudelijke en technologische vernieuwingen op het gebied van bewaking, alarmering en communicatie voor ouderen, mensen met beperkingen en mensen met dementie, dan is een abonnement op de Kenniscirkel Domotica voor wonen en zorg interessant. De kenniscirkel biedt informatie over de meest recente ontwikkelingen, beschrijft voorbeeldprojecten en modelwoningen, stelt functionele programma s van eisen op voor domoticatoepassingen, rapporteert over evaluatieonderzoeken, geeft u toegang tot een database met alle in Nederland verkrijgbare domoticaproducten, ondersteunt lokale initiatieven, geeft een nieuwsbrief uit en organiseert regelmatig bijeenkomsten over actuele ontwikkelingen. De brochurereeks Zicht op zorg en technologie is bij het abonnement inbegrepen. Meer informatie vindt u op Vilans: Factsheet Zorg & Technologie 5

6 Financiering van bewakings- en alarmeringssystemen De benodigde investeringen lopen uiteen van circa vijfhonderd euro per cliënt voor actieve personenalarmering tot enkele duizenden euro s voor meer geavanceerde systemen zoals valdetectie, inactiviteitsmeting via intelligente camera s en automatische bewaking. Onder bepaalde voorwaarden is financiering van deze systemen mogelijk via de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ), de Beleidsregel Zorginfrastructuur. Belangrijke voorwaarden zijn dat het moet gaan om woninggebonden systemen in een wooncomplex dat is bestemd voor cliënten met een extramurale AWBZ-indicatie voor persoonlijke verzorging, verpleging of ondersteunende begeleiding mét onplanbare zorg. In de praktijk betekent dit, dat deze technologische voorzieningen alleen kunnen worden aangebracht bij nieuwbouw of verbouwing van geclusterde zorgwoningen. De beleidsregel is op dit punt aan herziening toe, omdat ze is ingehaald door de ontwikkelingen in zorg en technologie. Onplanbare zorg is op steeds meer plaatsen aan huis verkrijgbaar en de nieuwste bewakings- en alarmeringssystemen maken gebruik van draadloze communicatie en zijn verplaatsbaar van de ene naar de andere woning. Voor de aanschaf en installatie van dergelijke verplaatsbare, draadloze technologie bij de cliënt thuis, kan thans echter geen beroep worden gedaan op deze beleidsregel. Het aanbieden van bewakings- en alarmeringssystemen kan ook op commerciële basis worden gefinancierd door middel van een abonnement. Op diverse locaties bestaan momenteel reeds abonnementen op personenalarmering in combinatie met professionele alarmopvolging. Sinds kort biedt ZuidZorg in de regio Eindhoven een dergelijk pakket aan met diverse uitbreidingsmogelijkheden zoals een trekschakelaar voor alarmering in de badkamer, een rookmelder, inbraaksignalering, valdetector en een extra spreek-luisterapparaat. Uitbreiding van het abonnement met elk van deze voorzieningen is mogelijk (Personenalarmering ZuidZorg, 2007). Financiering van communicatie tussen cliënt en zorgverlener Behalve voor de financiering van bewakingsen alarmeringssystemen, kan op de Beleidsregel Zorginfrastructuur ook een beroep worden gedaan voor een vergoeding van de kapitaallasten van technologische voorzieningen voor de communicatie tussen cliënt en zorgverlener. Hiertoe behoort onder andere de aanleg en het geschikt maken van breedbandverbindingen voor screen-toscreenzorg, teleconsultatie, telemonitoring en telebegeleiding. Het benutten van deze technologische infrastructuur voor de levering van screen-to-screenzorg is mogelijk via de AWBZ Beleidsregel Extramurale Zorg. Deze regeling zegt dat voor cliënten met een indicatie voor extramurale verpleging de faceto-facezorg kan worden vervangen door screen-to-screenzorg. Conclusies en aktiepunten De markt voor bewakings- en alarmeringsdiensten is een zeer dynamische markt. Er zijn de afgelopen jaren diverse nieuwe technologische mogelijkheden beschikbaar gekomen die meer betrouwbare meldingen geven, betere waarborgen bieden voor de veiligheid van de cliënt, minder eisen stellen aan de competenties van cliënten, toegepast kunnen worden ongeacht waar de cliënt woont en verplaatsbaar zijn. Deze nieuwe mogelijkheden zijn met name interessant voor kwetsbare mensen met ernstige somatische beperkingen en mensen met dementie in de thuissituatie. Door het beschikbaar komen van deze nieuwe technieken is het mogelijk dat steeds meer mensen met steeds ernstigere beperkingen tóch thuis kunnen blijven wonen. Te verwachten is dat de cliënten op grote schaal van die Vilans: Factsheet Zorg & Technologie 6

7 mogelijkheden gebruik willen maken; niemand wil immers graag in een verzorgings- of verpleeghuis worden opgenomen. Vooral aanbieders van extramurale zorg- en dienstverleningspakketten doen er goed aan een hernieuwde analyse te maken van de kansen voor uitbreiding van hun marktaandeel door deze nieuwe technieken te koppelen aan aangepaste zorg- en dienstverleningspakketten. Grote delen van deze markt liggen nog braak. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. Het aantal mensen met dementie gaat in de periode tot 2050 meer dan verdubbelen. Ruim zestig percent van de mensen met dementie woont gewoon thuis en dat aandeel zal in de toekomst minimaal zo blijven. Op dit moment heeft vrijwel niemand van hen een geschikte vorm van bewaking en alarmering! Literatuur Charles Willems e.a. (2005, 2006), ICT en onplanbare zorg in Zuid Limburg. Gebruikersevaluatie van de pilot, september Eindrapport, maart Hoensbroek, irv Kenniscentrum voor Revalidatie en Handicap. Johan van der Leeuw (2007), Moderne techniek in de zorg. Met intelligente sensoren waken over thuiswonende cliënten. Samenvattende en journalistieke beschrijving van het domoticaproject Zorgpalet Baarn-Soest & TNO voor thuiswonende cliënten met een verpleeghuisindicatie. Te downloaden vanaf > publicaties. Personenalarmering ZuidZorg (2007). Zie op > diensten > personenalarmering > bekijk de brochure Vilans / Kennis die werkt in zorg Tjitse Mandemaker en Johan van der Leeuw zijn werkzaam bij Vilans. Vilans is de nieuwe naam van de gefuseerde kennisinstituten NIZW Zorg, KITTZ en KBOH. In de loop van 2007 zal ook het irv / Kennisinstituut voor revalidatie en handicap zich aansluiten bij Vilans. Bij Vilans werken ruim honderd medewerkers op het gebied van innovatie en implementatie in de zorg. Vilans is actief op de gebieden van technologie & toegankelijkheid, kwaliteit van zorg en samenleving & beleid. Vilans is gehuisvest op het voormalige adres van het NIZW, Catharijnesingel 47 in Utrecht. Telefoon , Website: De auteurs zijn per bereikbaar onder t.mandemaker@vilans.nl en j.vanderleeuw@vilans.nl Vilans: Factsheet Zorg & Technologie 7