Geschiedenis van het Nederlandse pensioenstelsel: wat kunnen we leren van het verleden?

Transcriptie

1 Geschiedenis van het Nederlandse pensioenstelsel: wat kunnen we leren van het verleden? We nemen u mee in vogelvlucht door de geschiedenis van het Nederlandse pensioenstelsel. Een stelsel dat zich kenmerkt door een sterke tweede pijler. Een blik op het verleden leert dat veel van de vragen van vandaag ook eerder zijn gesteld. We gaan terug naar het jaar Het idee van pensioen bestond toen al geruime tijd. In de zeventiende eeuw hadden de gilden al kleine pensioenvoorzieningen (niet riant en vaak onzeker). En ook voor sommige ambtenaren was er al een gestructureerde regeling. Maar ondernemingspensioenregelingen waren nog relatief nieuw. Werklieden waren afhankelijk van hun eigen spaargelden, van hun familie, van niet altijd even goed beheerde fondsen van vakbonden, of in extreme gevallen van het armenhuis. 1

2 1886: Van Marken Natascha J.C. van Marken van de Delftse Gist- en Spiritusfabriek trof in 1886 een ondernemingspensioenregeling. Van Marken was een van de weinige werkgevers die concrete plannen maakte voor het pensioen van zijn werknemers. Hij vond dat werknemers zelf moesten sparen voor hun pensioen. Zelfredzaamheid was zijn uitgangspunt. Maar hij wist ook heel goed dat veel werknemers die discipline niet konden opbrengen of het überhaupt lastig vonden om wegwijs te worden in de spaarmogelijkheden. Dat klinkt actueel. Bijna alle verkiezingsprogramma s reppen momenteel over de uitbreiding van keuzevrijheid voor de werknemer over pensioen. Ook observeerde hij dat het aantal gepensioneerden flink toenam en steeds verder zou toenemen. Wederom een vaststelling die in 2016 niet zou misstaan. En hij worstelde met hoe dat pensioen uit te keren. Een levenslange periodieke uitkering? Of vrij in één keer aan te wenden kapitaal? Een moeilijke keuze, waarover hij in 1892 het volgende schreef: hoe licht zal dat kapitaal zonder de gewenste voorzichtigheid worden belegd of verbruikt; deze begint een zaakje, dat - als de meeste zaakjes - niets dan teleurstelling geeft; een ander leent aan kinderen of vrienden en verliest met zijn geld kinderliefde en vriendschap, een derde geeft gehoor aan valsche raadgevingen tot het verkrijgen van (...) hoge rente, en houdt ten slotte waardeloos effecten papier over (...). 2

3 Zijn oplossing: de onderneming zou voor de gepensioneerden van later moeten sparen. Een beginpunt voor de grote tweede pijler van het Nederlandse pensioenstelsel. 1935: Koninklijke Hollandsche Lloyd Een plicht pensioengelden buiten de onderneming veilig te stellen was er destijds niet. Van Marken bepleitte die gedachte terecht wél. Een voorbeeld. Op 15 mei 1935 vroeg de in Amsterdam gevestigde rederij de Koninklijke Hollandsche Lloyd surseance van betaling aan. En uiteindelijk ging zij ook failliet. Er was bij de rederij een pensioenregeling voor de werknemers. Maar de pensioengelden stonden eenvoudigweg op de balans van de onderneming. Weinig tot niets bleef er na het faillissement van over. Schuldeisers hadden een vordering ook op het pensioenvermogen. Aan de publieke liefdadigheid prijsgegeven, kopten de kranten. Voor vele werknemers een grote aderlating, want zo legden de kranten uit (ook weer in bewoordingen die in 2016 niet zouden misstaan): deze ramp treft hen te zwaarder, omdat zij in vertrouwen in het op hen wachtende pensioen geen andere maatregelen voor de oudendag hebben genomen. 3

4 Deze ontwikkeling was de directe aanleiding voor de huidige pensioenwetgeving: de Pensioen- en Spaarfondsenwet van mei 1952 die in 2007 werd vervangen door de Pensioenwet. De kwestie gaf aanzet tot breder denken. Want, zo werd geschreven, we beleven, wat de pensioenzekerheid betreft, nu eenmaal een onzekeren tijd. En ook dit thema is vandaag de dag nog actueel. Werd in de jaren 50 echter expliciet gekozen voor een collectieve oplossing voor die onzekerheid, nu pleiten diverse partijen ervoor om juist die collectiviteit te verminderen, en persoonlijke pensioenpotjes te maken. 1949: Wet verplichte deelneming in een bedrijfstakpensioenfonds Gisteren, op de dag af 68 jaar geleden, stuurde minister Joekes van Sociale Zaken zijn memorie van antwoord voor wat zou worden de Wet verplichte deelneming in een bedrijfstakpensioenfonds naar de Tweede Kamer. Die wet legde de grondslag voor het Nederlandse stelsel van verplichte deelneming. Een van de elementen waarop het huidige pensioenstelsel hoog scoort in de wereldwijde rankings. Maar wat wellicht minder bekend is: deze wet was in belangrijke mate ook bedoeld om zelfstandigen een pensioenregeling te bieden, in het bijzonder de zelfstandige in de landbouw. Dat tegen de achtergrond van gelijkmaking van arbeidsvoorwaarden. Of in moderne termen: alle zzp-ers in een bedrijfstak verplichten om de pensioenkosten te versleutelen in het tarief. 4

5 Uiteindelijk heeft de Wet BPF nooit echt een ZZP-functie gekregen: het Landbouwpensioenfonds zag ervan af om zelfstandigen zich te laten aansluiten. Het wetsvoorstel werd niet ingetrokken: het parlementaire proces was al vrijwel afgerond. Vandaag de dag zijn alleen de zelfstandige schilders en de stukadoors in de bouw verplicht aangesloten bij een bedrijfstakpensioenfonds. Maar het idee dat de huidige wetgeving een ZZP achtergrond heeft, is wellicht een aardig aanknopingspunt om de mogelijkheden van die wetgeving verder te verkennen. 1990: Europese Unie We maken nog één sprong in de tijd, naar Circa 100 jaar na de pensioenregeling bij Van Marken. Waren ondernemingsfondsen destijds nog kleine fondsen, nu zijn het de grootste financiële instellingen ter wereld. Ook de EU kon ze niet meer negeren. In het Limburgse Kerkrade sprak in juli 1990 de toenmalige EU commissaris voor mededinging, Brittan, een zaal met pensioenspecialisten toe. Hij pleitte voor Europese regulering van pensioenfondsen. Hij noemt daarvoor 4 redenen. Europese economische eenwording. Pensioenfondsen als niet te negeren grote financieel instellingen. Economische groei door vrij verkeer van pensioenkapitaal. Beperken van afhankelijk van overheidspensioen, zoals de AOW. 5

6 De speech van Brittan was het startschot voor EU regulering van pensioenfondsen en het door hen beheerde kapitaal. Het bleek niet eenvoudig om hierover politieke overeenstemming te bereiken. Richtlijnvoorstellen uit 1991 en 1993 haalden de eindstreep niet. En een poging tot eenzijdige regulering zonder medewerking van de lidstaten strandde via het Hof van Justitie. Het zou in 1990 nog dertien jaar duren voordat er EU wetgeving werd aangenomen in de vorm van een pensioenfondsenrichtlijn. Het resultaat van moeizaam getouwtrek tussen lidstaten en de EU, over beschikkingsmacht over het eigen pensioenstelsel. Een worsteling die ook vandaag nog voortduurt, als we kijken naar de sterk diverse EU standpunten op pensioenterrein in de verkiezingsprogramma s. 2017: Maart; verkiezingen Onze korte blik op het verleden leert dat het Nederlandse pensioenstelsel met horten en stoten is ontwikkeld. Geen revolutie, maar evolutie. En dat is eigenlijk heel Nederlands. Natascha Wij hebben geprobeerd om u te laten zien dat sommige vragen van vandaag over het stelsel ook de vragen van gisteren en zelfs langer geleden waren. Wie weet kunnen ook de antwoorden van toen inspiratie zijn voor de antwoorden van morgen. 6