Trends in beleggingen

Transcriptie

1 Hartelijk Welkom Trends in beleggingen Een kwestie van vooruitkijken Rabobank Week van de Leden

2 30 september 2011 The Big Picture Beleggen in tijden van crises september 2011 Rabobank Private Banking 2 Rabobank

3 30 september 2011 Meerdere crises naast elkaar klimaatcrisis voedselcrisis watercrisis energiecrisis economische crisis huizencrisis bankencrisis eurocrisis politieke crisis sociale crisis vertrouwenscrisis Een van de oorzaken van de crisis is de groei van de wereldbevolking (met name de opkomst van een grote middenklasse in Azie). Het zwaartepunt van de wereldeconomie verschuift van het Westen naar het Oosten. De crises hangen ook met elkaar samen. De voedselcrisis wordt deels ook veroorzaakt door de energiecrisis (niet alleen is er voor voedsel veel energie nodig, maar er worden ook voedselgewassen gebruikt als energiebron). Verder is landbouwgrond in combinatie met schoon water schaars. Ook de economische/financiële crisis heeft impact op investeringen, daarvoor krijgen investeerders minder makkelijk financiering. De financiële crisis startte eigenlijk bij de huizencrisis in de VS en via de hypotheekproducten van de banken (het belangrijkste exportproduct van de VS begin deze eeuw) kwam het in het financiële systeem. Daardoor raakte dat systeem verzwakt en daar is vooral in Europa onvoldoende aan gedaan. Banken zijn niet voldoende geherkapitaliseerd. Dat is ook de reden dat Griekenland vorig jaar niet mocht omvallen, dat zou immers de banken te hard raken. De overheid was dus genoodzaakt om de economie en banken te steunen. Daarmee kwamen de schulden bij de overheid. Die moet gaan bezuinigen en belastingen verhogen en dat ligt politiek altijd moeilijk in een democratie. De gevolgen werden daarmee ook voelbaar voor de burger (nu vooral in de probleemlanden, maar later natuurlijk ook in de landen die gaan steunen) en dat zorgt voor een sociale crisis. Alle crises bij elkaar zorgen dat het vertrouwen afneemt en niet toeneemt. Er is dus ook sprake van een vertrouwenscrisis. Met name het vertrouwen in de politiek is tot een historisch dieptepunt gedaald. Vertrouwen is ook belangrijk voor financiële markten. Het sentiment is op dit moment dus uitermate negatief. 80% van de Amerikanen denkt dat we nog in een recessie zitten, de aandelencultuur van eind vorig eeuw is volledig verdwenen. 3 Rabobank

4 30 september 2011 Inhoud Beleggen in tijden van crises Terugblik Macro-economie Schuldencrisis Scenario-analyse Effect crisis op risico s Kans of risico Assetmix Aandelen overwegen Vastrentende waarden onderwegen Conclusie Adviezen Aandachtspunten 4 Rabobank Private Banking 4 Rabobank

5 30 september 2011 Terugblik 5 Bron: Bloomberg Rabobank Private Banking 5 Rabobank

6 30 september 2011 Dow Jones index 6 Bron: Bloomberg Dow 1000 Rabobank Private Banking Eind jaren negentig vierde optimisme hoogtij. Toen kwamen er ook boeken uit dat de Dow nog een keer zou verviervoudigen vanaf toch al stevige waarderingen. Nu is het sentiment vergelijkbaar, maar wel 180 graden de andere kant op. In beide gevallen is er sprake van een overdrijvingsfase. Dat betekent niet dat de beurzen niet verder kunnen zakken, maar de factor sentiment is in ieder geval niet overdreven optimistisch en slaat eerder door naar de andere kant. Voor beleggers die wel risico willen nemen is dit positief. 6 Rabobank

7 30 september 2011 Macro-economie Economie Schuldencrisis Rente Valuta 7 Rabobank Private Banking Economie Wereldwijde groeivertraging (verwachting 2011 van 4% naar 3%) Tijdelijk effect van kwantitatieve verruiming Opkomende landen lopen tegen capaciteitsgrenzen aan Schuldencrisis Soevereine schuldencrisis speelt op Europese banken aan het infuus bij de ECB Recessie: politiek heeft sleutel Rente Inflatie wereldwijd over hoogtepunt heen Centrale banken draaien bij Lange rente op staatsobligaties op depressieniveau Valuta Amerikaanse dollar weer vluchthaven, ondanks of dankzij AA+ Euro op korte termijn zwak, uiteindelijk richting 1,48 Zwitserse frank vast aan de euro, valutaonrust Wereldwijde groeivertraging in het tweede kwartaal ten opzichte van de voorgaande twee kwartalen. Dat is deels te wijten aan de economische gevolgen van de natuurramp in Japan. Naast een recessie in Japan zijn er vertragingen in de levering van halffabricaten en met name in Azië een lagere productiegroei. Dit is zichtbaar in het wereldhandelsvolume dat in het tweede kwartaal van 2011 na twee jaar onafgebroken groei weer daalde. Maar ook zonder Japan is de wereldeconomie duidelijk minder krachtig geworden. Mogelijk dat het einde van QE 2.0 een rol speelt, maar het past in ons basisscenario dat de schuldencrisis in het Westen voor langere tijd een matige groei tot gevolg heeft. De afbouw van schulden drukt de consumptie en zorgt ook dat er minder noodzaak is om te investeren. Er is nog voldoende capaciteit en dat houdt de 7 inflatie in bedwang. In de laatste maanden is de inflatie gestabiliseerd. Rabobank

8 30 september 2011 Vertrouwen Amerikaanse consument daalt Bron: Bloomberg 8 Rabobank Private Banking De vertrouwenscijfers (of het nu gaat om consumentenvertrouwen, producentenvertrouwen of welke vertrouwensindicator ook) staan duidelijk onder druk. De hardere macro-economische cijfers wijzen nog altijd op een behoorlijke groei, zelfs op een versnelling ten opzichte van het eerste halfjaar. Het consumentenvertrouwen in de VS stond al niet op een hoog niveau. Feitelijk is er nooit sprake geweest van een echt herstel van dit vertrouwenscijfer. Dat verklaart ook waarom 80% van de Amerikanen denkt dat we nog steeds in een recessie zitten. De detailhandelsverkopen zijn wel hersteld. Nadat die eerst fors moesten inleveren omdat de consumenten gingen sparen, wordt er nu niet meer extra gespaard. Dat betekent dat de groei van het besteedbaar inkomen weer grotendeels wordt geconsumeerd en dat is terug te zien in de detailhandelsverkopen. 8 Rabobank

9 30 september 2011 Soevereine schuldencrisis % Bron: Datastream 9 Rabobank Private Banking Oplossingen te over, maar geen politieke wil (vooralsnog) $ 8 biljoen te veel schulden in het westen, $ 3,4 biljoen te weinig schulden in opkomende landen: per saldo 6% van wereld BBP Wat is nu slechter dan in 2008: Sterk gestegen schuld overheden Politieke onrust Hogere winstmarges bedrijfsleven Europese banken aan het infuus Vergelijking met 2008 gaat in veel opzichten niet op: Betere balansen bij bedrijven, Amerikaanse banken en consumenten Winstherzieningen vallen mee Spreads investment grade corporates veel lager Lehman was een verrassing, Griekenland niet In essentie is het een klein probleem. De schuldencrisis is deels veroorzaakt door tekorten in landen als de VS en de Zuidelijke europese periferie en overschotten in landen als China en Duitsland. Deze onbalans zorgde voor kapitaalstromen waardoor bijvoorbeeld de VS groei deels financierde met schulden. Top down zijn er dus te veel schulden in het Westen en te weinig in de opkomende landen. Top down is het ook geen groot probleem. In 2008 viel de economie van een klif. De Amerikaanse consument spaarde niet en dat doet die nu wel. Die beweging heeft er voor gezorgd dat de consumentenbestedingen vrij Rabobank 9

10 30 september 2011 Scenario s 10 Rabobank Private Banking Ons basisscenario gaat niet uit van een diepe recessie. Dat is essentieel omdat een nieuwe diepe recessie ook een stevige winstrecessie zal betekenen. Omdat het vertrouwen echter laag is, zullen waarderingen niet kunnen stijgen. Tegelijkertijd zullen aandelen wel de winstontwikkeling volgen en nu de waardering rond de dieptepunten van maart 2009 staat, lijkt het neerwaarts risico voor aandelen beperkt. Basisscenario lage groei en lage inflatie 60% Schuldenafbouw remt economische groei Westen Hogere reële rente, maar geen hogere inflatie (o.a. door ITrevolutie) Aandelen volgen winstontwikkeling, beperkte ruimte voor herwaardering door vertrouwenscrisis Rente laag, maar duidelijk hoger dan nu Positief scenario, normalisering 15% Meevallers groei ontwikkelde landen Oplossing Europese schuldencrisis Centrale banken normaliseren rente Positief voor aandelen (hogere waardering), negatief voor obligaties Negatief scenario, beleidsfouten 20% Politieke besluitvaardigheid vereist in de Eurozone, de VS en Japan Arsenaal centrale bankiers beperkt Rabobank 10

11 30 september 2011 Effect crisis op risico s Verkorting beleggingshorizon Hoge samenhang risicovolle beleggingscategorieën Vluchthavens lijken veilig Nieuwe regelgeving Afnemende liquiditeit Fraude eerder zichtbaar 11 Rabobank Private Banking De vertrouwenscrisis zorgt er voor dat mensen niet ver in de toekomst durven te kijken. De dag van morgen is al ver genoeg. Dit verkort ook de beleggingshorizon en zorgt er voor dat de geëiste risicopremie hoog is. De correlatie tussen de verschillende assets in tijden van crisis is relatief hoog. Juist wanneer diversificatie belangrijk is, lijk je er niet zoveel aan te hebben. Door de hogere correlatie zijn ook de vluchthavens niet meer veilig. Verder vlucht mensen in kas, maar liquiditeiten worden aangehouden bij een bank en er zijn zorgen om het financiële systeem. Ook zit er een zekere ironie in het vluchten richting staatsobligaties gezien de soevereine schuldencrisis. Uiteindelijk kan de onbalans worden opgelost via valuta s. Hoe groter de onbalans, des te groter de potentiële verschuivingen in valuta. Griekenland zit echter vast in de euro. Als ze de drachme nog hadden was deze munt stevig gedevalueerd. Op wereldschaal zorgt de koppeling van de Renminbi aan de dollar voor onbalans. Regelgeving zorgt dat markten minder goed werken en regels kunnen zelfs voor systeemrisico s zorgen. Zie bijvoorbeeld de Bazel II regel om voor overheidspapier geen eigen vermogen aan te houden. Onder Bazel II kunnen banken dus onbeperkt Grieks Staatspapier op de balans nemen zonder dat ze daarvoor extra eigen vermogen moeten aanhouden. Als partijen elkaar niet meer vertrouwen is er ook geen handel en dan kunnen zelfs normaal gesproken zeer liquide instrumenten illiquide worden. Met name de Europese sector is onvoldoende geherkapitaliseerd en dat maakt ze gevoelig voor besmetting door de soevereine schuldencrisis. Vastgoed is sterk gekoppeld aan de financiële sector, er wordt gewerkt met leverage. Fraudes worden vrijwel altijd zichtbaar in tijden van crisis, Aldoboli (UBS) is daarvan een voorbeeld. 11 Rabobank

12 30 september 2011 Kans of risico Kansen Failliet van Griekenland Aandelen opkomende landen Bedrijfsobligaties en high yield obligaties Ierse staatsobligaties Kredietplafonddiscussie Inflatie Risico s Geen recessie, rentes Aandelen en obligaties financiële sector (EU) Opkomende landen schuld Patstelling politiek VS Deflatie Euro 12 Dollar Rabobank Private Banking Als risico s breed zijn uitgemeten kunnen ze een kans worden. Financiële markten hebben de neiging om het slechtste scenario in te prijzen. Een default van Griekenland is breed uitgemeten in de pers zodat het bezit van de zaak ook hier het einde van het vermaak kan betekenen en beurzen (na een mogelijke eerste schrikreactie) positief zullen reageren. Verder zorgen crises er voor dat geld uit risicovolle assets wordt gehaald (de-risking), maar voor lange termijn beleggers biedt dit juist kansen. Met name EM-aandelen stegen sterk na de crisis van Ook zorgt de crisis er voor dat alle probleemlanden min of meer over een kam worden geschoren. De markt maakt wellicht onvoldoende onderscheid tussen Ierland aan de ene kant en Griekenland aan de andere. Voor centrale banken is inflatie een vijand die veel makkelijker is te bestrijden dan deflatie, zie ook de problemen in Japan. Risico s zitten nu in veilig geachte instrumenten. Het opwaarts potentieel van Duitse staatsobligaties is zelfs in het meest extreme scenario zeer beperkt en een lichte aanpassing naar de realiteit zorgt al voor een negatief rendement. De financiële sector combineert structurele, cyclische en operationele problemen. Emerging debt was een vluchthaven, maar heeft ook te lijden gehad van de-risking. De euro kan aan kracht winnen na het oplossen van Griekse probleem. 12 Rabobank

13 30 september 2011 Assetmix Van obligaties naar aandelen 13 Rabobank Private Banking 13 Rabobank

14 30 september 2011 Assetmix Aandelen overwegen Obligaties onderwegen 14 Rabobank Private Banking Let op dat in de Schretlenprofielen alleen de gemengde profielen naar overwegen zijn gegaan voor aandelen. De hogere profielen hadden al een overwegen voor alternatieven waardoor er minder ruimte is voor aandelen. Voor de Raboprofielen zijn aandelen in de hogere profielen wel verhoogd. Aandelen zijn goedkoop, maar vooral in relatie tot de extreem gedaalde rente. De overweging van aandelen moet daarom in samenhang worden gezien met de onderweging van obligaties. Aandelen overwegen 10 augustus aandelen naar overwegen Extreem waarderingsverschil tussen aandelen en obligaties Sentiment overdreven negatief, recessie ingeprijsd Opkomende markten overwegen ten koste van VS Obligaties onderwegen Record dieptepunt lange rente in vluchthavens Inflatie voorlopig hoger dan nominale rente Gedwongen kopers Voorkeur voor high yield en bedrijfsobligaties. Terughoudend met staatobligaties en obligaties financiele instellingen Alternatieve beleggingen overwegen Meer mogelijkheden, minder spelers Verliesbeperking in onrustige tijden Nadruk op hedgefunds, private equity en grondstoffen Terughoudend met niet-beursgenoteerd vastgoed Rabobank 14

15 30 september (Lehman) of 1998 (LTCM)? Bron: Bloomberg 15 Rabobank Private Banking De crisis van 2008 kwam als een schok waardoor liquiditeit sterk terugliep en consumenten fors meer gingen sparen. De crisis nu is geen schok (we zien het aankomen) en de centrale banken ondersteunen de liquiditeit. De consument gaat niet meer sparen. Daarom lijkt de onrust op de beurs nu op die van Aangezien de VIX al de niveaus van 1998 heeft bereikt suggereert dit dat het neerwaarts risico vanaf dit niveau beperkt is. Alleen als de illiquiditeit, de schok en de reactie bij consumenten tezamen genomen even groot is als in 2008 is er nog meer neerwaarts potentieel vanaf dit niveau. In ons basisscenario gaan we daar niet vanuit. Het dividendrendement ligt nu op het dubbele van de tienjaarsrente. Dividend is door de tijden heen veel stabieler dan winsten. Feitelijk wordt er nu nauwelijks enige winstgroei ingeprijsd. 15 Rabobank

16 30 september 2011 Aandelen: waardering en winstgroei K/W 12 mnd T Winstgroei T% Herziening 3m% Wereld 10,1 12,9-3,2 Noord-Amerika 11,2 14,1-1,4 Europa 8,4 10,2-5,3 Pacific 11,2 15,5-3,9 Opkomende landen 9,1 12,8-3,8 Bron: I/B/E/S - Datastream Winsten onder druk, markt rekent op winstdaling Europa en opkomende landen relatief aantrekkelijk Waardering vrijwel gelijk aan dieptepunt maart Rabobank Private Banking De waardering is vergelijkbaar met maart 2009 (het dieptepunt in de vorige crisis). Bedrijven hebben het in de crisis opmerkelijk goed gedaan, met sterke productiviteitsstijgingen. Daardoor liggen de winstmarges op een hoog niveau. Dat is een risico, maar lagere energieprijzen, lagere grondstoffenprijzen en het ontbreken van looneisen zorgen er voor dat die winstmarges nog wel even hoog kunnen blijven. Dat risico is dus beperkt. Ook het derde kwartaal ziet er relatief goed uit. Wel kunnen vraagtekens worden gezet bij de dubbelcijferige winstgroeiverwachtingen, maar de beurs rekent feitelijk al op een winstdaling. 16 Rabobank

17 30 september 2011 Opkomende landen K/W 12 mnd T Winstgroei T% Herziening 3m% Brazilië 8,1 7,9-2,8 Rusland 5,1 5,5-0,8 India 12,3 14,3-4,4 China 8,4 13,9-2,5 BRIC-landen weer aantrekkelijk gewaardeerd Oververhitting en inflatie over het hoogtepunt BRIC 45% index en Korea en Taiwan 25% index Advies: Structurele overweging: 25% van de portefeuille 17 Rabobank Private Banking Waar we begin dit jaar nog wel wat kritische kanttekeningen konden plaats voor wat betreft waardering, oververhitting en inflatie, is dat nu veel minder het geval. Wat dat betreft zijn de fundamenten (waardering, winstgevendheid, economie, inflatie, monetaire politiek, schuldenproblemen) allemaal positiever geworden. 17 Rabobank

18 30 september 2011 China, in 2027 of 2019 nummer 1 18 Rabobank Private Banking Volgens Goldman is China in 2027 nummer 1 (qua BBP in koopkrachtpariteit), The Economist denkt dat dit in 2019 al het geval is. De eerste downtick in de Chinese inflatie is zichtbaar. Toch zal het beleid van verkrapping nog wel even aanhouden. Dat hangt ook samen met de komst van nieuwe Chinese leiders volgend jaar. De inflatie (met name voedsel) zal echter in de loop van het jaar verder dalen. 18 Rabobank

19 30 september 2011 Lange rente gedaald Bron: Bloomberg 19 Duitse Staat -curve Rabobank Private Banking Opmerkelijk sterke daling van de lange rente, zeker gezien het niveau van waaraf we komen. Ook een historisch dieptepunt, lager dan in de jaren dertig (tijdens de depressie). Dat zorgt er voor dat vanuit rendementsperspectief dit zeer risicovol materiaal is geworden. Een beperkte stijging is voldoende voor een negatief totaal rendement. Verwachting Rabobank over 12 maanden is een rente van 3,3% op 10 jaars Duitse Staat. S&P heeft bereikt wat QE2.0 maar niet kon bereiken Vluchthavenfunctie staatsobligaties, beter dan spaarrekening? Rol centrale banken door korte rente langer laag te houden Lange nominale rente nu duidelijk beneden inflatie Gedwongen kopers: pensioenfondsen, verzekeraars Verschil tussen financials en corporates opgelopen Maar ook tussen Europese en Amerikaanse financials Perpetuele leningen in problemen door Griekenland: -25% Rendement Q3: Covereds +2,2%, Obligaties Banken -4% Advies: Sterk onderwegen, voorkeur High Yield en Corporates Na QE 2.0 steeg de lange rente in de VS, maar de downgrade van S&P zorgde voor een de-risking met een vlucht in Rabobank 19

20 30 september 2011 Inflatieverwachtingen (EU) gedaald Bron: Bloomberg 20 Rabobank Private Banking Inflatieverwachtingen zijn al behoorlijk gedaald, maar gelet op de verder gezakte nominale rente is de reële rente over een groot deel van de curve opnieuw negatief. 20 Rabobank

21 30 september 2011 Conclusie: adviezen Aandelen overwegen Voorkeur voor Large cap, dividend & Groei Opkomende markten overwegen / Verenigde Staten onderwegen Vastrentende waarden onderwegen, duration 3,5 Staatsobligaties maximaal onderwogen High Yield en Corporates overwegen Nadruk op covered bonds, corporates & high yield 21 Rabobank Private Banking Aandelenfondsen met stabiele groeiaandelen en hoog dividend Opkomende markten en Azië bij elkaar 40% aandelenportefeuille Individuele aandelen: Sectoren, Fondsen/trackers: Core plus Risico staatsobligaties Bijwaarden, staatsgegarandeerd, supranationals Kas tot 10 jaar beter rendement Staatsobligaties is niet hetzelfde als AAA Exposure Financials (zowel binnen aandelen als obligaties) Alternatief Covereds, selectief tier one 21 Rabobank

22 30 september 2011 Iedere lokale Rabobank en de andere onderdelen van de Rabobank Groep die als een beleggingsonderneming zijn aan te merken zijn als zodanig geregistreerd bij de Autoriteit Financiële Markten te Amsterdam. U dient zelf na te gaan of de in deze publicatie opgenomen beleggingsadviezen in overeenstemming zijn met het voor u vastgestelde doelrisicoprofiel. U kunt daarover ook contact opnemen met uw adviseur van de Rabobank. De in deze publicatie opgenomen informatie/adviezen zijn geen expliciete of impliciete beleggingsaanbeveling en kunnen op ieder moment zonder verdere aankondiging worden gewijzigd. De presentatie is informatief van aard, en houdt derhalve geen rekening met uw uitgangspunten, beleggingsdoelstellingen, kennis, ervaring, risicobereidheid, persoonlijke (financiële) situatie, fiscale aspecten en persoonlijke wensen. Beleggingsbeslissingen kunnen niet zonder meer op deze presentatie worden gebaseerd. Deze dienen eerst genomen te worden na lezing van het prospectus en de financiële bijsluiter (indien aanwezig). De inhoud van deze presentatie kan op ieder moment zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. Alle auteursrechten en overige intellectuele eigendomsrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze presentatie behoren toe aan Rabobank Private Banking, tenzij expliciet anders aangegeven. 22 Rabobank Private Banking 22 Rabobank

23 Wereldwijde trends: Een kwestie van vooruitkijken! Meinhard Leuhery Ruurlo, 29 september 2011

24 Agenda Wereldwijde trends Demografische veranderingen Tekorten natuurlijke hulpbronnen Milieubewustzijn Oplossingen 24

25 Wereldwijde Trends Demografische veranderingen Tekorten aan natuurlijke hulpbronnen Milieubewustzijn 25

26 Wereldwijde Trends (I): Demografische Veranderingen Groei wereldbevolking (* million) Verstedelijking gaat door Vergrijzing World More developed regions Less developed regions (* million)

27 Wat zijn de gevolgen van een groeiende wereldbevolking? 3 miljard nieuwe consumenten 80 miljoen per jaar per dag miljard inwoners miljard inwoners miljard inwoners miljard inwoners 27

28 Groeiende wereldbevolking en Infrastructuur? American Society of Civil Engineers rapportcijfer Amerikaanse infrastructuur: onvoldoende (D); USD 2,200 miljard aan achterstallig onderhoud Sector rapportcijfer Sector rapportcijfer Luchtvaart D+ Parken & recreatie C- Bruggen C Spoorwegen C- Dammen D+ Wegen D Drinkwater D- Scholen D Energie D Afval C+ Gevaarlijke stoffen D Vervoer D+ Waterwegen D- Afvalwater D

29 Structurele ontwikkeling Infrastructuur: herstel in het Westen 29 -Begin september werd bekend gemaakt dat de concurrentiepositie van Nederland sterk is verbeterd, oa door goed functionerend infrastructuur -Onlangs werd bekend gemaakt dat Obama nog dit jaar USD 50 miljard in infrastructuur wil investeren. Moet nog worden goedgekeurd door de senaat -In verhouding 29

30 Structurele ontwikkeling Infrastructuur: opbouw in het Oosten 350 miljoen Chinezen zullen naar de stad trekken per 2025 Gelijk aan de huidige bevolking van de Europese Unie 1 miljard Chinezen zullen in steden wonen in 2030 Een achtste van de totale wereldbevolking 200 Chinese steden met meer dan 1 miljoen inwoners Europa heeft er momenteel miljard vierkante meter vloeroppervlak wordt gebouwd 5 miljoen nieuwe gebouwen 30 -Op basis van een onderzoek van McKinsey worden deze statistieken voorspeld -Gigantische uitbreidingsinvesteringen in het Oosten, denk aan grote steden, luchthavens, zeehavens, spoorwegen, waterleidingen, riool, energie etc. 30

31 Wereldwijde Trends (II): Tekorten aan natuurlijke hulpbronnen. Beperkt aanbod botst met stijgende vraag Natuurlijke hulpbronnen Water Voedsel en landbouwgrond Source: Goldman Sachs

32 Structurele ontwikkeling Oplopende grondstofprijzen $500,000 Investeringen in productiecapaciteit versus Brent olieprijs Global E&P spending in USDmln vs Brent oil price 120 $450, $400,000 $350,000 $300,000 $250,000 $200,000 $150,000 $100,000 $50,000 $0 Vraag > Aanbod Source: Barclays Capital, Baker Hughes Op deze grafiek ziet men de relatie tussen CAPEX en olieprijs -In 1998, toen de olieprijs rond de $12 noteerde, werd relatief weinig geinvesteerd in productie-capaciteit, dit terwijl de vraag sterk begon te stijgen (uit opkomende landen) 32

33 Structurele ontwikkeling Stijgende vraag naar energie Developed Emerging Gallons per dag per hoofd van de bevolking 33

34 Structurele ontwikkeling Watervoorraden wereldwijd Ongeveer 3% van totale watervoorraad is zoet Waarvan 25% grondwater is Waarvan >50% op een diepte van meer dan 1 kilometer 34 -Tussen 1950 en 2000 is geirigeerd land verdrievoudigd. Sinds 2000 geen groei -Enige mogelijkheid om watervoorraad te laten groeien is door desalinatie en betere efficientie. -Water wordt in toenemende mate gebruikt voor niet agrarische doeleinden (stedelijke voorziening, industrie etc.) - 34

35 Structurele ontwikkeling Watergebruik per consumptie???? 35 NOTE: the chronological orderis: TOMATO, APPLE JUICE, TEA, HAMBURGER Also note: 1 kg of beef requires liters of water. So if all Americans eat only beef, this would require almost 2 million liters of water per year per american!!! And that almost equals the watervolume of an olympic swimming pool!! Per american. 35

36 Structurele ontwikkeling Waterschaarste Woongebied van ruim 200 miljoen mensen Grondwaterniveau scherp dalende Soortgelijke problemen in India Toekomstig probleem voor 300 miljoen consumenten! Source: Water Policy Briefing 36 -Na uitputten van de waterbron in China zal men in de toekomst enkel kunnen oppompen wat natuurlijk wordt aangevuld -Graanproductie in Saudi Arabia stopt in 2016: De waterbron is dan uitgeput -In Jemen daalt het waterniveau jaarlijks met 2 meter. De huidige bevolking van 23 mln groeit snel en men zal in de nabije toekomst vrijwel al het graan moeten importeren. 50mn cubic komt jaarlijks in het bassin, 210mn cubic gaat eruit. -In het algemeen wordt water rond de grote steden steeds minder voor agrarische doeleinden gebruikt: water kost de boer meer dan het gewas oplevert. Hierdoor in California 10% minder geirigeerd landbouwgrond 36

37 Structurele ontwikkelingen - Stijgende vraag naar voedsel Vleesconsumptie per persoon per jaar ( ) VS 124 kg Wereld 40 kg Source: Goldman Sachs 37

38 Rund versus Kip RUND KIP Source: Morgan Stanley 38

39 Structurele ontwikkeling Voedselcrisis 2007 / 2008 Source: Thomson Financial Datastream / FAO 39 -Voedselprijzen sterk gestegen door structureel te weinig productie en nauwelijks voorraadden -In het verleden waren prijsstijgingen het gevolg van droogte, overstromingen of ziektes -Landen zoals Japan en het Midden Oosten zijn actief bezig om landbouwgrond te kopen in bijvoorbeeld Latijns Amerika: food security -> minder afhankelijk van import -Sommige exporterende arme landen krijgen voedselhulp van het World Food Program: Ethiopie exporeert naar Saudi Arabie terwijl WFP 4,6 mln mensen voedt -Landbouwgrond acquisities zijn eigenlijk ook wateracquisities -Landbouwgrond geirrigeerd met rivierwater brengt ook problemen met zich mee: Nijl van Sudan naar Egypte -> Hoe meer Sudan gebruikt, hoe meer graan Egypte moet importeren 39

40 Wereldwijde Trends (III): Milieubewustzijn Opwarming van de aarde Alternatieve energiebronnen

41 Wereldwijde Worldwide Energie-Consumptie Energy Consumption (quadrillion BTU) OECD Non-OECD Aandeel per energiebron (in 2007): 10% 5% 35% 27% Liquids Natural Gas 23% Coal Renewables Nuclear Bron: IEA, 2010 Energie-consumptie zal in de volgende 25 jaar met 50% stijgen, gedreven door niet-oecd landen. Open vragen: Hoe snel kunnen we het aandeel van olie vervangen (35% van primaire energie-consumptie in 2007)? Hoe snel kunnen we het aandeel van hernieuwbare energie opvoeren (nu overwegend waterkracht)?

42 Grootste energievraagstuk in de geschiedenis: Meer Energie, minder CO 2. Stijgende CO 2 -uitstoot & vraag naar energie Schaarste voorraden Veiligheid en betrouwbaarheid Klimaat verandering Schone productie energie Efficiëntie gebruik van energie Opslag van energie Distributie van energie Beleggingskansen

43 Beleggingsoplossingen Infrastructuur Energie Communicatie Transport Water 43

44 Infrastructuur ontwikkeling wereldwijd Eerst bouwen, dan uitbaten. Niet onderhouden? Energie Communicatie Opnieuw aanleggen kost? Factor 4!!! Transport Water 44

45 Beleggingsoplossingen: Infrastructuur constructie!, : ,9 0,703 45

46 Beleggingsoplossingen voor voedselprobleem Meer produceren Productie per eenheid land vergroten (technologie!!) Meer landbouwgrond in afgelegen gebieden gebruiken (infrastructuur!!) Minder (vlees) consumeren 1 kilo dierlijk eiwit kost 8 kilo plantaardig eiwit Geen bevolkingsgroei.. Synthetisch voedsel??? 46

47 Beleggingsoplossingen - Agribusiness Boerderij benodigdheden Landbouwers Verwerkende Industrie Distributeurs - Kunstmest - Agrarische producten - Verwerking - Logistiek - Chemicaliën - Vis/Vlees producenten - Verpakking - Transport - Zaden - Apparatuur - Branding 47

48 Beleggingsoplossingen - Water Water management Ontzilting Leidingen, pompen, Irrigatie 48

49 Thematische fondsen universum van Rolinco Demografische Veranderingen Tekorten Natuurlijke hulpbronnen Milieubewustzijn Emerging Markets Global Consumer Trends Sust. Agribusiness Smart Materials Chinese Equities New World Financials Natural Resources Smart Energy Africa Equities Property Sustainable Water Sust. Climate Change Indian Equities Infrastructure Emerging Markets Sust. Healthy Living Robeco Rotterdam SAM Zurich

50 50

51 Belangrijke informatie Dit document is met zorg samengesteld door Robeco Institutional Asset Management B.V. (hierna Robeco). Het is uitsluitend bedoeld om te voorzien van informatie over de specifieke capaciteiten van Robeco, maar is geen aanbeveling om bepaalde effecten of beleggingsproducten te kopen of te verkopen. De inhoud is gebaseerd op betrouwbaar geachte informatiebronnen. Historische rendementen worden alleen ter illustratie gegeven en zijn als zodanig geen weergave van de verwachtingen van Robeco voor de toekomst. De waarde van uw belegging kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. Robeco Institutional Asset Management B.V. is geregistreerd bij de Autoriteit Financiële Markten in Amsterdam. De prospectussen en vereenvoudigde prospectussen/financiële bijsluiters van de genoemde fondsen zijn kosteloos te verkrijgen via

52 Robeco 28 oktober 2009 Zoeken naar houvast 52

53 Bedankt voor uw komst! Tot ca uur napraten + borrel Meer kennisevenementen: Volg ons ook via