Veiligheid voorop bij FrieslandCampina

Transcriptie

1 21 e jaargang nummer vaktijdschrift van Facility Management Nederland fmi Thema: Huisvesting Veiligheid voorop bij FrieslandCampina FMinFOCUS VEILIGHEID VU: Meerwaarde jaren- 70-gebouwen onderschat Het belang van servicekostenonderzoek

2 HOOFDREDACTIONEEL Huisvesting John Dommerholt, hoofdredacteur De sleutel tot een ongediertevrij gebouw Natalie Hofman is sinds kort voorzitter van FMN. En dat betekent dat ze redactie van FMI heeft verlaten. Jammer! Natalie heeft al lang en altijd vol energie een bijdrage geleverd aan de totstandkoming van veel nummers, bijna tien jaar. Natalie: Namens de redactie van FMI veel succes als voorzitter van onze vereniging! In dit nummer een duo-interview met scheidend voorzitter Ian van der Pool en Natalie. In dat interview geeft Natalie aan dat haar ambities onder meer liggen op het realiseren van de verbinding tussen hard- en soft facilities. Ik ben het met Natalie eens dat de aandacht binnen facility management de afgelopen jaren vooral heeft gelegen op het gebied van soft facilities en dan met name op hospitality. Op zich niet zo vreemd, want dienstverlening valt vaak het eerst op, vraagt continue aandacht en kan leiden tot onderscheidend vermogen. Maar hoe je ook het wendt of keert: hard facilities en dan vertaal ik dat voor het gemak maar naar het gebouw, de vaste inrichting en alle techniek die daarmee samenhangt maakt bij de meeste organisaties nog ruim veertig procent van het facilitaire budget uit. Dat soft- en hard facilities niet zonder elkaar kunnen, staat voor mij vast. De opgave ligt nog steeds in het realiseren van een optimum tussen product, omgeving en gedrag. Dat vraagt om een integrale benadering. Daar ligt naar mijn mening nog wel een opgave. Bij veel organisaties zie je dat hard- en soft facilities separaat zijn georganiseerd, en daar waar ze tot het zelfde onderdeel behoren functioneren ze vaak behoorlijk autonoom. De eindgebruiker centraal plaatsen en vanuit dat perspectief integrale concepten, oplossingen bedenken, gebeurt nog veel te weinig. Met regelmaat worden nog gebouwen opgeleverd, worden renovaties gerealiseerd waar vervolgens de exploitatiekosten onnodig hoog zijn door ontwerpkeuzes, technische oplossingen, en dergelijke. In PPS-projecten, de ene keer succesvoller dan de andere keer, zie je de verbinding vanzelf ontstaan. Immers oplossingen worden integraal benaderd. En het denken vanuit total cost of ownership vraagt om vroegtijdige afstemming. Ik denk dat bij zowel opdrachtgevers als aanbieders veel geleerd kan worden van dit soort benaderingen. Ik hoop dat Natalie een rol gaat vervullen bij het bij elkaar brengen van deze twee werelden! Uw klanten en collega s gaan ervan uit dat hun afdeling goed onderhouden en beheerd wordt. Toch is een ongediertevrij gebouw niet vanzelfsprekend. Sommige locaties zijn door hun bouw toegankelijk voor ratten en muizen. Ook kan het personeel door hun gedrag onbedoeld plaagdieren aantrekken. Dat is een hele zorg voor de facilitair manager, want als zich een uitbraak van ongedierte voordoet, wordt deze erop aangekeken. Colofon Rentokil kan deze zorgen wegnemen met een preventieprogramma op maat: directe en snelle respons bij incidenten en digitale rapportage van ongedierte-activiteiten. En wanneer u onverhoopt toch met een ongedierteplaag geconfronteerd wordt, zorgen wij voor een snelle, doeltreffende en discrete bestrijding. Laat u adviseren over onze oplossingen. Dan zorgen wij er samen voor dat ongedierte uw goede naam niet in het geding brengt. FMI Facility Management Informatie tijdschrift van FMN, Facility Management Nederland Bladmanagement APPR bv, Inga van Uchelen, inga@appr.nl Redactie John Dommerholt (hoofdredacteur), Erik Ernst, Rianne Kuik, Reint Scholten, Lisette van Steijn Eindredactie APPR bv Uitgever APPR bv Aan dit nummer werkten mee Casper Biermans, Ellen Bots-Floors, Roel Hamers, Job Heerink, Jan Jurriens, Ron Koning, Annemarie Minkes, Daniëlle den Ottelander, Mijntje Perk, Steven Pons, Mathijs Ras, Ellen van der Veen, Ruud Welten Vormgeving APPR bv, Merit op de Dijk (art direction), Marlies Mulder Drukwerk Drukkerij Ten Brink, Meppel Advertentie-exploitatie APPR bv, Steffen Land, steffen@appr.nl, Herman Wessels, herman@appr.nl, APPR bv Postbus 5135, 1410 AC Naarden tel.: , fax: FMN-bureau Postbus 5135, 1410 AC Naarden tel.: , / fmn@fmn.nl Informatie over lidmaatschap of opzeggen? Verschijningsfrequentie 11x per jaar ISSN Kijk op mail naar info@rentokil.nl of bel gratis VCA 3

3 INHOUD Thema: HUISVESTING Meerwaarde gebouwen uit de jaren 70 wordt onderschat De Vrije Universiteit Amsterdam heeft aan de Boelelaan (Zuidas) een markant hoofdgebouw uit de jaren zeventig. De herhuisvesting van de faculteiten der Godgeleerdheid, Wijsbegeerte, Letteren, Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde maakt deel uit van de omvangrijke verbouwing en herinrichting van dit gebouw. Bij de ruimtelijke transformatie blijven beeldbepalende elementen behouden. En verder 40 Duo-interview: Natalie Hofman en Ian van der Pool 44 Van Gogh Museum wereldwijde primeur met Breeam-certificaat 48 IFMA: Reducing Real Estate En verder 14 Haagse Hogeschool: Een Haags perspectief voor vastgoed en huisvesting Het belang van servicekostenonderzoek 22 De ontwikkeling van het ABN Amro Innovation Centre Rubrieken FMinFocus: VEILIGHEID Veiligheid voorop bij FrieslandCampina FrieslandCampina ziet veiligheid als een belangrijke randvoorwaarde om kwalitatief hoogwaardige producten in een veilige omgeving te produceren en in de markt te zetten. Dit geldt voor alle locaties, all over the world die betrokken zijn bij de producten en diensten van FrieslandCampina, dus ook voor het central office in Amersfoort. Wat betekent dit voor de medewerkers en toeleveranciers? 38 6 Nieuws 8 Productnieuws 19 Lectorendialoog 25 Juridisch 38 Facilitaire loopbaan van 53 Column bestuur 54 Kenniskring Zorg 55 FMN Actueel En verder 58 & 61 Wie wat waar 30 World Forum: Tijdens NSS hospitality continue getest op security 34 Alarmtransmissie over internet: vol risico s Facilitaire aanbieders 62 Next

4 FMnieuws Normontwerp bedrijfsnoodorganisatie en bedrijfshulpverlening NEN heeft het normontwerp NEN 8112 Bedrijfsnoodorganisatie en bedrijfshulpverlening gepubliceerd. De norm biedt zowel kleine als grotere bedrijven hulp bij het ontwerpen en implementeren van de bedrijfsnoodorganisatie (BNO), waaronder de bedrijfshulpverlening (BHV). NEN 8112 vervangt de huidige normen NEN 4000:2008 Bedrijfshulpverlening en NEN 8112:2010 Leidraad voor ontruimingsplannen. Het voordeel van de nieuwe norm is dat er dan één norm is waarin kennis rondom het ontwerpen en implementeren van de BNO wordt gedeeld. De huidige normen worden ingetrokken op het moment dat NEN 8112 wordt gepubliceerd. Naar verwachting zal dit in de eerste helft van 2015 zijn. NEN 8112 richt zich tot gebruikers, gebouwbeheerders, adviseurs en verzekeraars. Het is mogelijk om het normontwerp in te zien en er commentaar op te SAB nieuwe cateraar provincie Fryslân Na een uitgebreid offertetraject heeft de provincie Fryslân voor SAB Catering gekozen als nieuwe cateraar voor het provinciehuis in het centrum van Leeuwarden. Met ingang van 1 oktober 2014 verzorgt SAB met acht medewerkers de restauratieve dienstverlening in het bedrijfsrestaurant, de banquetingservices, de gastvrouwservice en de bemanning van de espressobar in het recentelijk volledig gerenoveerde pand. SAB gaat zich maximaal inspannen om de regionale economie te ondersteunen en conformeert zich aan een doelstelling van uiteindelijk zestig procent voor de inkoop van regionale producten bij regionale leveranciers. Informatie: Koffie belangrijker dan de lunch Ruim 60 procent van de Nederlanders vindt goede koffie op het werk belangrijk. Een goede kop koffie wordt daarmee belangrijker gevonden dan een lekkere lunch op kantoor, een jaarlijks uitje met collega s of een laptop van de zaak. Het allerbelangrijkste op het werk vinden Nederlanders een goede relatie met de werkgever en een goed ingerichte werkplek. Leuke collega s en het ontvangen van waardering en complimenten komen daarna. Uit het onderzoek blijkt dat vrouwen leveren. Belanghebbenden kunnen tot 1 november 2014 online commentaar indienen via nl. Na sluiting van de commentaarperiode behandelt de normcommissie Bedrijfsnoodorganisatie het commentaar op het normontwerp. De commentaarindieners worden vervolgens op de hoogte gesteld of en hoe hun commentaar is verwerkt. Daarna wordt de definitieve norm gepubliceerd. Informatie: Maaike van Gils (Provincie Fryslân) en Hans van Heel (SAB Catering) meer waarde hechten dan mannen aan de relatie met hun werkgever en de beschikbare faciliteiten. Goede koffie op het werk is voor mannen en vrouwen echter even belangrijk. Niet alleen de kwaliteit van de koffie is belangrijk, ook heeft de koffieautomaat een sociale functie. Het blijkt bij uitstek een plek om bij te praten met de collega s. Alle ondervraagden geven aan dit te doen. Geroddeld over collega s of gesproken over privézaken wordt er nauwelijks bij de koffieautomaat. De Nestlé koffiemonitor wordt in opdracht van Nestlé Professional verzorgd door PanelWizard. Dit online onderzoek vraagt Nederlanders naar hun mening en hun rituelen rond koffie op het werk. Dit onderzoek is uitgevoerd in juni 2014 onder circa 550 respondenten. Informatie: Natuurlijk licht leidt tot betere nachtrust Natuurlijk licht in een kantooromgeving leidt tot een langere nachtrust bij werknemers, zo blijkt uit nieuw onderzoek. Kantoormedewerkers met een bureau op minder dan zeven meter afstand van een raam, slapen gemiddeld 46 minuten langer dan mensen die tijdens hun werk niet aan natuurlijk licht worden blootgesteld. Mensen die in lichte kantoren werken, krijgen opvallend genoeg ook meer lichaamsbeweging. Bron: Energie 2014: live energieplatform Energiebesparing: iedereen weet dat het belangrijk is, maar in praktijk zijn bouwbedrijven meer bezig met het drukken van de kosten. De vakbeurs Energie, van 7 tot en met 9 oktober in de Brabanthallen in Den Bosch, laat zien dat de twee hand in hand gaan. Op Energie 2014, het grootste live energieplatform van Nederland, ontdekt u waar voor u de kansen liggen op het gebied van energie en duurzaamheid. Luister naar succesverhalen uit de praktijk, bekijk toegepaste innovaties en win persoonlijk advies in. Van het minimaliseren van verspilling en het recyclen van restenergie tot collectief inkopen en de inzet van duurzame bronnen: voor elke situatie is er een passende aanpak. Energiebesparing was nog nooit zo tastbaar. Naast concrete producten, heeft u op Energie 2014 ook keuze uit tal van lezingen, congressen, interactieve presentaties en workshops. Zoals het Nationaal Energielabel Congres, het Wind Congres, het Groot Energiedebat, het D-Exto paviljoen van de TU Delft, doorlopende workshops over passief bouwen (waarbij het huis het meeste werk doet) en minisymposia over onder andere gasontwikkelingen. Diabetes Fonds: doe mee aan Traploopweek Green Buildings 2014 Wat betekent de circulaire economie voor organisaties en gebouwen? Dat is de centrale vraag tijdens de zesde editie van het Green Buildings congres. Diverse prominente keynote sprekers uit binnen- en buitenland gaan tijdens het congres uitgebreid in op de circulaire economie, de toepassing hiervan op organisaties en gebouwen en hoe circulaire gebouwen leiden tot waardecreatie. Building Holland, platform voor het Nieuwe Bouwen, tekent samen met Corporate Facility Partners (CFP) voor de organisatie van het congres Green Buildings. Het congres wordt gehouden op donderdag 30 oktober 2014 in De St@art te Apeldoorn. Tijdens het congres wordt tevens voor de vierde maal de Award Duurzame Architectuur uitgereikt. Gebouwen kunnen meedingen naar de award door zich aan te melden bij FMN via: Traplopen heeft zin. Dat wil het Diabetes Fonds laten zien met de Nationale Traploopweek. De werknemers van deelnemende bedrijven en organisaties nemen tussen 29 september en 5 oktober elke dag de trap en laten de lift voor wat het is. Uit onderzoek blijkt dat bijna de helft van werkend Nederland te weinig beweegt. Met voldoende beweging per dag kan je de kans op diabetes type 2 in de helft van de gevallen voorkomen. Voldoende beweging houdt in: 30 minuten bewegen per dag, minstens 5 dagen per week. Regelmatig de trap nemen is een effectieve manier om aan de nodige lichaamsbeweging te komen. Toegangskaarten zijn gratis te bestellen en geven ook toegang tot het Solar Event, dat gelijktijdig met Energie 2014 plaatsvindt in hal 3. Hier ervaart u de nieuwste ontwikkelingen in zonneenergie, van opwekking en opslag tot innovatieve toepassingen als plastic zonnecellen, Buiding Integrated PV en CIGS. Informatie: Visschedijk eerste partner van de Prachtfiets De Nationale Traploopweek vindt plaats van 29 september tot en met 5 oktober. Bedrijven en organisaties kunnen zich sinds deze week gratis aanmelden. Ze ontvangen diverse communicatiemiddelen ter ondersteuning van de Nationale Traploopweek. Informatie: Het project Prachtfiets geeft opdrachtgevers de mogelijkheid om leveringen van sanitaire voorzieningen een schoonmaakmiddelen exclusief te laten bezorgen door leerlingen van ZML/VSO-scholen per Prachtfiets. Hiervoor is een speciaal sanitairconcept opgesteld door Visschedijk, waarmee zij samen met opdrachtgevers invulling kunnen geven aan elkaars mvo-beleid ten aanzien van duurzame arbeidsparticipatie en milieu. Door leveringen van facilitaire producten in de regio Twente plaats te laten vinden per Prachtfiets, wil Visschedijk het project nog meer vorm gaan geven. Hiervoor leent Visschedijk, met haar bedrijfsonderdeel Hygo Facilitaire Producten, zich uitstekend. Deze unieke samenwerking heeft als doel om leerlingen met afstand tot de arbeidsmarkt in de laatste fase van hun opleiding werkervaring op te laten doen. Informatie: 6 7

5 Productnieuws Geen vloervuil door anti-dustmat De nieuwe anti-dustmat van WiItec helpt spuitcabines, cleanrooms, magazijnen en kantoren goed schoon en stofvrij te houden. Het vuil en stof van buiten blijft op de anti-dustmat liggen, zodat de ruimte schoon blijft. Dit werkt prettiger en levert een aardige besparing op, omdat de reinigingskosten dalen. Een ander voordeel is volgens de producent dat bezoekers en medewerkers zich gemakkelijk en snel van ruimte naar ruimte kunnen begeven, zonder dat men van schoeisel hoeft te wisselen of dat aan het einde van de dag alles weer opnieuw schoongemaakt moet worden. De anti-dustmat is opgebouwd uit dertig disposable kleeflagen en is gemakkelijk te plaatsen door de zelfklevende onderzijde op ieder vloeroppervlak. Het product is verkrijgbaar in twee afmetingen, klein: 60 centimeter x 115 centimeter, groot: 90 centimeter x 115 centimeter. Informatie: Beheer wagenpark met Esso Card Een brandstofkaart kan helpen bij het beheer van uw wagenpark of auto. Het kan tijd en kosten besparen en administratieve druk verminderen. De Esso Card biedt een efficiëntere werkwijze, vermijdt onnodig papierwerk en helpt om administratie te stroomlijnen. Organiseer uw account rondom de structuur van uw bedrijf. Eén samengestelde factuur. Duidelijke en gespecificeerde facturen. Gedetailleerde informatie over het brandstofgebruik van uw wagenpark. (Chauffeurs kunnen de kilometerstanden invoeren bij het tanken.) De e-business tool geeft: 24 uur per dag toegankelijkheid tot informatie, de mogelijkheid om kaarten te blokkeren en/of aan te vragen, de laatste overzichten en rapporten van transacties, statistieken en prestaties en online toegang tot uw facturen. Informatie: Haar takenpakket omvat de kantine opruimen en... het hele bedrijf ontruimen. Van kantoortuin naar tuinkantoor De markt voor kantoorruimte is na het uitbreken van de financiële crisis totaal veranderd. Het aanbod van grote kantooroppervlaktes sluit niet aan op de individuele kleinschalige vraag van de nieuwe kantoorwerkers. Ondernemingen moeten bovendien sterk op de kosten letten en rekening houden met innovatieve ontwikkelingen op het gebied van werken. Het aanbod van leegstaande kantoorruimten in Nederland is in 2013 met zes procent toegenomen. Inmiddels is 8,32 miljoen vierkante meter kantooroppervlakte te huur of te koop. Dat is bijna zeventien procent van de totale kantorenvoorraad in Nederland, blijkt uit cijfers van makelaarsvereniging NVM business. De nieuwe generatie kantoorkubussen van circa 3 x 3 meter toont aan, dat innovatie en duurzaamheid prima samen gaan in nieuwe tuinkantoren. Waar vroeger vooral het traditionele bakstenen schuurtje werd neergezet, of een ongeïsoleerd houten huisje; is een tuinhuisje nu vaak geïsoleerd, prefab leverbaar of als bouwpakket uit te voeren. Met een moderne uitstraling, volledig opgebouwd uit organisch materiaal, prefab aangeleverd en binnen een dag gebruiksklaar of als modulair bouwconcept, het kan inmiddels allemaal. De werkruimtes zijn altijd inspirerend en zelfstandig, de maandlasten zijn laag en woon-werkverkeer is filevrij. Compacte kantoorkubussen passen perfect binnen het nieuwe werken. Stand alone of in een groepje samenwerkende kubussen, binnen of buiten, het kan allemaal. Informatie: De BHV-er heeft zonder enige twijfel de belangrijkste dubbeltaak binnen een bedrijf. Er wordt op hem of haar vertrouwd in situaties waar de ongetrainde medewerker zich misschien geen raad weet. Maar op wie kan de BHV-er zelf vertrouwen? Op Falck BHV. Consultancy Opleidingen/trainingen BHV middelen (online webshop) Detacheringsmogelijkheid van consultants Integraal veiligheidsconcept in 5 duidelijke stappen Opleiding/training op maat standaard en/of door middel van E-learning mogelijk Landelijke dekking met verschillende eigen oefencentra Return on investment op het gebied van veiligheid Ga voor uw eigen veiligheid naar: T E. bhv@falck.nl 8

6 Thema HUISVESTING Geen last maar lust Meerwaarde gebouwen uit de jaren 70 wordt onderschat De Vrije Universiteit Amsterdam heeft aan de Boelelaan (Zuidas) een markant hoofdgebouw uit de jaren zeventig. De herhuisvesting van de faculteiten der Godgeleerdheid, Wijsbegeerte, Letteren, Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde maakt deel uit van de omvangrijke verbouwing en herinrichting van dit gebouw. Bij de ruimtelijke transformatie blijven beeldbepalende elementen behouden. Ron Brouwer en Inga van Uchelen Architectenbureau op ten noort blijdenstein is gevraagd om binnen de gestelde kaders een concrete invulling te geven aan een nieuw huisvestingsconcept in het jarenzeventig-gebouw van de Vrije Universiteit Amsterdam. De nadruk ligt op ruimteoptimalisatie en het creëren van activiteitgerelateerde, overwegend niet-persoonsgebonden werkplekken met veel ruimte voor ontmoetingen tussen medewerkers en studenten. Deze grootschalige, doelgerichte en kostenbewuste operatie heeft als doel dat het hoofdgebouw tot minstens het jaar 2025 optimaal aan de veranderende ruimtelijke en functionele behoeften van de diverse faculteiten voldoet. Tanja Buijs, architect: Veel gebouweigenaren en gebruikers vinden het moeilijk om de waarden en kansen van dit type architectuur te zien, terwijl de potentie van deze robuuste architectuur uniek is. Met de huidige nieuwbouwbudgetten kunnen echter bepaalde kwaliteiten van deze gebouwen niet meer worden gerealiseerd. Tegelijkertijd is hergebruik van deze gebouwenvoorraad in de meeste gevallen ook een uiterst duurzame en verantwoorde keuze. Met het nieuwe huisvestingsconcept zet de VU ook een stap in de richting van het activiteitgerelateerde, niet-persoonsgebonden werken. In de academische wereld zijn de specifieke waarden van het geconcentreerd werken (rust en privacy) en de onmiddellijke beschikbaarheid van een uitgebreide boekencollectie erg belangrijk. Buijs heeft als architect namens op ten noort blijdenstein architecten in Utrecht gestalte gegeven aan het nieuwe huisvestingsconcept van de faculteiten der Godgeleerdheid, Wijsbegeerte, Letteren, Economische wetenschappen en Bedrijfskunde van de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij vervolgt: Tegelijkertijd zijn er de voortdurend veranderende behoeften van de gebruikers, zoals een toename van het aantal formele en informele ontmoetingen tussen medewerkers en studenten. Deze behoefte botst vaak met de bestaande typologie van een overwegend gesloten cellenkantoor. Door verschillende werkplektypen te creëren, worden nieuwe werkwijzen gefaciliteerd en gestimuleerd. Zo kan er intensief en creatief aan de inhoud en kwaliteit van het geboden onderwijs en onderzoek gewerkt worden. Slimme ingrepen De opdracht was om het nieuwe werkconcept binnen het bestaande gebouw vorm te geven. De kantooromgeving van het hoofdgebouw van de VU werd gekenmerkt door rijen gesloten cellenkantoren, die ontsloten waren via lage smalle introverte gangen. Beeldbepalend waren de repeterende structuur van nissen met kantoordeuren en de met in prefab beton geïntegreerde verlichtingsarmaturen. Omdat de bestaande klimaatinstallaties behouden moesten blijven en de mogelijkheden voor sloop en nieuwbouw beperkt waren, leken zowel de functie als de sfeer van deze omgeving moeilijk te transformeren. De vraag naar een andere werkomgeving vroeg om een ander indelingsconcept. Binnen de gestelde kaders (budget en beeldkwaliteit) is gezocht naar partiële slimme ingrepen om de overstap naar een gewijzigd (flexibel) werkconcept mogelijk te maken. Het indelingsconcept gaat uit van het behoud van de onmiskenbare kwaliteitselementen van het bestaande gebouw het gebouw en de aanpassing van de aspecten die niet bij de nieuwe werkcultuur passen. Een belangrijk vraagstuk was de inpassing van de kleinste bouwsteen van eenpersoons concentratiewerkplekken binnen de bestaande structuur. Buijs: Dit is opgelost door het gedeeltelijk opheffen van de bestaande begrenzing tussen de verkeersruimtes en Een goede renovatie heeft oog voor de waarde van Foto: Yvonne Compier, C&M VU 10 11

7 Thema HUISVESTING Foto: Yvonne Compier, C&M VU Foto: Riechelle van der Valk, C&M VU Foto: op ten noort blijdenstein Foto: Yvonne Compier, C&M VU > Josja van der Veer, directeur van de Facilitaire Campus Organisatie van de VU: De VUCampus is vanaf de jaren zestig in tien jaar gebouwd, zowel het ziekenhuis als de universiteit. De Campus lag toen nog in een buitengebied de Zuidas bestond nog niet en zou plaats bieden aan studenten. Inmiddels zijn dat er Samen met medewerkers van de universiteit en het ziekenhuis, en de dagelijkse bezoekers, hebben we het over een kleine stad. Daarmee zijn we nu toe aan vernieuwing met als grootste uitdaging dat het niet mogelijk is om alles in één keer te vernieuwen. Nieuwbouw en herhuisvesting Onze strategie is met een mix van bestaande bouw renoveren en nieuwbouw, een evenwichtige levensopbouw creëren. Nieuw gebouwd zijn bijvoorbeeld laboratoria om internationaal op het hoogste niveau mee te kunnen. Er zijn ook nieuwe onderwijsruimtes gerealiseerd. Het hoofdgebouw van de universiteit, dat vierkante meter beslaat, is een voorbeeld van herhuisvesting van bestaande bouw binnen het bestaande casco dus. Onze wensen voor nieuwbouw én herhuisvesting op de campus : meer ontmoetingsmogelijkheden, moderniseren van bijvoorbeeld ICT, ruimte voor flexibiliteit vanwege de multidisciplinaire teams, meer voorzieningen zoals coffee corners en gevarieerd aanbod in horeca, toevoeging van wonen en overnachtingsmogelijkheden en een vergroening van de campus met meer verblijfskwaliteit. Doel herhuisvesting In het hoofdgebouw wilden we met de herhuisvesting de zichtbaarheid vergroten van belangrijke voorzieningen zoals de bibliotheek met boekwinkel en onze foyer voor protocollaire activiteiten en congressen, meer structuur creëren en de zichtlijnen van het gebouw weer naar voren laten komen. Onderwijsruimtes werden de laatste jaren gebruikt als kantoorruimte en dat met een bezettingsgraad van minder dan veertig procent en die ruimte wilden we terug geven aan het onderwijs. We hebben in herhuisvesting geïnvesteerd, zodat de exploitatiekosten van het gebouw zakken dankzij efficiënter gebruik en duurzame energie. De capaciteit neemt naar verwachting toe met twintig tot dertig procent. Een voorbeeld van hoe we die toename bereiken is de aanpassing van veel werkkamers. De meeste hadden twee bureaus en een overlegtafel. Maar die overlegtafel werd bijna nooit gebruikt dus is er nu een zone waar iedereen gebruik van overlegruimtes kan maken en ruimte overbleef. Duurzaam De nieuwbouw heeft het certificaat Breeam Excellent, we maken bijvoorbeeld gebruik van warmte-koude-opslag. Voor de bestaande bouw gaan we voor het hoogst haalbare Breeamcertificaat binnen de situatie. Bewegingssensoren zijn een van de middelen om in de bestaande bouw toch energie te besparen. We kunnen met deze renovatie tien tot vijftien jaar vooruit en zullen dan opnieuw naar de situatie kijken. Voldoet de structuur dan nog? Wat zijn dan de technische mogelijkheden? Hoe duurzaam is het gebouw? De belangrijkste les in dit traject is aandacht hebben voor de bewoners van je pand, in ons geval onder anderen wetenschappelijk medewerkers, docenten en studenten. Je moet communiceren, hen meenemen in het concept, hun werkproces begrijpen, een analyse maken van de activiteiten en in contact blijven over wanneer welke werkplek wordt aangepakt. Zo werd er telkens een verdieping leeg gemaakt, maar ondertussen ging alles door. Boren kon daarom alleen voor negen uur en na vijf uur. Het is een veranderingsproces. Je kunt het nog zo prachtig ontwikkelen, maar het werkt alleen als er draagvlak is. kantoorzone. Door de verschuiving van de ontsluitingszone, is de bestaande gang vrijgekomen voor diverse verblijfsfuncties. Deze zone is op verschillende manieren in te delen in open kantoren, overlegruimtes en één- en tweepersoons concentratieruimtes. De nieuwe zonering sluit veel beter aan bij de nieuwe manier van werken waarbij naast de behoefte aan concentratie er ook meer behoefte is aan informeel overleg en ontmoeting. Met de voorgestelde aanpassingen is een maximale ruimteoptimalisatie met de gewenste hoge kwaliteit van kantoorruimten gerealiseerd. De originaliteit waarmee de nieuwe werkomgeving in het bestaande gebouw is gepositioneerd en vormgegeven, heeft geresulteerd in een totaal nieuwe kwaliteit. Een kwaliteit die bij de implementatie van vormen van het nieuwe werken in nieuwbouwprojecten vaak niet gehaald wordt. Het interieur heeft een aantrekkelijke uitstraling gekregen door de sprekende combinatie van de behouden beeldbepalende gebouwonderdelen met eigentijdse vormentaal en verfijnde materialisatie van de nieuwe invulling. In de voormalige verkeersruimte wordt een warme, intieme sfeer gecreëerd door het behoud van de originele zachte geïntegreerde verlichting. Richting de gevels, achter de portaaltjes, wordt het plafond hoger en transformeert de sfeer geleidelijk naar een lichte, zakelijke kantooromgeving met gebruik van > Periode: (verbouwd tijdens gebruik) Omvang: m 2 BVO (NB totaal Hoofdgebouw is ca m 2 ) Opdrachtgever: VU FCO (facilitaire campus organisatie) Architect: op ten noort blijdenstein architecten Utrecht ir. Tanja Buijs-Vitkova lichte kleuren, natuurlijke materialen en hardglas. Vaak wordt de architectonische uitstraling van dit type gebouw als negatief afgedaan. Maar het bewustzijn dat in de huidige markt een zorgvuldige afweging voor behoud een optie is, waarin veel kwaliteiten kunnen worden behouden, groeit. Een goede renovatie heeft oog voor de waarde van het gebouw en geeft het een tweede leven met het toekennen van een passende functie en uitstraling met een eigentijdse beeldkwaliteit. Potentie van de architectuur Bij de verbouwing van het hoofdgebouw is de visuele en functionele kwaliteit van de robuuste karakteristieke structuur van het bestaande gebouw uit de jaren 70 zoveel mogelijk behouden. Een volledig nieuwe invulling vanaf casco zou hoge kosten met zich hebben meegebracht die het resultaat niet ten goede waren gekomen. Unieke details zijn bewaard gebleven. De toevoegingen zijn bescheiden, eigentijds en verfijnd. Het hoofdgebouw van de VU is niet enig in zijn soort. Dit type gebouw komt in Nederland veel voor en is kenmerkend voor de architectuur van de meeste universiteiten uit de zeventiger jaren. De transformatie van de VU toont de potentie van dit soort architectuur aan en laat zien dat het mogelijk is om zelfs binnen beperkte budgetten vernieuwende concepten te realiseren. Dit is ook voor andere typen organisaties een interessant gegeven, omdat ook zij hierdoor wellicht een nieuwe kijk krijgen op de kansen en (toekomst)waarden van hun vastgoed. fmi > Ron Brouwer is docent aan de Academie voor Facility Management van de Haagse Hogeschool en lid van de redactiecommissie van FMI. Tanja Buijs, architect op ten noort blijdenstein. Foto: op ten noort blijdenstein 12 13

8 Thema HUISVESTING Samen werken aan kwalitatief goed bacheloronderwijs Een Haags perspectief voor vastgoed en huisvesting Wat staat een projectmanager te doen op het moment dat ingezet wordt op een efficiënter ruimtegebruik en de eindgebruiker gelijktijdig kenbaar maakt behoefte te hebben aan meer ruimte? Voor die uitdaging stond De Haagse Hogeschool in Nu, twee jaar later, is de eerste van twintig deelverbouwingen gerealiseerd. Maaike Barkema Steeds meer studenten kiezen voor een studie aan De Haagse Hogeschool. De gevolgen hiervan voor de huisvesting zijn groot. Wat begon met her en der wat verhuizingen, groeide uit tot een toenemend aantal verbouwingen en uiteindelijk tot het verhuizen van de ondersteunende diensten naar een nieuw gehuurd pand op de Haagse campus. De conclusie van het Facilitair Bedrijf: dat kan efficiënter. Met het verhogen van de druk op de gebouwen van de hogeschool, nam de ruimte voor initiatieven op onderwijsvlak in de afgelopen jaren af. De roosterdichtheid en standaardisatie namen toe en de ruimtes waren naast de officiële daarvoor te bewandelen roosterprocedures nauwelijks meer beschikbaar. De roep om een ruime, en op hedendaags onderwijs toegespitste, omgeving werd groter naarmate de tijd verstreek. In 2012 bereikten deze vragen een hoogtepunt en heeft het Facilitair Bedrijf zich voor de uitdagende opdracht gesteld om zorg te dragen voor de beantwoording van beide vragen onder de paraplu van één programma. Daarbij was de kwaliteit van de huisvesting leidend en het streven om deze te stoelen op een direct vanuit het onderwijs herleidbare vraag. Van onderwijsvisie naar huisvestingsdoelen In een coproductie met extern adviesbureau ICS adviseurs is in de zomer van 2012 het strategisch vastgoed- en huisvestingsplan Gids geschreven. Het plan vindt zijn basis in de strategische kerndocumenten van De Haagse Hogeschool en vormt een richtlijn voor de huisvesting van De Haagse. Voorafgaand aan de totstandkoming van Gids, is met het management gespard over de relatie tussen de strategische koers van de hogeschool en de huisvesting. Een primaire reactie op de kernwaarde internationalisering was: Nee, dat heeft echt niks te maken met huisvesting. En vervolgens: Nou vooruit, wellicht waar het gaat om de bewegwijzering. Die moet Engelstalig zijn. Na een korte stilte: Het is toch wel belangrijk om eens na te denken over de, aan Eén van de doelen is het bieden van een prikkelende leerwerk en onderzoeksomgeving Efficiënter ruimtegebruik biedt ruimte voor nieuwe onderwijsfunctionaliteiten internationale studenten, te bieden faciliteiten. Het gesprek over de strategische kernwaarden leidde zo tot een duidelijk beeld van de kwalitatieve vraag naar huisvesting. Al snel werd duidelijk dat sprake is van een aanvullende ruimtevraag, omdat het onderwijs zich in de afgelopen jaren in hoog tempo heeft ontwikkeld. Naast de al beschikbare ruimte, bestond een vraag naar ruimte voor multidisciplinaire samenwerking. Een plek waar niet de opleiding de basis is, maar waar ruimte is voor onderzoek, onderscheidend vermogen en van daaruit voor excellentie en innovatie. Daarnaast was er behoefte aan een basis voor de opleiding, in de vorm van een honk of een thuishaven. Sleutel tot de oplossing Vanuit het Facilitair Bedrijf zag men mogelijkheden. Een efficiënter ruimtegebruik biedt per slot van rekening de mogelijkheid tot het creëren van de gevraagde ruimte voor nieuwe onderwijsfunctionaliteiten. In de jaren voorafgaand aan de start van het huisvestingsproject, is de bezettingsgraad van de gebouwen gemeten door méét. Van de beschikbare plekken in ruimtes, bleek slechts 26 procent optimaal benut te worden. Anders gezegd werden circa van de beschikbare plekken gebruikt. Het verhogen van de benutting naar 65 procent levert een verstopte leegstand van circa vierkante meter bruto vloeroppervlak (BVO) op en biedt gelegenheid tot het realiseren van de door het onderwijs gevraagde ruimte. Het verhogen van de benutting is makkelijker gezegd dan gedaan. Allereerst was inzicht nodig in de ruimtebehoefte voor de nieuwe huisvestingsfunctionaliteiten en daarnaast in de ruimtebehoefte van de opleidingen. Dit inzicht leidde tot een door het bestuur vastgestelde methodiek op het vlak van de ruimtetoewijzing aan opleidingen. Van daaruit was het mogelijk om het ruimtegebruik te monitoren en verder in te vullen met nieuwe onderwijsfunctionaliteiten en met een bij de hogeschool passend werkplekconcept. Het strategisch vastgoed- en huisvestingsplan Gids biedt hiertoe een leidraad. Programma Gids Gids is door het management van de hogeschool met enthousiasme ontvangen. Zij zagen hun vraag soms zelfs letterlijk vertaald en zo werd met het vaststellen van deze uitgave een nieuw huisvestingsprogramma geboren. Het programma kent een aantal deelprojecten, waar drie kwalitatieve en drie kwantitatieve doelen aan ten grondslag liggen. Eén van de doelen is het bieden van een prikkelende leer- werk en onderzoeksomgeving voor multidisciplinaire samenwerking, vertaald in de nog te realiseren Knowledge Plaza. De Knowledge Plaza wordt hét visitekaartje van De Haagse Hogeschool en vormt een platform waar studenten, docen

9 Thema HUISVESTING Wij ondersteunen Facility Professionals met het optimaal presteren van entreeoplossingen Tijdens de selectiefase zijn studenten en medewerkers van De Haagse in de gelegenheid gesteld hun waardering te geven aan de ingeschreven architecten. En ook in de gunningsfase waren studenten, docenten, teamleiders en directeuren betrokken bij de selectie. Pilot Facility Management In het voorjaar van 2014 is de eerste verbouwing gerealiseerd. Omdat de opleiding Facility Management een sterke affiniteit heeft met het vakgebied huisvesting, gaven zij aan graag te willen fungeren als proeftuin voor de uitrol van de eerste verbouwing. Dat vraagt veel van een opleiding, van haar studenten en medewerkers. In goede samenwerking tussen de opleiding en Facilitair Bedrijf, tussen studenten, medewerkers en ondersteuning, is het gelukt om te komen tot een nieuwe onderwijsomgeving, die aansluit op de door FM geuite wensen en daarnaast op Gids en het Huisvestingsconcept. Door de afdeling Facility Management is veel tijd geïnvesteerd in het gezamenlijk opstellen van een Programma van Eisen voor de architect, in het sparren met de architect over het ontwerp en in het evalueren van de gerealiseerde huisvesting. Deze unieke samenwerking leidt tot een doorlopende verbetering van het Huisvestingsconcept en het werkplekconcept, en biedt verbetermogelijkheden voor het vervolg van de verbouwingen. ten, lectoren en externen een plek vinden om in samenwerking te innoveren en excelleren. Daarnaast is de vraag naar een basis voor de opleiding vertaald naar een beleefde kleinschaligheid, in de vorm van ankerpunten. De Knowledge Plaza en ankerpunten worden omringd door het Haagse Werken, een nieuw werkplekconcept alwaar wordt voorzien in een gevarieerd ruimteaanbod voor student en docent. Ook het terug verhuizen van de diensten is onderdeel van de doelstellingen. Samenwerken Als facility professional draagt u in belangrijke mate bij aan de kwaliteit van uw pand. Wij ondersteunen wereldwijd facility professionals op het gebied van toegankelijkheid, beveiliging, verduurzaming, modernisering, betrouwbaarheid én veiligheid van hun toegangsoplossingen. Snel reageren en heldere rapportages zijn daarbij vanzelfsprekend. Benieuwd hoe wij anderen geholpen hebben en hoe wij u kunnen helpen? Neem dan contact met ons op, of info@boonedam.nl. Samen werken aan kwalitatief goed bacheloronderwijs is een belangrijk uitgangspunt van het programma. Zodoende is het streven om een omgeving te creëren waar samen gewerkt wordt aan het bieden van een gunstig huisvestingsklimaat voor het onderwijs. Met teamleiders en dienstmedewerkers is in workshops gewerkt aan een verdere concretisering van Gids. Het gedachtegoed rondom de Knowledge Plaza, ankerpunten en het Haagse Werken is in een aantal workshops verder uitgewerkt in een Huisvestingsconcept. Zo n 75 medewerkers leverden een actieve bijdrage aan de concretisering van de nieuwe huisvestingsfunctionaliteiten. Men dacht mee over de ligging van de Knowledge Plaza, van opleidingen en ankerpunten. Daarnaast is het Haagse Werken verder vormgegeven. In dezelfde periode is een architect gecontracteerd middels een niet openbare Europese aanbesteding. Vervolg De pilot bij Facility Management bevindt zich tot half november in een evaluatiefase. Vanuit deze evaluatie worden verbeteringen aangebracht en standaarden uitgewerkt, van waaruit de huisvesting over het gebouw aan het Johanna Westerdijkplein wordt uitgerold. Er is een vlekkenplan, een duiding van de plekken waar de ankerpunten komen, de ruimte voor de Knowledge Plaza is gedefinieerd en in een reeks van circa twintig deelverbouwingen wordt het Huisvestingsconcept in de komende jaren gerealiseerd. Met weliswaar een aantal standaarden en uitgangspunten op zak, worden de twintig ontwerpen in samenwerking met de opleidingen gemaakt. De basis voor deze ontwerpen is een ruimteboek, waarin de tot nu toe gerealiseerde ruimtesoorten en inrichtingssoorten zijn vastgelegd, van waaruit in samenwerking tussen opleidingen, architect en Facilitair Bedrijf, de nieuwe omgevingen worden ontworpen. Samen werken aan kwalitatief goed bacheloronderwijs voor de studenten van De Haagse leidt zo tot een op De Haagse toegesneden onderwijsomgeving. fmi > Maaike Barkema is projectmanager Huisvesting bij de Haagse Hogeschool 17

10 Tart de statistieken, bied veiligheid DRION WELTEN LECTORENDIALOOG Ruud Welten (docent Filosofie en Bedrijfs- en organisatie-ethiek aan de Universiteit van Tilburg en lector Ethiek bij het kenniscentrum Hospitality van Saxion) en Bernard Drion (lector FM aan NHTV en directeur bij Hospitality Consultants), discussiëren en filosoferen elke maand op het kruispunt van FM en de wereld waar niets nog is zoals het was. Beste Bernard, We hebben nu een jaar lang een dialoog gevoerd over facility management. Als ik alles nog eens teruglees, hebben we heel wat aangeroerd. Ik, als buitenstaander, heb je gevraagd wat nu eigenlijk een goede facility manager is en al snel kwamen we erachter dat dit iemand 1:001:00 is van wie we bijzonder veel flexibiliteit vragen. De samenleving, zo waren we het eens, verandert te snel om te blijven koersen op traditionele managementmodellen. Te midden van veel praktische, oplossingsgerichte discussies hebben we een behoorlijk abstract debat gevoerd. En dat is goed, want dat doen we, met name binnen hogescholen en andere opleidingsinstituten, veel te weinig. Het is immers de vraag hoe we een krachtige visie op de nabije toekomst kunnen ontwikkelen, die niet geobsedeerd is door de vraag hoe we alles (onze banen, onze bedrijven) kunnen behouden en hoe we de brandjes die gisteren zijn ontstaan vandaag kunnen blussen, maar die werkelijk facilitair is en gericht Ongevallen van hoogte op de vraag van de samenleving. Daartoe is het soms goed de grond even te verlaten om in een helikopter te stappen. Ineens Half miljoen jaarlijks overlijden werknemers per jaar er 18 werknemers betrokken bij een na een val 1:00 komt de horizon dan ook verder te liggen. En zo kunnen we beter navigeren. Om dit scherp 3 ongevallen elk uur te maken opperde jij om de term facility manager te vervangen door hospitality navigator. van een werkdag De opleidingen FM zouden, zo ga ik maar even door, omgedoopt kunnen worden in hos- arbeidsongeval pitality navigation. Over die andere term hebben we het nog niet gehad: hospitality. Ik ben benieuwd hoe jij aankijkt tegen hospitality als koersaangever. We denken bij hospitality vaak Bron: Ongelukken op de werkvloer. Sociaaleconomische trends Centraal bureau voor de Statistiek, mei gelijk aan hotellerie, F&B, horeca of toerisme, en niet ten onrechte. Het zijn Centraal Bureau voor de Statistiek Letsellastmodel 2010, VeiligheidNL i.s.m. Erasmus Medisch Centrum branches die uitblinken in het ontvangen van gasten. En natuurlijk vraagt dit om een weldoordacht facilitair beleid. Maar de traditionele facility manager is ook verantwoordelijk voor ge- Zes dagen per week werken op een hoogte van 100 meter. Eurosafe Solutions zorgt voor veilig werken op de Resident van het ministerie van VWS in Den Haag. bouwen waar mensen werken; de andere kant van de vrije tijd. Ontwikkelingen als het nieuwe werken mogen het verschil tussen werk en vrije tijd kleiner hebben gemaakt, De laatste jaren is er veel aandacht voor een veilige werkplek. Overheid en werkgevers hebben veel over om veiligheid te garanderen. er blijft toch een verschil tussen de twee. Wat kan een hospitality navigator doen om mensen uit te nodigen om te werken? Foto s: NFP Photography - Pieter Magielsen Vooral werken op hoogte verdient deze aandacht. Wist u dat elk uur meer dan 3 personen naar het ziekenhuis moeten vanwege een ongeval tijdens het werk? Eurosafe Solutions biedt veiligheid voor mensen die op hoogte moeten werken. Dat doen we met de beste systemen en producten. We installeren valbeveiliging en toegangssystemen en we adviseren onze klanten over het reddingsplan en de persoonlijke beschermingsmiddelen die nodig zijn. Onze afdeling Service & Onderhoud komt langs om de systemen te onderhouden en te keuren. Tart de statistieken en zorg, net als bij de Resident in Den Haag, voor een veilige werkplek op hoogte. eurosafesolutions.com En nu even praktisch. Ik denk daarbij aan de toekomst van de FM-opleidingen, een context waarbinnen we ons beiden bewegen. Als het zin heeft wat ik net schetste, zou het wel eens gepast kunnen zijn om de kunstmatige scheidingen die nu tussen de businessopleidingen bestaan te laten verdwijnen. Zijn we op weg naar een krachtige opleiding Hospitality Navigation? Ruud

11 Thema HUISVESTING Het belang van servicekostenonderzoek Servicekosten vormen een substantieel deel van de huurlasten. Door de economische crisis kijken steeds meer bedrijven kritisch naar de kosten, maar nog te weinig naar de afrekeningen van de servicekosten. Ron Koning Het controleren van de servicekostenafrekening heeft juridische, financiële en servicekosten-inhoudelijke aspecten. Een goede beoordeling van de servicekosten en eventuele consequenties, is daarom belangrijk. Dit vraagt specifieke expertise. De ervaring leert dat organisaties daar niet altijd over beschikken. In de markt is hiervoor externe expertise beschikbaar. Uit een recente gepubliceerd benchmarkrapport (Oscar 2013) blijkt dat de servicekosten dalen, maar dit rapport geeft geen enkel zicht op de problemen bij de afrekeningen. Het wijst huurders bijvoorbeeld niet op het belang van een correcte berekening voor de leegstandscorrectie, of waar je op moeten letten bij facturen voor het onderhoud, de huismeester en andere medewerkers. Het rapport is gebaseerd op een database met feitelijke informatie, zonder de hoogte ervan ter discussie te stellen. Dat is ook niet de bedoeling van het rapport, maar het is wel jammer dat het een huurder niet duidelijk maakt waar hij op moet letten. Waar zitten de problemen dan wel? Voor een deel bij de kosten voor de energie. Bij een strenge winter, wordt er beduidend meer gas verbruikt dan andere jaren. Een huurder kan voor verrassingen komen te staan als gecontracteerde vermogens niet tijdig zijn aangepast en er forse boetes opgelegd worden. Als de leegstand toeneemt dan blijken veel panden een veel te hoog gecontracteerd vermogen te hebben, waardoor de vaste kosten te hoog zijn. Het afsluiten van goede energiecontracten en actief beheer kan veel geld besparen voor de huurders; daar wordt niet altijd genoeg aandacht aan besteed. Dat de prijzen dalen en stijgen heeft niemand in de hand, maar het kan geen kwaad om goed uit te zoeken welke energieaanbieders voordeliger zijn en na te gaan hoe het zit met de gecontracteerde vermogens. Daarnaast komt het voor dat koelinstallaties en verwarmingen elkaar tegenwerken. De koeling slaat aan als het te warm wordt in plaats van dat de verwarming wordt aangepast. Een eigenaar heeft geen belang bij het investeren in een nieuwe optimale klimaatregeling. De huurder betaalt immers de kosten voor het energieverbruik. Maar zoiets kan wel een onderwerp van gesprek worden als een huurder staat voor een verlenging van het huurcontract. Het onderhoud van de installaties is dus een belangrijk aandachtspunt. In de praktijk komt het voor dat beheerders, middels interne notities, de eigenaar adviseren de installaties te laten reviseren omdat deze niet meer optimaal functioneren. De eigenaar voelt daar in dit economische klimaat niets voor. Het gevolg is dat in één jaar soms wel 35 storingsmeldingen moeten worden afgehandeld. Alle kosten daarvan worden aan de huurders in rekening gebracht. Een revisie is eigenaarslast en daar wordt dus mee gewacht. Op betere tijden wellicht? Leegstandscorrectie Een ander probleem is het berekenen van een leegstandscorrectie. Vaak zie je dat een eigenaar de kosten van bijvoorbeeld een huismeester, verwarming of elektriciteitsverbruik verdeelt over de resterende huurders en dus zelf geen deel of maar een beperkt deel voor z n rekening neemt. Hoewel praktisch alle contracten (gebaseerd op ROZ-voorwaarden) aangeven dat de kosten voor een huurder nooit meer mogen zijn dan bij vol verhuurd, blijkt dit in de praktijk anders uit te pakken. Heel weinig eigenaren kunnen een berekening voor leegstandscorrectie hard maken. Ze verwijzen hooguit naar elkaar met de boodschap: Dat is in de markt gebruikelijk. En zo houdt dit fenomeen zichzelf in stand. Het loont zeker de moeite met de eigenaar duidelijkere afspraken te maken over dit aspect. Ook blijkt dat er bij multi-tenant-gebouwen regelmatig kwistig met uren van medewerkers voor het beheer en onderhoud wordt omgesprongen. Er worden te veel uren doorberekend en dan ook nog tegen buitensporige tarieven. Regelmatig zien we huurovereenkomsten waarin is vermeld dat alle medewerkers die zich bezighouden met het beheer, onderhoud en administratie in rekening gebracht kunnen worden. Dat is haast een vrijbrief voor een eigenaar een forse kostenpost op te voeren. De beheerder krijgt over de servicekosten vijf procent administratiekosten betaald, dus de wens van de huurders om de servicekosten naar een zo laag mogelijk peil te brengen, betekent voor de beheerder lagere inkomsten. De motivatie om kosten te verlagen is niet altijd even groot. Onregelmatigheden Het zorgvuldig bekijken van de afspraken over de servicekosten in de huurovereenkomst loont zeker de moeite als men op het punt staat te beslissen een huurovereenkomst aan te gaan, te verlengen of naar een ander pand te verhuizen. Een onafhankelijk advies over de leveringen en diensten in de huurovereenkomst zorgt voor lagere kosten, eerlijkere afrekeningen en minder problemen in de toekomst. Nog regelmatig wordt het voorschot op 25 tot 30 euro per vierkante meter ingezet. De nare verrassing van een afrekening van 40 euro of meer per vierkante meter kan door een goed advies voorkomen worden. Samengevat komt het er op neer dat er bij nagenoeg alle bedrijven onregelmatigheden in de servicekostenafrekeningen zitten en het dus niet meer gaat om de vraag of u te veel betaalt, maar meer hoeveel u te veel betaalt. Omdat de te veel betaalde servicekosten over vijf jaar en soms langer kunnen worden teruggevorderd, gaat het vaak om substantiële bedragen. fmi > Ron Koning is commercieel directeur bij Servicekosten Consultancy 20 21

12 Thema HUISVESTING De ontwikkeling van het ABN Amro Innovation Centre Samensmelting van initiatie- en definitiefase Flexplekken, staand vergaderen, verlichting in een prettige stand, touch screen aan. Het is even wennen maar anno 2014 is het Innovation Centre van ABN Amro in gebruik. Met ondersteuning van adviesbureaus en de input van jongeren van het Fontys College, is er een ruimte ontstaan waar medewerkers en stakeholders hun creativiteit kwijt kunnen. Casper Biermans In november 2012 vond de eerste workshop met alle stakeholders plaats om te brainstormen over een Innovation Centre. Een plek waar ruimte is voor creativiteit. ABN Amro wilde in een vroeg stadium van de ontwikkeling van dit centrum de initiatie- en definitiefase met elkaar laten samen smelten. Arjan van Os, verantwoordelijk voor het Innovation Centre bij ABN AMRO, deed de kick off en schetste zijn droom: een plek waar alle medewerkers, maar ook andere stakeholders hun creatieve verbeterpunten kwijt kunnen. Binnen negen maanden zou het geheel klaar moeten zijn, van concept tot oplevering. Het is de bedoeling om radicaal te gaan innoveren gaf hij aan. Vervolgens gaf Rens de Jong een presentatie over briljant falen om de boel even op te schudden. Daarna zijn alle stakeholders in kleinere groepen opgedeeld om te spreken over innovatie. Hierbij kreeg iedere subgroep de taak om uit te gaan van verschillende scenario s om het creatieve denkproces te bevorderen. Het was de start van een traject waarin ook studenten om hun mening werd gevraagd. En waarin er al werd gesloopt terwijl de inkoop nog bezig was. Het projectteam (zie kader) blikt terug. Gerard Halfweeg, projectmanager: De inrichting was wat ons betreft een van de kritische succesfactoren. Als je een omgeving wilt creëren die werknemers inspireert en motiveert om nieuwe ideeën te ontwikkelen en te delen, moet je wel verder gaan dan een standaard kantoorinterieur. En dan heb ik het niet alleen over de kleur van de vloer of de vorm van de stoelen. Je moet ook serieus nadenken over IT- en AV-voorzieningen. Het is dus noodzakelijk om al in een vroegtijdig stadium verschillende fases samen door te nemen. ABN Amro legt de lat hoog als het om innovatie gaat: alle senior managers van de bank stimuleren innovatie. Dit vraagt volgens Halfweeg ook om een innovatieve ruimte: Innovatie is voor ABN Amro een doorlopend proces geworden, dat geldt ook voor de ontwikkeling van werkruimte. Dit met als doel om de productiviteit van medewerkers te verhogen en de aansluiting met de doelgroep te verbeteren. In je eentje kun je niet innoveren. Dan blijf je hangen in je eigen waarden en normen, terwijl het juist de bedoeling is om out of the box te denken. Daarom hebben we meteen aan het begin hulp van buitenaf ingeschakeld. Een van de ingeschakelde adviesbureaus is Procore. Crowd sourcing Bij de voorbespreking is besloten om niet direct naar de tekentafel te gaan. Kurt van Dijk, directeur Procore: Het eindresultaat van een project kan haast niet innovatief zijn wanneer de weg ernaartoe niet innovatief is. We hebben daarom in een vroeg stadium voorgesteld om de initiatie- en definitiefase samen te smelten. Dick Lussing, manager regional facility services bij ABN Amro: Op voorhand hebben we aangegeven dat we innoveren op een manier die aansluit bij de doelgroep, daar doen we het voor. Van Dijk: Daaruit volgend zijn we op het idee gekomen om op een innovatieve manier tot een ontwerp te komen. We > Projectteam Het projectteam dat heeft gewerkt aan de ontwikkeling van het nieuwe Innovation Centre: Gerard Halfweeg (projectmanager), Dick Lussing (manager regional facility services) en Merijn van den Bergh (regio facility manager) van ABN AMRO, Kurt van Dijk (directeur), Marcel van der Hoek (senior consultant), Mark van den Helder (projectmanager) van Procore. noemen dit crowd sourcing, waarbij we samen met alle stakeholders bepalen wat innovatie is voor een bankbedrijf. Alle stakeholders hebben uiteindelijk namelijk baat bij innovaties van het bedrijf. Op basis van deze uitgangspunten zijn workshops georganiseerd met allerlei soorten stakeholders, waaronder medewerkers, leveranciers en trainees. Van Dijk: Hierin wilden we nog wat verder gaan. Innovatie is iets van iedereen en het is overal, 24/7. We hebben daarom ook een workshop opgezet met een groep van vijftien tweedejaars studenten van de Fontys International Lifestyle Studies. Merijn van den Bergh, regio facility manager bij ABN Amro: Het is enorm belangrijk om juist ook de direct betrokkenen deel te laten zijn van het proces. Uiteindelijk zijn zij immers de eindgebruikers van het pand. Halfweeg: Iedereen, tot aan de Raad van Bestuur toe, was enthousiast en wilde bij de verbouwing betrokken worden. Het is natuurlijk geweldig om uit zoveel hoeken ideeën te krijgen. De uiteindelijke verbouwing zelf werd hiermee innovatief; een soort ongoing proces. Tegelijkertijd maakte dit het werk er niet makkelijker op, geeft hij toe; want hoewel de betrokkenen blij 22 23

13 Thema HUISVESTING waren met alle vernieuwende ideeën, hadden ze ook te maken met de strakke deadline van negen maanden. Pragmatisch plannen Behalve adviesbureaus werd ook aan studenten om hun mening gevraagd. Halfweeg: Ik heb de samenwerking met de jongeren van het Fontys College als zeer verfrissend ervaren, en dan druk ik me nog zacht uit. Het was echt bijzonder om te zien hoe zij de boventoon voerden tijdens de gesprekken. Al snel werd duidelijk dat de studenten een totaal andere kijk op de zaak hadden. Ze vonden de eerste ontwerpen erg steriel, misten kleur. Zij zijn er de reden van dat er nu bijvoorbeeld een strook namaak-gras op de vloer ligt. Dit was een van de suggesties waar de studenten mee kwamen als onderdeel van een volledig adviesrapport, waarin suggesties zijn uitgewerkt over kleurgebruik, parallellen met de natuur en sfeer. Veel van de voorstellen van de studenten zijn uiteindelijk overgenomen door de architect. Van den Bergh: Terugkijkend had de voorbereiding wellicht iets meer tijd nodig gehad. Uiteraard is het de meest gebruikelijke volgorde als het ontwerp volgt op een uitgewerkt beeld van het beoogde gebruik, vertaald in een programma van eisen. In dit project, met de gegeven deadline, kon het echter niet anders dan dat deze processen parallel aan elkaar liepen, wat af en toe wat spanning gaf. Maar die dynamische wisselwerking in het ontwerpproces heeft wel zijn vruchten afgeworpen. Het is een prachtige omgeving geworden, waar dagelijks enorm veel mensen bijeenkomen en waar we met recht trots op kunnen zijn. En ook met die deadlines is het uiteindelijk helemaal goed gekomen. Terwijl de inkoop van de nieuwe inrichting nog onderweg was, waren we al bezig met de sloop. Door op een dergelijke manier slim en pragmatisch te plannen, zijn we erin geslaagd binnen zeer korte termijn de deuren te openen. Het idee voor het Innovation Centre ontstond in augustus, een jaar later zijn de deuren al open gegaan. Van Dijk: Vanuit Procore hebben we veel bewondering geuit over de ruimte die onder andere de raad van bestuur van ABN Amro heeft gegeven om samen met allerlei stakeholders van het bedrijf te bepalen wat innovatie is. Het resultaat is een open ruimte die gaat over de doelgroep en innovaties om deze doelgroep ultiem te bedienen. Het creatieve proces om tot de gerealiseerde oplossingen te komen heeft dan ook goed uitgepakt. fmi > Casper Biermans is communicatiespecialist bij Van Diemen Communicatiemakelaars advertentie We vinden altijd de optimale klimaatoplossing Overal waar mensen werken, recreëren of verblijven willen we het klimaat naar onze hand zetten. Dit bepaalt immers sterk ons gevoel van welbevinden. En dat kan. Met airconditioning zijn we in staat om ons eigen binnenklimaat te creëren. Lekker warm voor de één. Heerlijk koel voor de ander. Carrier is s werelds grootste klimaatexpert. Als uitvinders van de airconditioning zijn we altijd een stap verder in technologie, om u in iedere situatie de optimale oplossing te bieden. Dus, voor élke klimaatoplossing: turn to the experts. Carrier Airconditioning. Do you turn? T (071) , juridisch Geen kantonrechtersformule meer bij het eindigen van de arbeidsovereenkomst Een belangrijk onderdeel van het nieuwe ontslagrecht is dat het huidige ontslagvergoedingensysteem geheel op de schop gaat en ruimte zal maken voor de wettelijke transitievergoeding en de billijke vergoeding. Een werknemer heeft vanaf 1 juli 2015 recht op een transitievergoeding bij ontslag. Deze vergoeding is in beginsel verschuldigd als de arbeidsovereenkomst na 24 maanden door de werkgever wordt opgezegd, wordt ontbonden of niet wordt verlengd. Verwijtbaarheid van de werknemer speelt geen rol. Wanneer het eindigen van de arbeidsovereenkomst te wijten is aan de werknemer, moet de werkgever ook de transitievergoeding betalen. De financiële situatie van de werkgever maakt ook geen verschil voor de verplichting tot het betalen van een transitievergoeding. Slechts faillissement of surseance van betaling maakt dit anders. De hoogte van de transitievergoeding De hoogte van de transactievergoeding zal aanzienlijk lager uitvallen dan de huidige kantonrechtersformule. Daarentegen zal een ontslagverzoek minder snel kunnen worden toegewezen. De hoogte van de transitievergoeding wordt als volgt berekend: Over de eerste tien dienstjaren is de vergoeding gelijk aan 1/6 van het bruto maandsalaris voor elke periode van zes maanden dat de arbeidsovereenkomst heeft geduurd. Vanaf het tiende dienstjaar krijgt de werknemer 1/4 van het bruto maandsalaris over elke daaropvolgende periode van zes maanden. De transitievergoeding wordt gemaximeerd tot euro bruto. Verdient de werknemer meer dan euro bruto per jaar, dan is de transitievergoeding maximaal één jaarsalaris. In mindering te brengen Op de transitievergoeding kunnen de transitiekosten en de inzetbaarheidskosten in mindering worden gebracht. Transitiekosten zijn kosten die gemaakt worden wegens het einde van de arbeidsovereenkomst. Zoals kosten voor scholing, outplacement en kosten waarbij de werknemer is vrijgesteld van werkzaamheden. Transitiekosten zien op de periode vlak voor of vlak na het einde van de arbeidsovereenkomst. Inzetbaarheidskosten zijn kosten die tijdens het dienstverband door de werkgever zijn gemaakt voor de bredere inzetbaarheid van de werknemer op de arbeidsmarkt. Het gaat om kosten die geen directe relatie hebben met de huidige of toekomstige functie van de werknemer bij de werkgever. Let wel, indien de werknemer een in eerste instantie niet-werkgerelateerde cursus heeft gevolgd en deze achteraf toch wel werkgerelateerd blijkt te zijn, komen deze kosten niet voor aftrek in aanmerking. Inzetbaarheidskosten worden gemaakt tijdens het dienstverband. In beginsel komen de inzetbaarheidskosten die gemaakt zijn tot vijf jaar voor het eindigen van het dienstverband niet meer voor aftrek in aanmerking. Een goede registratie van de gemaakte inzetbaarheidskosten is dus van belang. Billijke vergoeding De kantonrechter kan naast de transitievergoeding een billijke vergoeding toekennen indien er sprake is van ernstig verwijtbaar handelen of nalaten van de werkgever, of als het dienstverband van de werknemer korter is dan 24 maanden. De kantonrechter zal de hoogte van deze vergoeding moeten bepalen. Verwacht wordt dat, ondanks het feit dat de regering juist af wil van een vaste rekenmethode, wederom een formule door de rechtspraak zal worden ontwikkeld voor het bepalen van de hoogte van de billijke vergoeding. > Dit artikel is verzorgd door mr. Nikki Leeuwrik, advocaat bij Certa Legal Advocaten > Certa Legal, een full service juridische dienstverlener, behandelt in deze rubriek diverse juridische aspecten die van belang kunnen zijn voor het facilitaire werkveld. turn to the experts 125car Adv190x135 Optimale.indd :07 25

14 FMinFOCUS VEILIGHEID Veiligheid voorop bij FrieslandCampina FrieslandCampina ziet veiligheid als een belangrijke randvoorwaarde om kwalitatief hoogwaardige producten in een veilige omgeving te produceren en in de markt te zetten. Dit geldt voor alle locaties, all over the world die betrokken zijn bij de producten en diensten van FrieslandCampina, dus ook voor het central office in Amersfoort. Wat betekent dit voor de medewerkers en toeleveranciers? Erik Ernst Dat FrieslandCampina veiligheid als een van de belangrijkste pijlers van de organisatie ziet, blijkt onder meer uit het feit dat er een global safety director is aangesteld die wereldwijd verantwoordelijk is voor het veiligheidsbeleid dat tevens geborgd wordt in alle werkprocessen. Een enorme klus om alle culturen op elkaar af te stemmen waarbij de cultuur via een aantal fases verandert van reactief, proactief naar generatief. In een generatieve (veiligheid)cultuur zit veiligheid in het DNA van de medewerkers en wordt dit bij alle besluitvormingsprocessen als vanzelfsprekend meegenomen. Alle medewerkers van hoog tot laag in de organisatie beseffen dat zij hun verantwoordelijkheid moeten nemen bij het signaleren van onveilig gedrag en of onveilige situaties. In dit artikel licht global safety director Rico IJzerman toe hoe hij invulling geeft aan deze uitdagende functie. Global-safetystrategie Voor een wereldwijd werkende onderneming als FrieslandCampina, waarbij diverse landculturen, maar ook vele van elkaar verschillende bedrijfsculturen aanwezig zijn, is het van groot belang om wereldwijd beleid vanuit een hoog strategisch niveau te vormen en te borgen. IJzerman: We werken vanuit onze strategie Route2020 met een global-safetyplan dat we samen met de vier business groups hebben vorm gegeven. In de FrieslandCampina-safetycouncil, waarin de business groups en corporate safety zijn vertegenwoordigd, stemmen we het beleid af, toetsen we de voortgang en sturen daar waar nodig bij. Communicatie, procesveiligheid, machineveiligheid, contractor management, training en leren van incidenten zijn hierbij de hoekstenen. Inmiddels hebben we een enorme progressie doorgemaakt in onze veiligheidsperformance en ons veiligheidsbewustzijn. Life-savingrules Op de vraag wat FrieslandCampina uiteindelijk wil bereiken met haar veiligheidsbeleid antwoordt IJzerman: Veiligheid, kwaliteit, duurzaamheid en productie Global safety director Rico IJzerman gaan hand in hand. Het één kan niet zonder het ander. Wij staan als bedrijf midden in de maatschappij en nemen daarin op al deze gebieden onze verantwoordelijkheid. We hebben een ambitie met elkaar uitgesproken: We believe in Zero, waarbij we als ultieme doelstelling nul ongevallen willen bereiken: Goal Zero. Onze doelstelling is daarom dat iedere medewerker, contractor en bezoeker aan het einde van de werkdag zonder letsel en gezond naar huis gaat. Daarbij streven we ernaar het jaarlijks aantal geregistreerde ongevallen, met persoonlijk letsel of materiële schade op de werkplek systematisch te verminderen. Dit realiseren we door het versterken van veiligheidsleiderschap bij ons management en het ontwikkelen van een sterk veiligheidsbewustzijn bij de medewerkers in een cultuur waarin het normaal is dat men elkaar positief aanspreekt. Tevens ontwikkelen we praktische tools die managers en medewerkers helpen om de veiligheidsperformance te verbeteren. Dit jaar gaan we starten met de introductie van de zogenaamde life-saving rules binnen FrieslandCampina. Deze regels focussen zich op de grootste risico s en gelden voor iedereen die binnen ons bedrijf werkt. We hebben hierbij gebruik mogen maken van de kennis van bedrijven als Shell en DSM die ons op deze weg al succesvol zijn voorgegaan. Onze eerste life-saving rule richt zich op de eigen verantwoordelijkheid voor veiligheid. Iedereen die werkzaam is bij/voor FrieslandCampina is verantwoordelijk voor de eigen veiligheid maar ook voor zijn of haar omgeving. Om alle regels goed te borgen gaan we medewerkers en contractors trainen. De basisregels voor iedereen zijn: Ik breng mezelf en anderen niet in gevaar. Ik ken de mogelijke risico s van mijn werk en de geldende veiligheidsvoorschriften en werk hiernaar. Ik werk samen met collega s om een veilige werkomgeving te creëren. Ik spreek anderen aan op onveilig gedrag. Ik waardeer feedback bij twijfel of ik wel of niet veilig werk. Ik meld onveilige situaties. De andere zes life-saving rules richten zich op specifieke risico s. Kantoorveiligheid Dat veiligheid een belangrijke plaats inneemt binnen FrieslandCampina heeft direct te maken met de risico s die er zijn binnen fabrieksmatige bedrijfsomgevingen van FrieslandCampina. IJzerman: Maar ook de kantooromgevingen van onze organisatie lopen mee in het veiligheidsbeleid. We willen op al onze locaties excellent veiligheidsgedrag en beleving creëren. Kantooromgevingen kennen eigen risico s en zijn niet zo onschuldig als ze lijken. Vallen, struikelen, uitglijden zijn bijvoorbeeld ook op kantoor een reëel risico. Binnen de organisatie vinden veel uitwisselingen plaats van medewerkers uit de productie en kantoor

15 FMinFOCUS VEILIGHEID Wij zijn in de wolken! Als dé aanbieder van cloudsoftware zijn wij natuurlijk altijd in behulp van workflows eenvoudig aanpassen aan uw eigen bedrijfsprocessen. de wolken. Dit jaar voelt dat extra feestelijk, want we bestaan Axxerion wordt dagelijks intensief ingezet door honderden organisaties 10 jaar! waaronder zakelijke dienstverleners, overheids-, zorg- en onderwijsinstellingen en woningbouwcorporaties. Cloudsoftware Of u nu op zoek bent naar een krachtig Facility Management Informatie Win een Facility Management Quick Scan! Systeem of een complete tool voor het beheren van uw vastgoed, Ons 10-jarig jubileum laten wij niet onopgemerkt passeren. En wie Axxerion biedt u de juiste oplossing. Onze cloudsoftware is flexibel, jarig is trakteert! Wij geven daarom 10 Facility Management Quick Scans laagdrempelig en interessant geprijsd. Ook kunt u onze software met van Twynstra Gudde weg! Kijk snel op onze website en doe mee! Advancing your business Ultieme doelstelling: nul ongevallen medewerkers waarbij men regelmatig bij elkaar op bezoek komt om processen op elkaar af te stemmen. Het is ook daarom van belang dat er voor alle locaties een eenduidig veiligheidsbeleid is, zowel op productie- als op kantooromgevingen. De risico s van een kantooromgeving kun je bijvoorbeeld vinden in rondslingerend materiaal, openstaande lades, losse tapijten of kabels die niet goed zijn weggewerkt en wat denk je van het struikelgevaar op de trappen waarbij medewerkers regelmatig pijnlijke uitglijders maken met of zonder ernstige gevolgen. IJzerman vervolgt: Het mooie van veiligheidsbewustzijn is dat je ook thuis rekening gaat houden met veiligheidsaspecten. Het wordt een way of life waarbij ook het risico om in de privésfeer een ongeval op te lopen afneemt. Het meest voorkomende ongeval in de privé omgeving is nog steeds het vallen van de trap. FM en contractor-management Voor het central office van FrieslandCampina in Amersfoort neemt facility management een belangrijke rol in als het gaat om veiligheid binnen de gebouwen. Op de vraag wat het veiligheidsbeleid van FrieslandCampina voor FM betekent, antwoordt IJzerman: Juist voor een kantooromgeving betekent dit beleid veel voor FM. Voor onze kantoren worden op de verschillende niveaus besluiten genomen die indirect impact hebben of de veiligheid verderop in de keten. Denk daarbij aan inkoopprocessen voor catering, security, kantoorinrichting, schoonmaak en onderhoud. Daar wordt uiteindelijk bepaald met wie we in zee gaan en onder welke (veiligheid)voorwaarden. Kijk alleen maar naar de installatietechniek en welke risico s daarbij aanwezig zijn, maar ook de werkplekinrichting, het vrijhouden van vluchtwegen, het interne logistieke proces, het kabelmanagement en het bedrijfsnoodplan wat onder de verantwoordelijkheid van FM valt. Het gaat er bij FM om dat de medewerkers van deze afdeling vanuit de safetyfirstgedachte, de risico s kennen, het werk goed voorbereiden, met gekwalificeerde leveranciers werken, en proactief communiceren met de bewoners van het pand over de activiteiten. Facility management is zeer zichtbaar als het goed gaat, maar nog meer als het niet goed geregeld is. Het is nu zaak dat juist bij de medewerkers van FM en de FM-contractors bewustwording komt van veiligheidsrisico s. Dat brengen we onder andere tot stand door awarenesstrainingen te regelen, te werken met werkvergunningen waarbij de contractant zich bewust is van de risico s, de te treffen maatregelen en gedurende het werk door ons wordt begeleid. Veiligheidsgedrag Op de vraag welke rol gedrag speelt in het bewustwordingsproces van de medewerkers reageert IJzerman: Gedrag is de hoeksteen; denken vanuit de eigen verantwoordelijkheid. Bijna alle ongevallen zijn toe te wijzen aan positieve intenties, snel even iets doen, de risico s onderschatten. Als we dat kunnen ombuigen en we zijn hard op weg maken we een grote stap vooruit om ons goal zero te bereiken. Voorbeelden van veiligheidsmaatregelen in het central office: Het werken met werkvergunningen door alle contractor partijen. Het plakken van stickers met de tekst hold the railing en de ondersteuning van deze actie middels trendy posters in de trappenhuizen. In de centrale hal komt een display te hangen waarop de veiligheidsprestatie van FrieslandCampina, world wide, wordt weergegeven. Het geven van awarenesstrainingen voor alle medewerkers van FM, maar ook voor alle medewerkers van diensten van derden. Iedere vergadering start met veiligheid op nummer één van de agenda. Vanaf het vierde kwartaal zullen afgesproken veiligheidsmaatregelen per verdieping worden getraind onder verantwoordelijkheid van het floormanagement. fmi > Erik Ernst is projectleider Facility bij FrieslandCampina en redactielid van FMI Ressenerbroek 26b MR Heteren - T E. verkoop@axxerion.com

16 FMinFOCUS VEILIGHEID Veilig én gastvrij bij World Forum FM er Marije Bouwman: Tijdens NSS hospitality continue getest op security Your hospitality has been remarkable, your organization has been flawless, sprak Barack Obama na de Nuclear Security Summit (NSS), die plaatsvond in congrescentrum World Forum in Den Haag. Mede door de NSS heeft het congrescentrum veel kennis en ervaring Ellen Bots-Floors, Daniëlle den Ottelander, Mijntje Perk In het voorjaar van 2012 vond het aanbestedingstraject plaats voor de Nuclear Security Summit, een internationale top, met als doel nucleair teronlangs aangestelde Safety & Security-manager Marije rorisme wereldwijd te voorkomen. Opdrachtgever Bouwman moet daar nog verder invulling aan geven. was het ministerie van Buitenlandse Zaken. De opdracht was met name gericht op een locatie die Maar hoe houd je ook nog oog voor hospitality? in staat zou zijn het aantal wenselijke vierkante meters op te leveren voor het houden van de NSS-top. Om dit te kunnen realiseren was partnership tussen de gemeente Den Haag als internationale locatie, en het World Forum als conferentielocatie, van groot belang. Onder andere vanwege de omvang van het evenement en de impact op de omgeving. In augustus 2012 werd bekend dat de gunning aan de gemeente Den Haag en het World Forum was toegekend. Op 24 en 25 maart 2014 werd de top gehouden, zonder organisatorische problemen. In juli was Regioteam West van Facility Management Nederland (FMN) vanwege opgedaan op het gebied van safety en security. De 30 haar regiobijeenkomst te gast bij World Forum. Daniëlle den Ottelander (Humanagement) en Ellen Bots-Floors (Captise), beiden actief in het regioteam, spraken naar aanleiding van de regiobijeenkomst met Safety & Security-manager bij World Forum: Marije Bouwman. Onderwerp van gesprek was de combinatie van security met hospitality. Spoedcursus security management Bouwman heeft met haar opleiding Facility Management een facilitaire achtergrond waarbij hospitality een belangrijke pijler is. Bouwman is daarmee in staat om als advocaat van de duivel hospitality te testen op verschillende security-aspecten, zodat hospitality en security hand in hand kunnen gaan. Voor haar was NSS een goede leerschool: Mijn rol binnen de organisatie van de NSS heeft mij de mogelijkheid gegeven om door de bril van diverse experts op het gebied van safety en security mee te kijken. Door mijn persoonlijke interesse in safety en security was de NSS een prachtig traject om hier verder in te ontwikkelen en te specialiseren en was het gelijktijdig een soort spoedcursus security management. Doelstelling is om deze kennis te behouden, en hier bij huidige evenementen in het World Forum, ons voordeel mee te doen. Daarnaast is er nauw samengewerkt met de verschillende veiligheidsexperts op het hoogste niveau. Het World Forum had de opdracht de vierkante meters op te leveren zonder prefered suppliers en was daarmee dus enkel verantwoordelijk voor het faciliteren van de huisvesting. Het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft zelf diverse services naar zich toe getrokken; waaronder de cateraar en de decorateur. Dankzij de partnerships, die zijn ontstaan tussen de diverse stakeholders, is het een succesvol evenement geworden. Bouwman: Samen creëerden we een oplossing waarbij we een goede match tussen hospitality en security konden maken. 58 wereldleiders Partnerships zijn van belang, helemaal in deze situatie. Wat zijn de belangrijkste kernwaarden? Bouwman: Bij alle betrokkenen was de wil om dit evenement tot een succes te maken aanwezig en falen was geen optie. Om het eindproduct te kunnen realiseren, waarbij je het gezamenlijk doel nastreeft, is de relatie 31

17 THE SOLUTION FMinFOCUS VEILIGHEID THE FUTURE OF CLEANING > Funny NSS Facts TRIPLE-T Marije Bouwman, Safety & Securitymanager met je partners het belangrijkste. Je kan het eindproduct niet alleen opleveren. Voor Bouwman zelf ook een leertraject. Ik overzag alles, maar de partners moesten het werk verrichten. Daarnaast waren leren delegeren, vertrouwen geven aan de relatie, loslaten en ondertussen zelf de hoofdlijnen blijven bewaken, de belangrijke onderdelen van mijn werk. Voert met 58 wereldleiders security niet de boventoon? Helaas kan Bouwman geen details geven, maar wel een beeld van de gehanteerde werkwijze: Per onderdeel maakte het ministerie van Buitenlandse Zaken definitieve keuzes ten aanzien van geaccepteerde risico s. Security gaf tijdens dit traject een bindend oordeel, waardoor het soms een uitdaging was om een goede combinatie te vinden. Het World Forum zelf heeft continue de aandacht voor hospitality behouden. Juist om niet mee te gaan in de flow van laten we alvast anticiperen op het security-aspect. Blauwdruk PRETTIGER, VEILIGER EN EFFICIËNTER SCHOONMAKEN De beste schoonmaakprestatie leveren, dat realiseert u met uw mensen iedere dag opnieuw. Uw vaklieden verdienen het beste schoonmaaksysteem en Triple-T zet daarin een volgende stap. Gebaseerd op de hoge eisen die schoonmaken in een zorgomgeving stelt. Met oog voor de veiligheid en het comfort van patiënten en uw eigen professionals. Triple-T helpt uw organisatie de best mogelijke performance te leveren. De facilitaire processen zijn cruciale onderdelen voor het aanbieden van een goede dienstverlening. Daarom is tijdens de NSS een Facilitair Coördinatiecentrum ingericht, de blauwdruk van een methodiek waar veel mee wordt gewerkt bij de organisatie van grote eve- > De belangrijkste kernwaarden in partnership zijn: Transparantie Ken elkaar, deel alles met elkaar. Het beleid, maar ook de letterlijke agenda. Tot in Benieuwd? Kijk op of bel voor een kennismaking Alpheios op detail alles met elkaar kunnen delen, elkaar de ruimte geven om werkzaamheden uit te kunnen voeren en de vrijheid bieden dit te kunnen controleren, dat geeft transparantie. Korte communicatielijnen Bij de NSS is het heel belangrijk gebleken dat je in een vroeg stadium de juiste mensen aan tafel moet hebben. Mede omdat later in het stadium zaken direct, onder grote externe druk, geregeld kunnen en moeten worden. Gezamenlijk doel Door het hebben van een gezamenlijk doel, het niet willen falen, in combinatie met de andere kernwaarden, zorgt ervoor dat het doel wordt bereikt. Herkennen van expertise Maak gebruik van de expertise van elkaar. Wat kan wel, wat kan niet? Openstaan voor alternatieven die ook aan de eisen voldoen. 58 wereldleiders & koppen koffie 600 vlaggen (op tafel en buiten) 120 espresso machines (voor grote vergaderzalen) koffer labels (oranje voor de wereldleiders en blauw voor afgevaardigden) 58 naambordjes met de landsvlag paraplu s (niet gebruikt) 1 kilometer oranje tapijt (in plaats van rood tapijt) 150 kilometer kabels (voeding en ICT) 60 honden van de explosievendienst politiemannen militairen tijdelijke bewegwijzeringsborden nementen of bijeenkomsten. Het Facilitair Coördinatiecentrum was werkzaam voor de gehele internationale zone. Bouwman: Uiteindelijk was het ministerie van Buitenlandse Zaken enthousiast over de operationele organisatiestructuur waarin alles werd gecentraliseerd. Daarnaast was het belang van snel schakelen een belangrijke factor. Het dubbel weten, te laat weten en niet weten, moesten we voorkomen. Met name in dit project was het cruciaal om de mogelijkheid te bieden om te kunnen escaleren. Het Facilitair Coördinatiecentrum was daarbij eveneens een belangrijke schakel, waarbij professionele medewerkers ervoor zorg droegen dat meldingen werden geregistreerd, de prioriteit werd bepaald en de melding werd gekoppeld aan de juiste persoon en/of leverancier. De NSS-top gaf het World Forum de unieke kans om zich, samen met de verschillende partners en de opdrachtgever, op het hoogste niveau voor te bereiden op een evenement waar hospitality en securtiy centraal stonden. Dit waren de basisprincipes van waaruit werd gewerkt. Bouwman: Momenteel zorg ik ervoor dat er een safetyplan wordt opgesteld waarin alle kennis en ervaring wordt gewaarborgd binnen de organisatie. Het kunnen bieden van een hoog niveau van security is voor verschillende opdrachten en klanten van het World Forum van groot belang. Denk bijvoorbeeld aan evenementen met een hoog aantal pieken in bezoekersaantallen, zoals in het verleden het North Sea Jazz Festival, of aan internationale bedrijven zoals Shell. Het World Forum wil een podium bieden aan iedereen, van Kabouter Plop tot Barack Obama. fmi > Daniëlle den Ottelander, lid Regioteam West FMN en projectinterim manager bij Humanagement. Ellen Bots-Floors, lid Regioteam West FMN en manager Facilitair en Inkoop bij Captise. Mijntje Perk, voorzitter Regioteam West FMN en senior interim professional bij ArrangeGroup. 33

18 FMinFOCUS VEILIGHEID Alarmtransmissie over internet: vol risico s De migratie van alarmtransmissie van analoog naar digitale IP-netwerken is inmiddels een bekend gegeven binnen de Nederlandse beveiligingsmarkt. Het gebruik van uw bestaande internetverbinding lijkt hier voor de hand te liggen. Maar alarmmeldingen over een publieke internetverbinding laten verlopen, brengt forse risico s met zich mee. Bijvoorbeeld in geval van een DDoS-aanval. Met DigiAlarm kunt u alarmmeldingen toch digitaal, maar via besloten en veilige Nederlandse verbindingen met uw meldkamer toepassen. Veel bedrijven maken voor hun beveiliging tegen inbraak en vandalisme gebruik van een alarminstallatie. Op de Nederlandse markt zijn circa 25 meldkamers of Particuliere Alarm Centrales (PAC s) actief. Op deze meldkamers zijn om en nabij zo n objecten kantoren, bedrijven en particulieren aangesloten. Voor de alarmdoormelding naar deze meldkamers wordt in veel gevallen nog een analoge of ISDN-lijn toegepast. Dit zijn de objecten en locaties waarbij er sprake is van een normaal risico (AL1). Er is dan alleen communicatie tussen het alarmsysteem en de meldkamer bij een alarmmelding, dan wel bij een periodiek controlebericht. Bij de hogere risico s, de zogenaamde AL2- en AL3- locaties, zoals juweliers en bedrijven met aantrekkelijke goederen waar door verzekeraars een continue verbinding met de meldkamer wordt vereist, werd tot op heden in bijna alle gevallen de DigiAccess Alarm-dienstverlening van KPN toegepast. Dit is een speciaal alarmabonnement dat te gebruiken is in combinatie met de aanwezige ISDN-aansluiting. Deze dienst wordt eind 2014 door KPN uitgezet omdat er sprake is van verouderde netwerktechnologie. Moderne, op het Internet Protocol (IP) gebaseerde netwerken zijn nu ook voor alarmtransmissie beschikbaar. Daarmee is de migratie van analoge alarmoverdracht naar Alarm-over-IP-oplossingen inmiddels Bart Postelmans een bekend gegeven binnen de Nederlandse beveiligingsmarkt. Omdat KPN eind dit jaar stopt met DigiAccess Alarm, is deze migratie naar IP nu in een enorme stroomversnelling terecht gekomen. Alarminstallateurs die verantwoordelijk zijn voor de alarminstallatie op klantlocatie, passen al snel de aanwezige internetverbinding toe die echter voor iedereen toegankelijk is. Dit brengt hoge risico s met zich mee. KPN heeft als vervangende dienst DigiAlarm ontwikkeld, een besloten digitaal IP-netwerk dat geen gebruik maakt van het publieke internet. Deze oplossing is NPR 8136 conform en is als enige alarmtransmissie-oplossing voor de hogere AL2 en AL3 risico s end-to-end door Kiwa gecertificeerd conform de Europese norm (NEN-EN 50136:2012). Alarmoverdracht en internet Uit contacten en gesprekken met eindklanten blijkt dat in veel gevallen, waar nu een andere verbinding tussen de locatie en meldkamer moet komen, hiervoor de aanwezige en voor iedereen toegankelijke internetaansluiting wordt gebruikt. Vaak via een zogenaamde tunnel zoals een Virtueel Particulier Netwerk (VPN) al dan niet met een back-up (via een internet- SIM). Maar deze oplossing is en blijft internet en ook de bij de ontvangst aan de particuliere-alarm-centrale-zijde is het gewoon internet. De locatie die tot voor kort was aangesloten op het hoog beschikbare en veilige besloten DigiAccess-Alarm-netwerk van KPN en migreert nu naar alarm over publiek internet. Een zeer risicovolle ontwikkeling waarmee een hellend vlak wordt opgegaan met betrekking tot veilige en betrouwbare alarmoverdracht tussen te beveiligen object en meldkamer. Bij dit alles ontstaat de indruk dat betrokken partijen in de beveiligingsbranche zoals alarminstallateur, meldkamer en verzekeraar, experts die de klant adviseren over de verbinding tussen object en meldkamer, het idee hebben dat cybercriminaliteit de beveiligingsbranche voorbij gaat. Terwijl deze cybercriminaliteit ook in Nederland, dat blijkt uit allerlei onderzoeken en rapporten, explosief toeneemt. Zo blijkt uit een recent gepubliceerd onderzoek Internetcriminaliteit in het MKB dat nu al zestig procent van ondernemend Nederland hiermee te maken heeft, en dit tot een jaarlijkse schadepost leidt van tien miljard euro en het aantal cyberaanvallen in 2013 maar liefst zes keer hoger was dan in Cyberaanvallen in 2013 DDoS-aanval DDoS (Distributed Denial of Service) aanvallen op centrale hosts (computers) waardoor deze een tijdlang zes keer hoger dan in

19 FMinFOCUS VEILIGHEID onbereikbaar zijn, vinden ook in Nederland met regelmaat plaats. Recente voorbeelden daarvan zijn onder andere ING, MasterCard, VisaCard, PayPal en DigiD. Ook meldkamers kunnen van zo n DDoS-aanval de dupe worden, waardoor alarmmeldingen van risicolocaties die op basis van een enkele dan wel een tweevoudige internetoplossing doormelden, gedurende lange tijd (uren tot zelfs dagen) niet aankomen bij die meldkamer. Verzekeraars en verzekeringsmakelaars, maar zeker ook de betrokken alarminstallateur(s), zouden eindklanten van risicolocaties veel indringender moeten attenderen op de risico s die ontstaan bij alarmoverdracht over internet. Verzekeraars zouden bovendien meer zicht moeten houden op de alarmtransmissiewijzigingen die zich voordoen op hun risicolocaties. Vaak worden die wijzigingen pas bij de huidige beperkte controles die plaatsvinden vastgesteld, dan wel komen die aan het licht als er een schade is voorgevallen. Securing Your World Volg ons ook op: G4S_NL Veiligheid & Beveiliging Met veiligheid en beveiliging heeft iedereen - direct of indirect - dagelijks te maken. Of het nu gaat om de veiligheid van mensen of de beveiliging van gebouwen, goederen of processen: elke situatie vraagt om een eigen aanpak. Als het om beveiligen en veiligheid gaat, is G4S van alle markten thuis. G4S analyseert de situatie, denkt mee en voorziet u van de juiste mensen en de nieuwste technieken. Niet te veel, niet te weinig, maar precies wat u nodig heeft in úw situatie. Compleet, betrouwbaar en professioneel. Voor meer informatie kijkt u op Wilt u op de hoogte blijven van alle trends en ontwikkelingen binnen G4S? Scan dan de QR code en schrijf u in voor de G4S nieuwsbrief. NPR 8136 De beveiligingsbranche heeft na lang en intens overleg in juli 2012 vanuit NEN, via de Taakgroep Alarmtransmissie de Nederlandse praktijkrichtlijn NPR 8136 Alarmtransmissie over IP-netwerken gepubliceerd. Dit is een leidraad voor ontwerp, installatie, inspectie en onderhoud, gebaseerd op de Europese norm NEN-EN Citaat uit deze NPR: Bij het opstellen van deze praktijkrichtlijn is steeds beoogd om de Europese normen voor alarmsystemen en alarmtransmissiesystemen te vertalen naar een praktische implementatie. De richtlijnen die in deze praktijkrichtlijn worden gegeven, zijn bedoeld als handvat voor de installateur, de meldkamer/particuliere-alarmcentrale, de risicoverzekeraar, de eindgebruiker en andere belanghebbenden. Zo adviseert deze NPR om bij lage risico s (AL1) ten minste één besloten alarmtransmissieverbinding toe te passen en voor de hogere risico s twee besloten verbindingen tussen object en meldkamer te gebruiken. Oplossingen die uitgaan van een tunnel over internet worden door de NPR niet als besloten en veilige verbinding gekwalificeerd. Het is bijzonder teleurstellend te constateren dat ondanks de explosieve groei van de eerder genoemde cybercriminaliteit en de grootschalige gevolgen daarvan, er op dit moment, nu de migratie naar IP door het einde van de DigiAccess-Alarmdienst van KPN in een stroomversnelling is terechtgekomen, nauwelijks Alarm-over-IP-oplossingen worden aangeboden die NPR-conform zijn. Schijnbaar goedkope oplossingen De oplossingen die dan wel worden aangeboden zijn schijnbaar goedkope internetoplossingen waarbij lang niet altijd alle kosten voor de eindklant direct inzichtelijk zijn. Vaak loopt zo n aansluiting met de meld- kamer dan ook nog via buitenlandse servers en bedrijven. De betrouwbaarheid van die aansluiting op de meldkamer is hierdoor onvoldoende. De op locatie aanwezige internetaansluiting is bovendien onvoldoende beveiligd om er de beveiliging van waardevolle spullen en inboedels aan toe te vertrouwen. Blijkbaar moet zich eerst een DDoS-aanval op een meldkamer voordoen met als gevolg grootschalige uitval van alarmverbindingen, alvorens betrokken partijen de genoemde en zorgelijke ontwikkelingen serieus nemen en er in de praktijk, voor wat betreft de aangeboden Alarm over IP oplossingen, ook naar handelen. De DigiAlarm-dienstverlening maakt geen gebruik van het internet en is daarmee zeer betrouwbaar en veilig. De beschikbaarheid en betrouwbaarheid van het tweevoudige DigiAlarm-netwerk is vele malen hoger dan het publieke internet en voldoet daarmee als enige aan de Verbeterde Risico Klasse Indeling (VRKI) en verzekeringseisen voor wat betreft de communicatie van het alarmsysteem met de meldkamer. Bovendien wordt de dienst end-to-end beheerd en wordt de alarmtransmissie continue gecontroleerd. fmi > KPN heeft de exploitatie van DigiAlarm sinds vorig jaar overgedragen aan ASB-Security. Bart Postelmans was meer dan dertig jaar werkzaam bij KPN, waar hij onder andere verantwoordelijk was voor de introductie van DigiAccess Alarm en betrokken bij de ontwikkeling van Alarm over IP. Sinds 2007 is hij senior business consultant bij ASB-Security te Eindhoven. G4S adv.190x275 Corporate+QR code-fmi.indd :00 37

20 Facilitaire loopbaan van Naam: Roel Hamers Huidige functie: directeur van de opleiding Facility Management Zuyd Hogeschool en voorzitter Loofd (Landelijk Overleg Opleidingen Facilitaire Dienstverlening) Wilde vroeger worden: meester Foto: NFP Photography - Marcel van Hoorn Na mijn middelbare school koos een van mijn vrienden voor de opleiding toegepaste huishoudwetenschappen. Ik kon me er toen niks bij voorstellen, vertelt Roel Hamers die nu ondanks dat toch directeur is van de opleiding Facility Management aan de Zuyd Hogeschool. Pas jaren na zijn economische opleiding kwam hij in contact met FM: Ik solliciteerde op een vacature docent Bedrijfseconomie bij de toenmalige opleiding Toegepaste Huishoudwetenschappen. Het huidige facility management is een aansprekend vakgebied dat je werkelijk in alle branches tegenkomt. Vooral de veelzijdigheid is boeiend. Vanuit mijn eigen expertise bedrijfseconomie liggen de toepassingen erg dicht bij de belevingswereld van jonge mensen wat doceren een stuk leuker maakt. Na het vwo koos Hamers voor het heao: Dit was een voor de hand liggende keuze omdat ik geen affiniteit had met de talen en de echte bètavakken mij niet aanspraken. Economie daarentegen sprak mij enorm aan. Waarna hij nog doorstudeerde voor register accountant. Tegenwoordig is hij niet alleen directeur van een FM-opleiding maar ook voorzitter van het Loofd (Landelijk Overleg Opleidingen Facilitaire Dienstverlening). Dat onderwijs in zijn bloed zit blijkt al uit het feit dat hij vroeger meester wilde worden, en later geschiedenisleraar. Hij werkte later dan ook als docent aan de universiteit van Maastricht, had een eigen trainings- en adviesbureau, gaf les in economische vakken aan de opleiding Facility Management, en was docent op de opleiding Food & Business. Daarnaast had Hamers enkele staffuncties in het onderwijs. Facility management is een boeiend en veelomvattend vakgebied dat in alle kleine en grote organisaties bruikbaar is. Maar ook privé kun je er erg veel mee. Als directeur van een hbo-opleiding voel ik mij ook een beetje een facility manager. Ik faciliteer onze interne klanten, de studenten. Een toenemende tevredenheid bij studenten en hun achterban is mijn drive. En over tien jaar? Dan faciliteer ik opleidings- en dienstverleningsvraagstukken ten behoeve een optimale match tussen vraag en aanbod. 39