Verkiezingen en Amerikaans Midden-Oostenbeleid

Transcriptie

1 Verkiezingen en Amerikaans Midden-Oostenbeleid Marianne van Leeuwen In de Verenigde Staten: eindelijk een echt mandaat De Amerikaanse verkiezingen zijn voorbij. De uitslagen zijn boven verwachting duidelijk en lijken daarmee ook houvast te geven aan een vooruitblik over de ambities en de richting van het Amerikaans buitenlands beleid voor de komende vier jaar, meer in het bijzonder het beleid ten aanzien van vraagstukken in het Midden-Oosten. In november 2000 bestond er na de verkiezingen twijfel over het mandaat van de pas gekozen president. Dat lag in november 2004 heel anders. De kiezersopkomst was om te beginnen substantieel hoger dan in De Amerikanen herkozen niet alleen hun Republikeinse president; ze versterkten ook de positie van de Republikeinen in Senaat en Huis van Afgevaardigden. Amerikanen vinden kennelijk goed wat de president doet en hij kan terugvallen op een Republikeinse meerderheid in beide huizen van de volksvertegenwoordiging. In de verkiezingscampagne van 2004 stonden ook, anders dan in de afgelopen decennia, thema's van buitenlands beleid centraal. Preciezer gezegd: de gebruikelijke hoofdthema's over presidentieel leiderschap en character werden tijdens deze campagne ingevuld met voorbeelden uit buitenlands beleid. Die voorbeelden werden vooral geput uit het Amerikaanse antiterrorismebeleid en het Amerikaanse optreden in Irak. Tegenstanders plaatsten tijdens de campagne vele vraagtekens bij de motivatie voor de presidentiële beleidskeuzes in deze. Zij trokken bijvoorbeeld ten aanzien van het Irak-beleid niet alleen de rationaliteit maar ook de integriteit van de regering-bush in twijfel. Ondanks de barrage aan verwijten heeft Bush een forse meerderheid van het Amerikaanse electoraat weten te overtuigen. Hij kan er van uitgaan dat ook zijn buitenlands beleid de komende tijd brede en stevige binnenlandse steun geniet. Deze wetenschap versterkt zijn toch al niet geringe zelfverzekerdheid en verklaart mede waarom hij nu, aan het begin van zijn tweede termijn, hoge ambtenaren (bijvoorbeeld in de CIA) en bewindslieden uit zijn eerste termijn die niet (helemaal) voldoen aan zijn geprefereerde havikenprofiel vervangt door echte soul mates of volgelingen. De belangrijkste wisseling in de context van Amerikaans buitenlands beleid is uiteraard de aanstaande vervanging van minister Colin Powell door Nationale Veiligheidsadviseur Condoleezza Rice. Bush zal voorlopig ook van zijn naaste medewerkers geen hinderlijke nuances of tegenspraak meer te horen krijgen. Bush' ambities in het Midden-Oosten Wat zal de koers in het Midden-Oosten worden van deze herkozen Amerikaanse president met zijn entourage van neocons en haviken? En hoeveel ruimte zal de regio hem geven om die koers inderdaad te varen? Sinds de aanslagen van 11 september 2001 staat de strijd tegen het internationaal terrorisme centraal in het buitenlands beleid van Bush en zijn regering. Daarin komt de komende jaren geen verandering en daarmee blijft het Midden-Oosten als bijzonder belangrijke regio in beeld. Het is immers bakermat voor Al Qaeda, en veel van de aanslagplegers van 11 september kwamen er vandaan. De Bush-regering heeft al tijdens haar eerste termijn als ideaal geformuleerd het Midden-Oosten te hervormen door er democratie en vrijheid te helpen bevorderen. Democratieën bestrijden elkaar niet en voeden geen terrorisme, aldus de redenering. George W. Bush en zijn adviseurs lijken daarbij een erg formalistische opvatting van het begrip democratie te hebben. Het draait bij hen bovenal 1

2 om verkiezingen, terwijl ze minder oog lijken te hebben voor de noodzakelijke maatschappelijke ondersteuning van een democratisch bestel. Die, zo leert de geschiedenis, moet komen van een onafhankelijk denkende middenklasse. Zonder zo'n middenklasse, die niet van de ene dag op de andere ontstaat, berust een geïmplanteerde democratie op drijfzand. Critici kunnen Bush' doelstelling nog zo belachelijk, onoordeelkundig, hypocriet of lichtzinnig vinden, maar het is de Bush-regering wel ernst. 1 In algemene zin lijkt democratisering van het Midden-Oosten een uitzonderlijk moeilijk te vervullen taakstelling. Er is op dit moment, behalve in Israël, geen enkele solide of ook maar ontluikende middenklasse te vinden. Arabische regimes onderscheiden zich onderling vooral in de mate waarin zij autoritair en corrupt zijn. Een aantal van hen is bovendien mede in het zadel gebleven dankzij de ruimhartige steun van de Verenigde Staten een gegeven waar 'de Arabische straat' goed van op de hoogte is. Als de Bush-regering haar ideaal van een democratisch Midden-Oosten in de praktijk wil bevorderen, zal zij oude bondgenoten tot beter gedrag moeten dwingen of nieuwe bondgenoten moeten vinden onder aanstaande in plaats van zittende machthebbers. Het vooruitzicht is mind boggling. De regio, terrorisme en democratie 2 Het eerste land in het Midden-Oosten waar de regering-bush in de praktijk democratisering heeft proberen te bevorderen is Irak. 3 Veel leden van de Amerikaanse regering bleven er lang van overtuigd dat het bewind van Saddam Hoessein structureel banden onderhield met Al Qaeda. Zij vreesden bovendien dat Hoessein er mogelijk toe zou overgaan nietconventionele strijdmiddelen aan islamistische terroristen ter hand te stellen. Het waren, naast de vrees voor Hoesseins regionale ambities en streven naar een niet-conventionele wapencapaciteit, voorname drijfveren om een eind aan de Iraakse dictatuur te maken. De afstotelijke wreedheid waarmee Hoessein zijn eigen bevolking behandelde, gaf de Amerikaanse regering naar eigen overtuiging ook een morele rechtvaardiging tot optreden. Het behoeft geen betoog dat, ondanks alle goede bedoelingen en inzet van de Verenigde Staten en hun bondgenoten, de periode na het afzetten van Saddam Hoessein in Irak bijzonder problematisch is geworden. Veel Irakezen waren oprecht verheugd dat de dictator en zijn gehate kliek werden uitgeschakeld, maar hun veiligheid en welvaart zijn er de afgelopen anderhalf jaar niet echt op vooruit gegaan. In sommige gebieden van het land is ronduit sprake van Hobbesiaanse toestanden. In het najaar van 2004 gingen concrete aanzetten tot installering van een echt democratisch bestel in Irak vergezeld van nietsontziende gewelddadigheden waaraan veel groeperingen zich in uiteenlopende mate schuldig maakten. Er zijn verkiezingen uitgeschreven voor de nationale assemblee van 275 leden (die onder andere de grondwet moet vaststellen), voor provinciale raden en voor de nationale raad voor Koerdistan. De Iraakse verkiezingscommissie heeft ongeveer 180 politieke partijen toegelaten voor deelname. Van een ook maar enigszins normale verkiezingscampagne is door alle geweldsuitbarstingen intussen echter geen sprake. 4 Veel soennieten willen de verkiezingen boycotten om zich geloofwaardiger te kunnen verzetten tegen de uitslag. Die uitslag zal immers naar alle waarschijnlijkheid het verlies van hun bevoorrechte positie onder Saddam Hoessein bekrachtigen. 5 De sjiieten daarentegen hebben, gezien hun numerieke overwicht, alle reden tot deelname. Het is evenwel verre van vanzelfsprekend dat zij na een electorale overwinning in Irak democratie in westerse zin zullen willen bevorderen. Een zeer breed samengestelde internationale conferentie te Sharm al Sheikh heeft eind november 2004, ondanks alle perikelen rond de campagnevoering, naast kritiek op de Iraakse interim-regering en de coalitie ook morele steun uitgesproken voor de Iraakse electorale inspanningen. Verkiezingen en het installeren van een nieuwe volksvertegenwoordiging zullen Irak echter niet binnen afzienbare termijn verzekeren van 2

3 een goed functionerend democratisch bestel. De nieuw gekozenen moeten allereerst werkelijk democratisch gezind zijn. Verder moeten ze de gelegenheid en de tijd krijgen om een mate van stabiliteit en rechtsorde in het land te bewerkstelligen. Die opdracht zou al verstrekkend genoeg zijn. Ze hebben daarbij alleen een schijn van kans als ze nog geruime tijd bescherming van buiten krijgen. Het is moeilijk voorstelbaar hoe zulke bescherming zonder bemoeienis van de Verenigde Staten geëffectueerd zou kunnen worden. Tegelijkertijd is de militaire aanwezigheid van de coalitie een heikele kwestie, in Irak, internationaal, en in stijgende mate ook aan het thuisfront van de landen die troepen leveren. De Amerikaanse regering heeft wellicht toch onderschat hoeveel werk er na de uitschakeling van Saddam Hoessein nog verzet zou moeten worden. En, bij wijze van pessimistische slotnoot, Washington is niet bij machte in Irak in kort tijdsbestek een onafhankelijke middenklasse uit de grond te stampen. De Amerikaanse politieke leiders realiseren zich dat het koninklijk bewind in Saoedi-Arabië, waarmee ze uit geopolitieke en economische overwegingen nauwe banden onderhouden, door zijn wahabitische zendingsdrang heeft bijgedragen aan de mondiale verspreiding van zeer radicaal islamitisch gedachtegoed. Daarmee heeft het Saoedische vorstenhuis de voedingsbodem voor islamistisch terrorisme helpen bemesten. De Saoedische leiders beseffen intussen dat zij zich naar de mening van nogal wat landgenoten niet aan hun eigen interpretatie van de islam houden. Veel Saoediërs verwerpen de ostentatieve rijkdom en het nepotisme die heersen onder leden van het Huis van Saoed. In Saoedi-Arabië heeft islamistisch terrorisme het laatste jaar met toegenomen intensiteit toegeslagen en de regering treedt er hard tegen op tot voldoening van de Amerikanen. Veel Saoediërs, die vanaf de wieg zijn opgegroeid met de fundamentalistische wahabitische versie van de islam, wijzen islamistisch terrorisme op eigen bodem af. Ze zijn geschrokken van de bloedige aanslagen waarbij behalve westerlingen ook Saoediërs omkwamen. Tegelijkertijd is anti- Amerikanisme onder hen wijd verbreid en lijken zij het gewapende verzet tegen de westerse militaire aanwezigheid in buurland Irak op zijn minst niet af te keuren. Voor de Verenigde Staten is Saoedi-Arabië al met al een noodzakelijke maar tegelijk problematische partner. Het lijkt uitgesloten dat de Verenigde Staten deze partner met militaire middelen tot democratisering zullen willen dwingen. Niettemin geven zij aan dat het bewind in Riyadh, hoe rudimentair ook, een begin zou moeten maken met hervormingen. Voorzichtig manoeuvreren is hier geboden, te meer daar plompverloren 'democratisering via algemene vrije verkiezingen' ook stromingen aan de macht zou kunnen helpen die helemaal niets op hebben met het goddeloze westen en zich daartegenover principieel en praktisch veel afwijzender zouden opstellen dan nu de Saoeds doen. 6 Interessant genoeg lijkt de Bush-regering in de context van haar strijd tegen het internationaal terrorisme en haar inspanningen voor stabiliteit en democratisering in de regio maar weinig risico te zien in het zich voortslepende Israëlisch-Palestijnse conflict. Ze heeft trouwens tot nu toe ook nauwelijks kansen onderkend om er oplossingen in te forceren. Bij zijn eerste aantreden spiegelde Bush zich aan zijn Democratische voorganger Bill Clinton, die zich (samen met zijn onderhandelaar Dennis Ross) zeven jaar lang intensief maar nagenoeg tevergeefs had ingespannen om na het sluiten van de Akkoorden van Oslo in 1993 het vredesproces op gang te houden. Er viel aan zulke inspanningen kennelijk weinig eer te behalen. Bush en zijn adviseurs hebben vastgesteld dat het conflict tussen Israël en de Palestijnen na de afloop van de Koude Oorlog géén grote destabiliserende invloed heeft op de regio. Arabische leiders spreken dan wel graag schande van de wijze waarop de Israëlische regering de Palestijnen behandelt, maar ze steken geen vinger uit om hun Arabische broeders in de praktijk te helpen. Wel is het Israëlisch-Palestijnse conflict koren op de propagandamolen van Al Qaedaachtige terroristen. Tegelijkertijd valt op dat er weliswaar een zekere ideologische verwantschap bestaat tussen hen en Palestijnse islamistische aanslagplegers, maar dat de werkterreinen van de twee althans tot nu toe goeddeels gescheiden zijn gebleven. 3

4 President Bush deed al met al geen noemenswaardige pogingen in het conflict te bemiddelen. Hij gaf echter wel aan hoe zijns inziens een oplossing er uit diende te zien. Hij bepleitte een twee-staten-oplossing met stevige veiligheidsgaranties voor Israël. Formeel maakte hij bezwaar tegen de uitbreiding van joodse nederzettingen in de bezette gebieden, maar de Amerikaanse regering oefende geen druk van betekenis uit op haar Israëlische counterpart om deze uitbreidingen tegen te gaan. Ook kon president Bush veel begrip opbrengen voor de harde hand waarmee premier Sharon optrad tegen Palestijnse aanslagplegers en hun mentoren. Van Arafat moest hij al helemaal niets meer hebben toen bleek dat deze betrokken was bij pogingen tot illegale wapeninvoer in Gaza. De dood van Yasser Arafat in november 2004 zal niet veel veranderen aan de Amerikaanse inschatting over mogelijke destabiliserende effecten van het Israëlisch-Palestijnse conflict op de regio. Wel lijken de Amerikanen te menen dat er een window of opportunity op een kier staat. Ze willen verkennen of de Palestijnen nieuwe leiders aan zullen wijzen die representatief zijn én met wie in de ogen van de Verenigde Staten en Israël beter te onderhandelen valt dan met de oude Arafat. Die was als symbool wel representatief voor de Palestijnen, maar tegelijkertijd was zijn betrouwbaarheid kwestieus en bovendien gaf hij autoritair leiding aan een bestuursorgaan dat ook volgens veel Palestijnen door en door gecorrumpeerd is. Minister van Buitenlandse Zaken Powell reisde in november naar de regio om steun aan te bieden bij de voor januari 2005 geplande presidentverkiezingen. Hij heeft er bij de Israëlische autoriteiten op aangedrongen eventuele fysieke hindernissen bij de Palestijnse stembusgang zoveel mogelijk weg te nemen. Israël zegde toe dat de Palestijnen van Oost-Jeruzalem mogen stemmen. So far, so good. Maar er deden zich ook al weer substantiële problemen voor. Hoewel de tijdelijke machtsoverdracht van het Palestijnse bestuur na de dood van Arafat mede dankzij de medewerking van radicaal-islamitische Palestijnse leiders effectief verliep, hebben zowel Hamas als de Islamitische Jihad aangegeven dat zij de presidentsverkiezingen in januari zullen boycotten omdat er niet ook parlementsverkiezingen worden uitgeschreven. 7 Ze dringen aan op een representatieve volksvertegenwoordiging, omdat ze er op vertrouwen dat hun groeperingen electoraal veel steun zullen krijgen. Dat is nu net wat Israël en de Verenigde Staten en mogelijk ook gematigder Palestijnse leidinggevenden vrezen. Hamas en de Islamitische Jihad aanvaarden op principiële gronden het bestaansrecht van Israël niet. Als ze al mee zouden gaan met een twee-staten-oplossing, dan zou dat puur uit pragmatisme zijn, met de vestiging van een islamitische Palestijnse staat in de Palestijnse gebieden én Israël als einddoel. Ook zouden deze partijen, als ze consequent in de leer zijn, invoering van de islamitische wet voorstaan. Zo n invoering zou in de ogen van westerse mogendheden, de Verenigde Staten voorop, democratisering van het politieke bestel in Palestina niet bevorderen. Trouwens ook veel Palestijnen, onder wie zich immers christenen en verlichte moslims bevinden, zullen een orthodox islamitische Palestijnse staat geen aantrekkelijk vooruitzicht achten. Dit duivelsdilemma illustreert een probleem dat in de regio bredere geldigheid heeft. Democratisering van het Midden-Oosten, hoe gewenst misschien volgens de Verenigde Staten ook vanuit idealistisch oogpunt, brengt in de praktijk risico s met zich mee. In het bijzonder geldt, dat vrije democratische verkiezingen op dit moment in veel Arabische landen een uitslag zouden opleveren waar westerse democratieën in schrik voor zouden terugdeinzen. Democratisering in de regio zal meer kans van slagen hebben wanneer ze zich kan voltrekken langs lijnen van geleidelijkheid en met inachtneming van regionale kenmerken. 4

5 Conclusie Zo bestaat er op dit moment wel een zekere mate van duidelijkheid over de beleidslijnen die de regering-bush in het Midden-Oosten graag zou uitzetten. Tegelijkertijd blijken een oud gegeven! ontwikkelingen, belangen en actoren ter plekke erg weerbarstig. Al heeft president Bush nog zo'n klinkende overwinning behaald in eigen huis en al vertegenwoordigt hij nog zo'n machtig land, daarmee heeft hij de wereld niet aan zijn voeten. Als hij zijn idealen in het Midden-Oosten wil helpen bevorderen zal hij méér moeten leveren dan leadership en vastberadenheid, namelijk een open oor en oog voor regionale omstandigheden, tact, uithoudingsvermogen, en nu en dan ook wat bescheidenheid jegens regionale partijen en jegens zijn bondgenoten. Voor de afzienbare toekomst dient beleid bovendien méér gericht te zijn op het scheppen van voorwaarden voor de opbloei van een middenklasse dan op verkiezingen alleen. Marianne van Leeuwen is geschiedkundige. Zij is werkzaam bij het ministerie van BZK, maar schreef dit artikel op persoonlijke titel. Noten 1. Hierover uitgebreid Philip H. Gordon, Bush's Middle East Vision in: Survival, vol. 45, no. 1, Spring 2003, pp Kortheidshalve worden hier slechts enkele zeer in het oog springende beleidsthema's binnen het Midden-Oosten aangestipt. 3. Weliswaar verkeerde het bewind in Bagdad sinds zijn invasie van Koeweit op kennelijke voet van oorlog met Washington, toch mag niet vergeten worden dat in de jaren tachtig de Amerikanen Saddam Hoessein steunden in zijn oorlog tegen Iran. 4. De schrijfster rondde dit manuscript af in de laatste week van november Ook zijn de gewelddadigheden geconcentreerd in soennitische gebieden. Als die aanhouden zal stembusgang er erg hachelijk worden. 6. Dit is een heel theoretisch scenario. De Saoeds denken er niet over algemene verkiezingen toe te laten. 7. Volgens NRC Handelsblad van 27 november 2004 p. 4, zullen in de zomer van 2005 in de Palestijnse gebieden parlementsverkiezingen worden uitgeschreven. Volgens dit bericht zal ook Al Fatah voor het eerst in veertien jaar verkiezingen houden voor het uitvoerende orgaan en de revolutionaire raad. 5