De jager-verzamelaar werd boer. Een archeologische kijk op een evolutionaire challenge.
|
|
- Marcella van den Velde
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De jager-verzamelaar werd boer. Een archeologische kijk op een evolutionaire challenge. Eén van de belangrijkste scharniermomenten in de menselijke geschiedenis totnogtoe is ongetwijfeld de stap van een jager-verzamelaarbestaan naar één gebaseerd op voedselproductie. Niet langer was de mens afhankelijk van wat de natuur te bieden had, maar door zijn eigen ingrijpen in de voortplanting van gewassen en dieren kreeg hij een betere controle over hun opbrengst. Deze stap zette de mens onafhankelijk en min of meer gelijktijdig op verschillende plaatsen in de wereld op het einde van of net na de laatste ijstijd. De kiem voor tal van veranderingen die de mens maken tot wat hij nu is lag erin vervat. Meer nog dan een zuiver economische omslag betekende het een totale verandering voor de manier waarop de mens met zijn omgeving omging en hoe hij zijn positie in de wereld ervaarde. Dit was de start van de nieuwe steentijd of het neolithicum. De mens werd sedentair, de bevolking groeide, dorpen en steden kwamen tot ontwikkeling en de sociale differentiatie groeide. Het neolithicum zoals wij het in Europa kennen is afkomstig uit het Nabije Oosten, waar een specifieke constellatie van elementen de start van domesticatie mogelijk maakte. In deze regio werden de meeste gewassen, alsook de eerste dieren gedomesticeerd: eerst geit en schaap, later ook rund en varken. De sterk veranderde omgang met dieren bracht ook enkele uitdagingen met zich mee. Zo kwam de mens bloot te staan aan tal van ziektes waarvan hij tot dan toe gespaard was gebleven. Het evolutionaire antwoord dat hij hierop vond, bleek in de latere geschiedenis een erg grote impact te hebben op andere volkeren. Maar ook op het vlak van het dieet paste de mens zich op termijn lichamelijk aan de nieuwe mogelijkheden aan. Deze presentatie schetst het begin van het neolithicum in de Vruchtbare Sikkel en gaat in op de processen die leidden tot de verspreiding van deze levenswijze over het continent en de rest van de wereld. Aldus wordt de archeologische achtergrond geschetst van de start van enkele genetische veranderingen die door deze fundamentele omschakeling in gang werden gezet. Bart Vanmontfort Onderzoekseenheid Archeologie K.U.Leuven
2 De jager-verzamelaar werd boer Een archeologische kijk op een evolutionaire challenge
3 De gebeurtenissen in Afrika: Laatste Interglaciaal ( ka) expansie van het Nubisch Complex
4 De gebeurtenissen in Afrika: Gevolgen van de uitdroging < 70 ka
5 Jong-Paleolithische Revolutie ~ 60/55 ka - Technologische verandering - Fragmentatie van het Nubisch Complex - Sociale competitie - Kwalitatieve verandering in het sociaal systeem
6 Verspreiding van de moderne mens Laatste glaciaal
7 Hohle Fels (Schwäbische Jura) < 35ka BP Universität Tübingen NJ Conard Nature 459, (2009) doi: /nature07995 Chauvet (Ardèche) 32kaBP
8 Verspreiding van de moderne mens
9 Clovis 11-12ka BP
10 Cactus Hill (Virginia) Clovis 11ka BP Pre-Clovis 15-17ka BP Pedra Furada 10.4ka BP 17ka BP 45ka BP (?)
11 Verspreiding van de moderne mens Op het einde van het Pleistoceen Enige mensensoort Verspreid over hele wereld Geïsoleerde populaties
12 Veranderingen op het einde van het Pleistoceen klimaatverandering globaal gelijkaardig aan eerdere veranderingen (800 ka) verschillende respons van de mens
13 13ka BC 11ka BC 10ka BC 7.5ka BC
14 Abu Hureyra Natufiaan, 11-10ka BP - ecotone - breed spectrum economy - foraging vs. collecting: - delayed return - logistieke mobiliteit - bevolkingsgroei - Jonge Dryas: rogge
15 Abu Hureyra PPNA & PPNB, 9-7ka BC - intensifiëren - domesticatie
16 Jericho Bronstijd PPNA & PPNB 9.6-7ka BC 3 ha Ommuurd Toren Natufiaan 12ka BC
17 Çatalhöyük Late PPNB ka BC 13 ha, 1000 n inw. rechthoekige huizen granen & peulvr n schapenteelt
18 Neolithicum Economie (subsistentie) Sedentarisatie Aardewerk Gepolijste stenen werktuigen Ideologie
19 Artificiële selectie Domesticeerbaar Dieet Groei Voortplanting Gevaarlijk Paniekreactie Sociale structuur Intentionaliteit Gespecialiseerde jacht Nursing hypothesis Archeologisch zichtbaar? Domesticatie
20 Waarom in NO? Specifieke constellatie van elementen Klimaat Marginale positie Domesticeerbare soorten Bevolkingsdruk S Lev-Yadun, A Gopher, S Abbo Science 288, (2000) doi: /science
21 Verspreiding van het Neolithicum in Europa Demische diffusie vs. acculturatie Superioriteit? Evolutionair voordeel Gevolgen: ziektes
22 Verspreiding van het Neolithicum in Europa L.P. Louwe Kooijmans
23 Elders in de wereld J Diamond Nature 418, (2002) doi: /nature01019
24
De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden.
De acht drempels van David Christian. De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden. De Big Bang. De sterren lichten op. Nieuwe chemische
Nadere informatieTijd van jagers en boeren
Tijd van jagers en tot 3000 v. Chr. De prehistorie Prehistorie 3000 v. Chr. Evolutietheorie: Eerste mensen ong. 3 miljoen jaar geleden in Afrika ontstaan. Hij is geëvolueerd (Theorie Charles Darwin) en
Nadere informatieTijd van jagers en boeren
1.1 Van jagers verzamelaars naar tot 3000 v. Chr. De prehistorie : levenswijze van jagers verzamelaars ontstaan van landbouw, landbouwsamenlevingen Onderzoeksvraag: Welke gevolgen had de Neolithische Revolutie
Nadere informatieMeer met minder. Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel. Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI. 6 juni 2012
Meer met minder Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI 6 juni 2012 Inhoud presentatie Mondiale trends die van invloed zijn op toekomstige watervraag Nationale
Nadere informatie3000 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr.
6 prehistorie oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Jagers en Boeren De oudste bewoners Jos en Mirthe fietsen in de zomervakantie op de Elspeetse heide. Ze maken met hun ouders een
Nadere informatieOut of Africa: mtdna en Y chromosoom. Jean-Jacques Cassiman KuLeuven
Out of Africa: mtdna en Y chromosoom Jean-Jacques Cassiman KuLeuven 12.05.2007 Kern DNA CME 06 CME 06 CME 06 Start in 2007: twee zonen per generatie (25j) In 2258 (10 generaties of 250 jaar) zullen er
Nadere informatieeen zee Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de van tijd een zee van tijd
Werkblad Ω Een tijd geleden... Ω Les : Rendierjagers Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de mensen konden schrijven. Ze woonden niet op een vaste
Nadere informatieAndere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-157-7 (HB) 978-94-6175-964-1 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-216-1 (HB) 978-94-6175-158-4 (HB) 978-94-6175-958-0 (e-book)
Nadere informatieDe presentatie rond de trap
Kijktocht OER! Plus 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de prehistorie; de tijd van de jagers en boeren. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Deze kijktocht helpt je ontdekken
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 5. Inleiding 6
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Erfelijkheidsleer 9 1.1 Erfelijke verandering 9 1.2 Ontdekking van de erfelijkheidsleer (genetica) 12 1.3 De chromosomen 13 1.4 Kwalitatieve eigenschappen 17 1.5 De monogene
Nadere informatieVoor/na het bezoek. Museum voor Natuurwetenschappen.be Vautierstraat, 29 1000 Brussel info@natuurwetenschappen.be
Voor/na het bezoek Museum voor Natuurwetenschappen.be Vautierstraat, 29 1000 Brussel info@natuurwetenschappen.be Wat is de prehistorie? Prehistorie betekent letterlijk voorgeschiedenis, het tijdperk voor
Nadere informatieHet verleden is niet passé! De impact van archeologie en cultuurlandschap op de energietransitie. Monica K. Dütting Stichting NMF
Het verleden is niet passé! De impact van archeologie en cultuurlandschap op de energietransitie Monica K. Dütting Stichting NMF Aspecten van Archeologie Wet- en regelgeving Mogelijkheden Archeologie Kosten
Nadere informatieDomesticeren, fokken, winnen en verliezen
Domesticeren, fokken, winnen en verliezen Natuurlijke en kunstmatige selectie Kor Oldenbroek Centrum voor Genetische Bronnen Nederland (WUR) De Vereniging Het Nederlandsch Natuur en Geneeskundig Congres
Nadere informatieOpstel door B woorden 6 maart keer beoordeeld. Inleiding. Wat is biotechnologie?
Opstel door B. 1149 woorden 6 maart 2013 8 2 keer beoordeeld Vak Methode ANW ANW Actief Inleiding Wat is biotechnologie? Het begrip biotechnologie omvat alle methodes waarbij organismen gebruikt worden
Nadere informatieLES 1: De wereld in verandering
LES 1: De wereld in verandering 1 Les 1: De wereld in verandering Vakken Zedenleer/godsdienst, economie, geschiedenis, aardrijkskunde, PAV Eindtermen Sociale vaardigheden, burgerzin, ICT, vakoverschrijdend,
Nadere informatiebevolkingscijfers van 1 januari 2000 tot 31 december 2010
bevolkingscijfers van 1 januari 2000 tot 31 december 2010 Totale bevolking op 01/01/2000 Mannen 37.332 Vrouwen 38.984 Totaal 76.316 inwoners 01/01/2000 Man Vrouw totaal oppervlakte inw per km² 19.045 20.226
Nadere informatieOerboeren in de Friese Wouden.
Stichting IJstijdenmuseum Buitenpost. www.ijstijdenmuseum.nl. Oerboeren in de Friese Wouden. Het grootste deel van de geschiedenis van ons mensen ligt in de prehistorie. Met prehistorie duiden we een tijd
Nadere informatie6. Regenten en Vorsten. Het streven van vorsten naar absolute macht. 1600 n.chr. 1700 n.chr. Piet Heyn. 7. Pruiken en Revoluties.
De 10 tijdvakken. 1. Jagers en Boeren (prehistorie). Levenswijze van jager-verzamelaars.? 3000 v.chr. Venus van Willendorf. 2. Grieken en Romeinen (oudheid). Ontwikkeling Jodendom / Christendom 3000 v.chr.
Nadere informatieDe geit. De geschiedenis van de geit. Kenmerken van de geit
De geit De geit is een middelgroot hoefdier dat al duizenden jaren lang door de mens als huisdier wordt gehouden. Daarmee zijn ze één van de langst gedomesticeerde diersoorten van de wereld. Tegenwoordig
Nadere informatieCultuur: alles wat een groep mensen met gemeenschappelijke kenmerken voortbrengt, zoals taal, godsdienst, kunst, normen en waarden.
GS tijdvak 1 Lennart van der Molen Begrippen Agrarisch: wat betrekking heeft op landbouw. Cultuur: alles wat een groep mensen met gemeenschappelijke kenmerken voortbrengt, zoals taal, godsdienst, kunst,
Nadere informatieklimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk
Achtergronden Klimaatverandering en klimaatscenario s Prof Dr Bart van den Hurk Watis 06 hetmondiale klimaatprobleem? Klimaatverandering is van alle tijden Natuurlijke invloeden: Interne schommelingen
Nadere informatieKangoeroe koe. cavia paard. varken hond
Werkblad 1: Welke dieren eet je? Omcirkel de dieren die al eens gegeten hebt. Kangoeroe koe cavia paard varken hond Doorstreep de dieren die je nooit zult eten. Hoe zou je je voelen als iemand je zou verplichten
Nadere informatieDe steentijd Jagers en verzamelaars
De steentijd Jagers en verzamelaars De prehistorie is de geschiedenis van de mensheid voordat mensen konden lezen en schrijven. We hebben uit de prehistorie daarom geen boeken, dagboeken of andere geschreven
Nadere informatieType 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl. Diabetes prevalentie in Nederland
Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl Diabetes prevalentie in Nederland RIVM 2010 Diabetes prevalentie in Nederland (prognose) RIVM 2010 1 Voeding en Humane
Nadere informatieType 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl
Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl Diabetes prevalentie in Nederland RIVM 2010 Diabetes prevalentie in Nederland (prognose) RIVM 2010 Voeding en Humane
Nadere informatie99. Prehistorie. 99 00 Overzichtswerken. 99 01 Miscellanea. 99 02 Niet-Europese Archeologie. 99 03 Culturele antropologie & Ethnoarcheologie
Indeling van de Collectie Archeologie in open opstelling in de Universiteitsbibliotheek Groningen. De collectie bestaat uit twee delen, te weten: rubriek 16: Mediterrane archeologie en rubriek 99: Prehistorische
Nadere informatieVAN VUISTBIJL TOT TRECHTERBEKER
VAN VUISTBIJL TOT TRECHTERBEKER Van vuistbijl tot trechterbeker Thema: Archeologie en prehistorie Doelgroep: groep 5 t/m 8 Duur: 1,5 uur Voorbereiding: 1,5 uur Kosten: 1,50 per leerling Leskoffer: 15,00
Nadere informatieOproep voor steun van de crowd, van jullie
Oproep voor steun van de crowd, van jullie Het derde boek in reeks geschiedenis van de mens is verschenen samen met een uitgebreide tweede druk van Boek 1 en Boek 2. De boeken worden in eigen beheer uitgegeven.
Nadere informatieToezicht en moraliteit.
Toezicht en moraliteit. Over professionele waarden in de zorgsector Gabriël van den Brink Congres-NVTZ 10-11-2016 1 Moral sentiments in modern society Adam Smith (1723-1790) The Wealth of Nations (1776)
Nadere informatie5,1. Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders.
Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart 2013 5,1 27 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders. Paragraaf 1 De Romeinen trekken zich terug. 1. Welke
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting door R. 1586 woorden 23 oktober 2014 7,1 30 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Samenvatting Geschiedenis H1: Tijd van Jagers en Verzamelaars.
Nadere informatiePrehistorie van Europa
Prehistorie van Europa (Prof. Dr. Ph. Crombé) HOOFDSTUK 1: CHRONOLOGIE EN MILIEU 1. CHRONOLOGIE VAN DE PREHISTORIE 1.1 Schrift 1.2 Technologische Evoluties 1.3 Economische Evolutie 1.4 Antropologische
Nadere informatieBIJLAGE 1 BEELD met toelichting BOEREN IN DE IJZERTIJD
EDE VROEGER EN NU Geldersch Landschap & Kasteelen BIJLAGE 1 BEELD met toelichting voor groep 5 t/m 8 www.glk.nl 1.1 LEVEN ALS BOER IN DE IJZERTIJD Toelichting bij de praatplaten bij het lesprogramma 1.1
Nadere informatieDe Universele Verklaring tot Exoot
De Universele Verklaring tot Exoot Roelf Pot P Waarom zo n verklaring? P Wat verklaren anderen? P Hoe verklaar ik de verschillen? P Voorstel Aanleiding P Behoefte aan uitspraak over sommige soorten: is
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieCGN, de Nederlandse genenbank
CGN, de Nederlandse genenbank met o.a. granen 20170526, Roel Hoekstra Biodiversiteit begin van de biodiversiteit: evolutie geleidelijk of met schokken begin van agro-biodiversiteit: domesticatie boeren
Nadere informatieHET TRECHTERBEKERVOLK. het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei. het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei
HET TRECHTERBEKERVOLK HET TRECHTERBEKERVOLK het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei Vraag: Waar werd een hunebed in de
Nadere informatieOpdrachten : Je moet 5 verschillende opdrachten maken. Zorg dat je daarvoor in tenminste 3 verschillende werkplekken komt.
Grote klus van : Opdrachten : Je moet 5 verschillende opdrachten maken. Zorg dat je daarvoor in tenminste 3 verschillende werkplekken komt. Laat de opdrachten aftekenen door een juf. Je mag natuurlijk
Nadere informatieEen visie op de toekomstige landbouw in Nederland
Een visie op de toekomstige landbouw in Nederland Jan Willem Erisman ALV Markdal, Galder, 24 september 2018 Inhoud Introductie Louis Bolk Instituut Achtergronden huidige landbouw De visie van de minister
Nadere informatieWelke richting volg je? In welke mate ga je akkoord met volgende stellingen?
Groepsnummer: Nummer respondent: Beste leerling, Hieronder vind je een aantal vragen. Lees de opdrachten aandachtig en probeer zo nauwkeurig mogelijk te antwoorden. Laat geen vragen open. Als je iets niet
Nadere informatieRMB NOTITIE Quickscan archeologie Uden Eikenheuvelweg/Munterweg. Inleiding
RMB NOTITIE 1015 Quickscan archeologie Uden Eikenheuvelweg/Munterweg Inleiding De gemeente Uden heeft als bevoegde overheid het RMB gevraagd een advies uit te brengen over de een plangebied aan de Eikenheuvelweg
Nadere informatieMalthus (1766 1834) Kan landbouw de wereld blijven redden? Het ongelijk van Malthus. An essay on the principle of population 25/11/2013
Kan landbouw de wereld blijven redden? Malthus (1766 1834) Piet VANTHEMSCHE Voorzitter Boerenbond KULeuven Universiteit 3 e Leeftijd 03-12-2013 An essay on the principle of population Het ongelijk van
Nadere informatieEen huisstijl voor het VIOE
Wichelen, 4-11-2014 Rivierlandschappen van het Scheldebekken: milieu en archeologie van het Laatglaciaal en Holoceen. MEYLEMANS E. AGENTSCHAP ONROEREND ERFGOED Een huisstijl voor het VIOE Structuur van
Nadere informatieEindkwalificaties van de bacheloropleiding Geschiedenis
Eindkwalificaties van de bacheloropleiding Geschiedenis Afgestudeerden van de opleiding hebben de onderstaande eindkwalificaties bereikt: I. Kennis Basiskennis en inzicht: 1. kennis van en inzicht in het
Nadere informatieOMSCHAKELING NAAR DE BIOLOGISCHE PRODUCTIE
OMSCHAKELING NAAR DE BIOLOGISCHE PRODUCTIE Omschakeling naar biologische schapen en geitenhouderij www.vlaanderen.be INHOUD 1 Situering... 3 2 Omschakeling naar biologische schapen- en geitenhouderij in
Nadere informatie1. Ontstaan van de mens
1. Ontstaan van de mens Zoals je wel weet hebben de mens en de mensapen dezelfde voorouders. We stammen dus niet af van de mensapen maar we hadden wel dezelfde voorouders. Hoe deze splitsing is kunnen
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatie1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...
HET CONGRES VAN WENEN 1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...7 3.1. Het Congres van Wenen en de restauratie Het
Nadere informatieOntstaan landbouw vmbo12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/63442
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 20 juni 2017 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/63442 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieWat is vandaag de dag nog duurzaam?
Wat is vandaag de dag nog duurzaam? Duurzame voeding Schaal als spanningsveld VU Amsterdam 3 oktober 04 Inderdaad... Bron: NRC 7/0/04 Harry Aiking Overzicht Duurzaamheid is dynamisch Duurzaamheid en voedselzekerheid
Nadere informatieDiabetes prevalentie in Nederland. Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl
Diabetes prevalentie in Nederland Type 2 Diabetes Mellitus Voeding in evolutionair perspectief Hanno Pijl h.pijl@lumc.nl RIVM 2010 Diabetes prevalentie in Nederland (prognose) Voeding en Humane Evolutie
Nadere informatiePresentatie Aart Osman Driebergen, 4 november 2010
Presentatie Aart Osman Driebergen, 4 november 2010 Opzet presentatie Inleiding Farm Seed Opportunities Zaadinitiatieven: PAIS, Frankrijk Allkorn, Scandinavië Analyse en zorgpunten nieuwe richtlijnen Instandhoudingsrassen
Nadere informatieNigeria. 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria
Nigeria 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria Marèl Smit & Anne Jekel H3T3 1.Bevolking en welvaart in Nigeria Nigeria
Nadere informatieBijeenkomst Alumni Wageningen. Datum 15 april 2014. Bijdrage van de veredeling aan de wereldvoedselvoorziening
Bijeenkomst Alumni Wageningen Datum 15 april 2014 Bijdrage van de veredeling aan de wereldvoedselvoorziening Wageningen NM 10 1971 1979 Jan Omvlee 100% zelfstandig 100% mensen 100% groenten Onze aanpak
Nadere informatieDiversiteit in peulvruchten
Diversiteit in peulvruchten vanuit genenbank perspectief Noor Bas, Amerongen, 25 juni 2016 Diversiteit in peulvruchten Ontstaan van de gewassen Bewaren van diversiteit door genenbanken Belang diversiteit
Nadere informatieDe eerste boeren Het dorp
De eerste boeren Later gaan de mensen zelf eten verbouwen. Wortels en bonen, en graan om brood van te bakken. De mensen hebben ook schapen en koeien. De jagers zijn boeren geworden. Het dorp Boeren trekken
Nadere informatieKijk eens naar de grond. Een blik op het Hagelandse prehistorische bodemarchief
Winar Wingense archeologische dienst KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BELGIË VOOR WETENSCHAPPEN EN KUNSTEN Kijk eens naar de grond. Een blik op het Hagelandse prehistorische bodemarchief 2011 Pierre M.
Nadere informatieAlja en Erkin en de midden-steentijd
Alja en Erkin en de midden-steentijd Het verhaal van Alja en Erkin speelt zich af aan het einde van de middensteentijd (het mesolithicum), rond 5200 voor Christus, toen West-Europa werd bewoond door groepjes
Nadere informatieWaar ligt de oudste stad ter wereld?
Waar ligt de oudste stad ter wereld? De eerste stedelijke gemeenschappen in het oude Nabije Oosten Travelninja.nl Lucas Petit, conservator Nabije Oosten 1920 1920 Tell Damiyah De laagst gelegen nederzetting
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - HAVO/VWO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieVoorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Biologie: evolutieleer 6/29/2013. dr. Brenda Casteleyn
Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Biologie: evolutieleer 6/29/2013 dr. Brenda Casteleyn Met dank aan: Leen Goyens (http://users.telenet.be/toelating) en studenten van forum http://www.toelatingsexamen-geneeskunde.be
Nadere informatiePaleontologie, de studie van fossielen die gebruikt wordt om een beeld te krijgen over de geschiedenis van het leven op aarde.
Paleontologie, de studie van fossielen die gebruikt wordt om een beeld te krijgen over de geschiedenis van het leven op aarde. Fig. 22-3 Verschillende aardlagen, Ontstaan in verschillende tijden Jongere
Nadere informatieBiodiversiteit visie Boerenbond. Symposium biodiversiteit 4 november 2010
Biodiversiteit visie Boerenbond Symposium biodiversiteit 4 november 2010 1 Landbouw en biodiversiteit Domesticatie leidde tot 1000den variëteiten en soorten Heel wat biodiversiteit is er omwille van landbouw
Nadere informatieTijd van jagers en boeren. Kenmerkende aspecten. 3. Ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. Waar? Vruchtbare Sikkel / Halvemaan
Kenmerkende aspecten 3. Ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. Waar? Vruchtbare Sikkel / Halvemaan Kenmerkende aspecten 3. Ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen (ontwikkeling). Waarom
Nadere informatiee mythe van overbevolking OneWorld.nl
e mythe van overbevolking OneWorld.nl 1 van 5 04-07-17 16:36 oneworld.nl De mythe van overbevolking OneWorld.nl Kiza Magendane 6-8 minuten Opinie Welkom in de wereld van de bevolkingspolitiek. Hier worden
Nadere informatieIs er nog hoop voor de natuur? Lancering Athena 10 april 2015
Is er nog hoop voor de natuur? Lancering Athena 10 april 2015 Jan Luiten van Zanden Universiteit Utrecht Historische kennis van de natuur Dramatische afname biodiversiteit Globio-model: Nl in 2000: 0,63
Nadere informatieHerkomst van Producten. Ethiopië. Thema 1. Verschillen tussen agrarische regio s. Landbouw in Sub-Sahara Afrika. 17/03/16
17/03/16 Herkomst van Producten Uit welke landen zijn volgende producten afkomstig? Bananen Koffie Chocolade Katoen Soja Verschillen tussen agrarische regio s Ethiopië Rijst Olijven Thema 1 http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/j
Nadere informatieKenmerkende aspecten 3. Ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. Waar?
Waar? Vruchtbare Sikkel / Halvemaan 3. Ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen (ontwikkeling). Waarom daar? Voedseloverschotten door: o Akkerbouw, veeteelt gecombineerd met nieuwe uitvindingen
Nadere informatieInhoud. 1. Wat weet je al? 2. Egypte van de oude steentijd tot de farao s. 3. Egypte in handen van anderen. 4. De Arabische Republiek Egypte
1. Wat weet je al? Opdracht 1 Waar denk je aan bij Egypte? 4 Inhoud 2. Egypte van de oude steentijd tot de farao s Faraonische periode: 3000-332 v. Chr. 7 Opdracht 2 Van de oude steentijd tot de farao
Nadere informatie5,2. De overgang uit noodzaak. Werkstuk door een scholier 2075 woorden 29 september keer beoordeeld. Geschiedenis
Werkstuk door een scholier 2075 woorden 29 september 2001 5,2 316 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De agrarische of neolithische revolutie Landbouwsamenlevingen vanaf 8000 v. Chr. in de Vruchtbare Sikkel
Nadere informatieIONIE. wandelen in het verleden
IONIE wandelen in het verleden INLEIDING Wie Turkije bezoekt wordt overweldigd door de hoeveelheid van archeologische sites. Niet alleen het aantal spreekt tot de verbeelding, meer nog verbaast het dat
Nadere informatieWat is natuurinclusieve landbouw?
Wat is natuurinclusieve landbouw? Jan Willem Erisman 's-hertogenbosch, 3 april 2018 Louis Bolk instituut Natuurinclusief: denken, ontwerpen en doen J.P. Thysse Waar wij wonen RV www.louisbolk.org Consumentenprijs
Nadere informatieArcheon Expeditietocht prehistorie
Archeon Expeditietocht prehistorie Hartelijk welkom in Themapark Archeon. De naam Archeon heeft te maken met archeologie. Een archeoloog onderzoekt hoe de mensen vroeger woonden en leefden door letterlijk
Nadere informatieEn toen kwam Darwin. On the origin of species. 1. Het ontstaan van het leven. Fossielen. 2. Getuigen van deevolutietheorie
On the origin of species En toen kwam Darwin 1. Het ontstaan van het leven 2. Getuigen van deevolutietheorie Verklaring voor het ontstaan van leven komt voor in alle culturen. Creationisme Nemen de bijbel
Nadere informatiePREHISTORIE IN BOXTEL Dik Bol (auteur) Hans de Visser (tweede lezer) mei 2016
Samenvatting PREHISTORIE IN BOXTEL Dik Bol (auteur) Hans de Visser (tweede lezer) mei 2016 Deze basistekst is gekoppeld aan de canon van Boxtel. In deze basistekst wordt het vroegste deel van de menselijke
Nadere informatieADVIES. Uitgebracht door de Raad van Bestuur van 4 december 2017
ADVIES Een substantiële vermindering van het aantal dierproeven in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest : principenota Uitgebracht door de Raad van Bestuur van 4 december 2017 Economische en Sociale Raad
Nadere informatieGrowth and Functioning of the Microbial Plankton Community: Effects of Temperature, Nutrients and Light V.S. Brauer
Growth and Functioning of the Microbial Plankton Community: Effects of Temperature, Nutrients and Light V.S. Brauer Samenvatting 140 Plankton vormt de basis van de voedselketens in meren, zeeën en oceanen.
Nadere informatie1.1. Kennis en inzicht in verband met het historisch referentiekader
1. Kennis en Inzicht 1.1. Kennis en inzicht in verband met het historisch referentiekader 1. verduidelijken de begrippen generatie, decennium, eeuw, millenium aan de hand van historische evoluties, vertrekkend
Nadere informatieBEST BOSS BELEIDSNOTA Aanbevelingen voor een succesvolle bedrijfsopvolging van KMO s in toerisme
Aanbevelingen voor een succesvolle bedrijfsopvolging van KMO s in toerisme www.bestboss-project.eu Grant Agreement No.: 2014-1-DE02-KA200-001608 Dit project werd gefinancierd met de steun van de Europese
Nadere informatieOnderzoeksgroep Archeologie
Onderzoeksgroep Archeologie Prof. Dr. Patrick Degryse archeometrie (voornamelijk mineralogie en geochemie) van antieke minerale grondstoffen Contactgegevens: patrick.degryse@kuleuven.be Eigen voorstellen
Nadere informatieZal Europa de wereld voeden of omgekeerd?
Zal Europa de wereld voeden of omgekeerd? Jacques Van Outryve Europees en landbouwjournalist Jacques@van-outryve.be Provinciaal Bestuur Vlaams-Brabant 8 en 12 januari 2016 Het nieuwe Europa Relevantie
Nadere informatieLevenswijze van jagers-verzamelaars. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 11 april 2019 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie https://maken.wikiwijs.nl/103270 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van
Nadere informatieHunebedden de steentijd
Deze les hoort bij het prentenboek Het grote bouwwerk, geschreven door Rian Visser in de serie Terugblikken van Uitgeverij Delubas. Met tekeningen van Irene Goede. Doel: leerlingen bekend maken met hunebedden
Nadere informatiegeschiedenis van de mens. Deel I jagers en verzamelaars. Boek 1 van Pan tot homo sapiens Woord vooraf
Woord vooraf In 1984, 24 jaar geleden studeerde in de Vakgroep Nieuwste Geschiedenis van de Universiteit Gent een jongeman af aan wie ik de opdracht had gegeven een eindverhandeling te schrijven over de
Nadere informatieMens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst)
Mens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst) Kerndoelen 36. De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een
Nadere informatieUittocht uit de industrie onstuitbaar? Prof. Dr. J. Konings VIVES - KULeuven
Uittocht uit de industrie onstuitbaar? Prof. Dr. J. Konings VIVES - KULeuven Overzicht Stylized Facts Theoretisch kader Sterke en zwakke sectoren in Vlaanderen? De supersterren van de Vlaamse economie
Nadere informatieHilversum van vroeger naar nu
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres DigilessenPO 20 March 2014 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/41038 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieDe archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen
De archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen dr. H.A. Hiddink senior-archeoloog VUhbs, Amsterdam cursus Weerterlogie, 17-02-2016 Geologie - hooggelegen rug in Roerdalslenk
Nadere informatieAntwoorden bij Hoofdstuk 1 Tijd van jagers en boeren. Oriëntatie op het tijdvak
Antwoorden bij Hoofdstuk 1 Tijd van jagers en boeren Oriëntatie op het tijdvak a De prehistorie is de periode voordat mensen het schrift gingen gebruiken. De letterlijke betekenis is: voor-historie. b
Nadere informatieILvA en AFVAL. Iedere Leerling Voorkomt Afval - PAKKET VOOR DE LEERLING - Lessen- en activiteitenpakket voor het 4de leerjaar
ILvA en AFVAL - PAKKET VOOR DE LEERLING - Lessen- en activiteitenpakket voor het 4de leerjaar Uitwerking van het project Iedere Leerling Voorkomt Afval volgens de principes van de Leerplannen en de Eindtermen
Nadere informatieLe seigneur de Clérans
30 VIVENDA Le seigneur de Clérans In heel Europa richt binnenhuisarchitect/vormgever/beeldhouwer Joris van Grinsven opmerkelijke huizen in voor zijn opdrachtgevers. Voor hemzelf had het lot iets bijzonders
Nadere informatieNEOLITHISCHE BEENDERMONSTERS VAN OUDENAARDE-DONK
NOTAE PRAEHSTORCAE 6-1986: 123-127 NEOLTHSCHE BEENDERMONSTERS VAN OUDENAARDE-DONK P. VAN DER PLAETSEN Een eerste verslag. Een optimale bewaringstoestand zorgde ervoor dat het site Neo 1 (fig. 1, Neo 1)
Nadere informatieEn wat doen we met de prehistorie? Een eerste kennismaking voor klas 5 en 6
En wat doen we met de prehistorie? Een eerste kennismaking voor klas 5 en 6 A Zes korte teksten over de prehistorie en de stap naar de landbouw 1. Wat betekent prehistorie? Prehistorie wil zeggen vóór-historie,
Nadere informatieAWN veldverkenning 17-12-2011 Locatie: Laakse Slenk Hulkesteinsebos. Gemeente: Zeewolde Kavel:OZ35/36
AWN veldverkenning 17-12-2011 Locatie: Laakse Slenk Hulkesteinsebos. Gemeente: Zeewolde Kavel:OZ35/36 Aanleiding voor de verkenning is de recent gegraven Laakse Slenk. De Slenk is aangelegd op een terrein
Nadere informatieFeniks Geschiedenis voor de onderbouw 1 vmbo-t/havo Hoofdstuk 1 Leven van de natuur Open toetsvragen
Feniks Geschiedenis voor de onderbouw 1 vmbo-t/havo Hoofdstuk 1 Leven van de natuur Open toetsvragen Paragraaf 1 A. Jager-verzamelaars hadden waarschijnlijk een taakverdeling tussen mannen en vrouwen.
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22747 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22747 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Yirga Abay, Gidey Title: Ecology and conservation of spotted hyena (Crocuta crocuta
Nadere informatieDe impact van genomics (toepassing DNAtechnieken)
De impact van genomics (toepassing DNAtechnieken) op dierlijke genenbanken Gebaseerd op een boek dat begin 2017 verschijnt: Genomic management of animal genetic diversity Kor Oldenbroek, CGN Doelstelling
Nadere informatie