Deze les zien we hoe twee formalisaties van de psychoanalytische ethiek gehanteerd worden o.b.v. wat voordoet in een sessie: de vier discours

Transcriptie

1 Deze les zien we hoe twee formalisaties van de psychoanalytische ethiek gehanteerd worden o.b.v. wat voordoet in een sessie: de vier discours (Lacan), en het L-schema. 1

2 2

3 Twee formalisaties als instrument om te reflecteren over vragen zoals: 1. Wat heeft er zich voorgedaan? 2. Wat was mijn interventie en wat was het effect ervan, hoe reageerde de analysant? 3. Heb ik mijn ethiek kunnen handhaven? De prof. vindt de discourstheorie en het L-schema even goed. De discourstheorie is echter meer aangewezen voor kantelingen. Het L-schema is meer aangewezen als reflectie-instrument voor momentopnames. 3

4 (Cf. de colleges van collega Paul Verhaeghe (Klinische psychodiagnostiek I); cf. ook zijn tekst in de syllabus.) De theorie van de vier discours is een handig gebruiksinstrument voor clinici. Wat zijn de dynamieken die plaatsgevonden hebben in deze sessie? Lacans theorie van de vier discours kan hierbij helpen. Waar kantelt het discours? Hysterisch discours: hysterici? Analytisch discours: analytici? Academisch discours: professoren? Zou wel heel gemakkelijk zijn. In eenzelfde gesprek, sessie, kan je meerdere discours hanteren! Zo kan je in de Rattenman alle (vier) discours terugvinden: - Ook al is het wreed, je moet het toch echt zeggen. Je komt er wel vanaf. = geruststellend. - Freud duidt, confronteert hem met een contradictie = analytisch discours. - Freud geeft uitleg over het onbewuste, over de weerstand. = academisch discours. Er was een vas-et-viens tussen het hysterisch en analytisch discours, maar dan was er de discussie betreft de doodwens van de vader, die al plaatsvond in de eerste week (7 e sessie) van de 11 maanden behandeling. UGent oppert voor het analytisch discours. De eerste ontmoeting: Hysterisch discours: - De analyticus begint te spreken (om de patiënt aan het spreken te krijgen). Het spreken staat op de voorgrond! 4

5 - Ik adresseer mij aan jou, meester (S 1 ) van wie ik een weten/deskundigheid veronderstel (S 2 ). - Verdeeldheid: Ik wil wel alles tegen je zeggen, maar niet helemaal, Ik wil wel van probleem x af, maar ik houd mij eraan vast. Kanteling naar rechts: Meesterdiscours: Ik weet wel iets. Mijn weten (S 2 ) zal ik aan jou opleggen. Ik zal jou reduceren tot het object van mijn weten (a). 4

6 L-schema uit: J. Lacan (1966), Ecrits, Paris, Seuil, p. 53. Het L-schema stamt af uit begin jaren 50, en is dus ouder dan de discourstheorie. Lacan was heel kritisch t.o.v. de psychoanalytische techniek die toen in de literatuur werd omschreven WO II: De psychoanalyse werd met open armen ontvangen in de V.S., op voorwaarde dat het enerzijds wat preutser werd, en anderzijds het zich voordeed als een puur medische discipline. Freud. Amerikaanse variant van de psychoanalyse kende het ideaal van normaliteit. - Lacan: Wat is normaal? - Antwoord vanuit Amerikaans standpunt: De analyticus is normaal. Men moet zich identificeren met de analyticus. Het doel van de kuur bestaat in de (imaginaire) identificatie van het gezonde deel van de analysand met het ego van de analyticus. Modern kannibalisme = de goede eigenschappen van de vijand overnemen. Lacan: Het gaat om een ethische gestrengheid ( rigueur ), waardoor elke therapie een psychotherapie is. Men kan geen voorschriften vastleggen. ( De Adviezen voor de Arts zijn slechts adviezen.) We moeten de ethische gestrengheid formaliseren, zodat men het kan handhaven en overbrengen. Lacan is beter bekend in België dan in (het orthodox-freudiaans) Nederland. Dit is omdat België meer invloed vanuit Frankrijk ondervindt. 5

7 Er zijn drie passies, drijfveren, die we bij ons allen terugvinden: 1) Eros, liefde (vb. eten) (Freud) 2) Thanatos, destructie (vb. zelfdestructie, automutulatie, trichotillomanie) (Freud) treden steeds gemengd op, behalve in extreme gevallen. 3) Het niet-willen-weten: Dit werd aan het lijstje toegevoegd door Lacan. Freud zag dit niet als een passie, maar als afweer. Een analytisch moment: Het gaat hier om een lapsus, een inval Er verschijnt iets in de ander. Je mag blij zijn als je elke sessie één analytisch moment hebt. 5

8 Analytisch dispositief in schema: Iemand adresseert zich aan de ander: een psi (= een klinisch psycholoog, psychiater, psychotherapeut, psychoanalyticus ) in autoriteitspositie wordt geadresseerd. Als iemand zich vb. houdt aan vrije associatie, is er een 4-ledige situatie i.p.v. een 2- ledige. - a (Ik) = le moi, het ego, de ik van de analysand - a (a nder) = alter ego, aan wie a zich adresseert Imaginaire verhouding - Imaginaire as: de as van de overdracht*, de projectie, de weerstand, de identificatie * Overdracht: Overdracht = de verhouding t.a.v. een nieuw persoon, waarbij je je positioneert t.o.v. die persoon zoals je je hebt gepositioneerd bij anderen. (Vb. Rattenman: Hij denkt crimineel te zijn. Zijn vriend stelt hem gerust. De Rattenman verwacht dat Freud hem ook gerust zal stellen.) Je ouders (die jou wel/niet graag zien) hebben hierin een grote invloed. Hechting gaat over overdracht! Hechting gaat over positionering van jezelf t.o.v. nieuwe anderen. Het is de doorslag van het patroon dat je je al vroeg eigen gemaakt hebt als kind. Dit bepaalt de rest van je liefdesleven! De patiënt mag/moet de analyticus graag zien, want dat verlaagt de drempel, máár hij/zij mag jou niet al te erotisch graag zien. Negatieve overdracht (agressie, apathie) is niet werkzaam. 6

9 Vraag (!): Moet je als analyticus het discours van de analysand ontvangen op het punt van het eigen ego (a /a nder) of op het punt van de (grote) Ander (A)? Het laatste! Het subject stuurt via a (Ik) naar a (a nder): vanuit de analysand reveleert er iets aan de analyticus. Maar, als analyticus geef je antwoord van A (Ander) naar S. (Es). 6

10 7

11 Een man (subject) zit in een imaginaire verhouding (a a ) en vertelt aan verhaal. Hij zegt: Ik was aan het koken De gesprekspartner (ander) komt tussen: Koken?! : een intuïtief antwoord (A). In schijnbaar triviale dingen toont het onbewuste zich soms. Een vraagteken ( Koken?! Aan het koken? ) zou verschijnen bij een goede analyticus. De man was eigenlijk gewoon een ei aan het bakken, toch verwijst hij ernaar met de zin ik was aan het koken. koken van colère : de man was boos, gefrustreerd op een collega, maar moest zich inhouden. Dit kwam dus terug in zijn woordkeuze. Deze zin vormde een analytisch moment. Voorheen slaagde hij er niet in om z n agressie te uiten (vanwege het taboe van agressie ). In schijnbaar triviale dingen toont het onbewuste zich soms. Een vraagteken ( Koken?! Aan het koken? ) verschijnt bij de analyticus. Pas dan slaagt het subject om erover iets te zeggen, om iets te zeggen over zichzelf ( S). 8

12 9

13 Dit voorbeeld is gegrepen uit een analytische sessie Er was een jongeman met een (ernstige) angststoornis. Hij had angstaanvallen, maar herkende dit aanvankelijk niet als angstaanvallen. Hij ging naar het spoed Hij had het vaak over het verkeer. Hij kon zich erg opjagen, boos maken in het verkeer. Echter, hij had moeite met het uiten van agressie. Dit uitte zich in een extreem laag zelfbeeld, maar dat kon hij natuurlijk zelf niet aangeven. Hij had het over andere zaken. In het begin was hij ook gefocust op het symptoom, maar dat kantelde: er was zowaar een kanteling van therapie naar analyse. Hij wou er iets van afweten (vb. wat de invloed was van z n grote broer) Een laag zelfbeeld kan je oppeppen door voorbeelden op te sommen die het tegengestelde bewijzen. Dit zal kort wel effect hebben, maar in het analytisch perspectief bevraag je de achtergrond, waarom hij een laag zelfbeeld heeft. Je komt er niet vanaf als je niet heel de geschiedenis erbij betrekt. Toen zijn broer geboren werd, kreeg hij nooit meer aandacht, werd hij vernederd door zijn broer en zijn ouders Op een gegeven moment zegt de jongeman in een sessie: wanneer ik zo op mezelf neerkijk i.p.v. wanneer ik zo reflecteer, waarop een therapeutische interventie plaatsvindt: Neerkijk? ( Een analyticus moet aan de oppervlakte gelijkzwevend luisteren, en bij een vraagteken erop in gaan. Lacan meent dat je als analyticus niet moet meegaan in de passie van het niet-willen-weten, maar dat je af en toe iets moet onderstrepen.) Het was een nieuw deurtje naar een nieuw register De jonge man had een laag zelfbeeld. Hij deed aan autodestructie op een psychisch niveau. Het tekende ook zijn relaties met anderen. Overal is zijn leven komt hij ersatzen van z n broer, die hem vroeger vernederde, tegen. Er was een niet-willen-weten dat hij zich opnieuw in een vernederde rol duwde. 10

14 11

15 12

16 13

17 14

18 15

19 Freud veronderstelt een weten aan Fliess. Voor het eerst is er sprake van het Oedipuscomplex. 16

20 17

21 Zie aparte pagina s. 18

22 19

23 Het begin en het einde van een analyse kan je wel beschrijven, alles ertussen niet. Je kan het niet beschrijven in een handboek, waaruit men vervolgens zou kunnen leren. De analyticus is niet de tegenstander van de analysand. Iedereen is het ermee eens dat de grootste tegenstander van de analysand de analysand zelf is! Er is een schijnbare tegenspraak: men zegt dan men wil wilt verbeteren, maar toch doet men alles om het te doen mislukken. Men lijdt aan het symptoom, maar toch puurt men er voordelen uit. Analogie met het schaakspel: Schaken heeft enkele basisregels. Voor de rest hangt alles af van de pionnen die er nog zijn, van de tegenstander, van de positionering op het schaakbord Het enige dat je kan doen wanneer je omtrent schaken iets wilt bijleren, is bestuderen. Geen twee schaakpartijen zijn immers identiek. ~ Psychoanalyse is de kliniek van het particuliere. Men moet de psychoanalytische ethiek handhaven, en tijd en ruimte geven aan de patiënt. Wanneer je omtrent psychoanalyse iets wilt bijleren, moet je casestudies bestuderen. (Een computermetafoor zou betreft psychoanalyse zowat de slechtst gekozen metafoor zijn.) Dit is één van de analogieën die Freud aangaf. Later zullen we nog de analogie met de archeologie, met de treinreis, en met het oeuvre zien 20

24 21

25 22

26 23

27 24

28 25

29 26

30 27

31 28

32 29

33 30

34 31

35 32

36 33

37 34

38 35

39 36

40 37

41 De prof. vindt het driemaal per week in analyse gaan een goede frequentie. De prof. spreekt ook over een bemerkbare maandagkorst. Het is namelijk moeilijker dan weer de analyse te hervatten. Dit wordt zeker ook ondervonden na een verlofperiode. Verder gaf de prof. het belang van supervisie, het spreken met collega s over de cases, aan. Een collega kan je vb. wijzen op het selectieve aanbod aan thema s dat je brengt. Echter, een schriftelijk verslag is slechts beperkt. Er zijn allemaal cues die erin gemist worden, vb. de kracht van het spreken, de snelheid van het spreken In een schriftelijke neerslag is er ook geen lichaamstaal (vb. klamme handjes) te bemerken. Wanneer men vb. lacht opschrijft, is dat onvoldoende. Een geluidsopname/video-opname van een gesprek zegt meer dan een uitgetypte versie. Vb. van supervisie: In Balintgroepen komen groepen huisartsen samen met een supervisor. Een arts wordt aangeduid om iets te vertellen over een patiënt. Meestal wordt een patiënt besproken waarbij de arts zich zelf ook vragen stelt. De patiënt wordt besproken en ook de arts wordt ondervraagd. Als er iets niet werkt, slecht gaat in therapie, moet je steeds jezelf bevragen. Ben ik zelf de oorzaak van de weerstand? Supervisie kan hierbij helpen. 38