Het medisch beroepsgeheim: groot goed of sta-inde-weg?

Transcriptie

1 Het medisch beroepsgeheim: groot goed of sta-inde-weg? Spanning tussen recht en praktijk September 2015

2 Zware kritiek op inperking medisch beroepsgeheim, kopte Trouw afgelopen zomer. 1 De ministeries van volksgezondheid, justitie en sociale zaken werken aan een wetsvoorstel waarin het medisch beroepsgeheim onder druk komt te staan. Wat is de (juridische) status van deze fundamentele plicht voor artsen en hulpverleners: groot goed of sta-in-de-weg? Vrijwel alle informatie die in de arts-patiëntrelatie is gedeeld, valt onder het medisch beroepsgeheim; niet alleen strikt medische of gevoelige informatie. Art. 88 Wet BIG Een ieder is verplicht geheimhouding in acht te nemen ten opzichte van al datgene wat hem bij het uitoefenen van zijn beroep op het gebied van de individuele gezondheidszorg als geheim is toevertrouwd, of wat daarbij als geheim te zijner kennis is gekomen en waarvan hij het vertrouwelijke karakter moest begrijpen. Medisch beroepsgeheim onder druk Diverse mediarellen hebben er de afgelopen jaren voor gezorgd dat het medisch beroepsgeheim stevig onder druk staat. Denk bijvoorbeeld aan Tristan van der Vlis, die in 2011 zes mensen en zichzelf doodschoot in een winkelcentrum in Alphen aan den Rijn. Waren hulpverleners op de hoogte van zijn plannen en zo ja, hadden ze eerder aan de bel moeten trekken zodat dit leed eventueel had kunnen worden voorkomen? Behalve dit voorbeeld, dat veel media-aandacht heeft gekregen, zijn er ook diverse voorbeelden van alledaagse situaties waarin medische geheimhouders druk van derden ervaren om medische informatie prijs te geven. Wat is de status van deze zwijgplicht en op basis van welke uitzonderingsgronden mag of moet een hulpverlener het beroepsgeheim doorbreken? Zwijgplicht voor hulpverleners Om ervoor te zorgen dat een patiënt in alle openheid zijn problemen met een arts of hulpverlener kan bespreken, is het medisch beroepsgeheim in het leven geroepen. Een zwijgplicht voor hulpverleners dus, die zich niet beperkt tot strikt medische gegevens. Sterker nog: alles wat de hulpverlener in het kader van de uitoefening van zijn vak te weten is gekomen, valt onder het medisch beroepsgeheim. Dit betreft dus niet alleen medische gegevens, gegevens over eventuele opnames en/of medicatiegebruik, maar ook informatie over bijvoorbeeld de gezinssamenstelling en woonsituatie van de patiënt. Het is belangrijk om je als hulpverlener te realiseren dat de reikwijdte van het beroepsgeheim heel breed is. En, niet onbelangrijk: het (brede karakter van het) beroepsgeheim eindigt niet automatisch na het overlijden van een patiënt. In de praktijk zien we namelijk dat veel nabestaanden na het overlijden van een familielid het medisch dossier willen inzien. Dit speelt met name in erfeniskwesties, waarin een patiënt een groot vermogen aan anderen dan de nabestaanden heeft nagelaten. De nabestaanden willen aan de hand van het medisch dossier nagaan of een patiënt bij het opstellen van zijn testament nog wel wilsbekwaam was. Het spreekt voor zich dat met het vrijgeven van deze informatie het beroepsgeheim geschonden wordt. 1 Trouw, 20 juli 2015, geraadpleegd op 24 september 2015: 0/Zware-kritiek-op-inperking-medisch-beroepsgeheim.dhtml

3 Art. 7:457 lid 1 BW ( ) de hulpverlener (draagt) zorg dat aan anderen dan de patiënt geen inlichtingen over de patiënt dan wel inzage in of afschrift van de bescheiden ( ) worden verstrekt dan met toestemming van de patiënt. Toch is in de praktijk niet altijd zonneklaar wanneer er juridisch gezien een uitzondering op het beroepsgeheim gemaakt kan worden. Complicerende factor is dat hier per rechtsgebied een andere uitleg aan wordt gegeven. Hierna zal eerst in het kort de wettelijke basis van het beroepsgeheim worden besproken, om daarna in te gaan op de uitzonderingssituaties. Grondslag medisch beroepsgeheim Iedere hulpverlener zal bekend zijn met artikel 88 Wet BIG en art. 7:457 lid 1 Burgerlijk Wetboek. Hierin is de verplichte geheimhouding wettelijk verankerd. Het zijn beide abstracte artikelen, waarin alleen in algemene zin wordt beschreven dat een arts verplicht is geheimhouding in acht te nemen. Concretiseringen en uitzonderingen worden hierin niet besproken. Daarnaast zijn er diverse veldnormen, die zijn opgesteld door de beroepsgroep zelf (zoals door de KNMG of de LHV) en die toegespitst zijn op specifieke situaties, waarin gedetailleerder wordt beschreven hoe een hulpverlener met medische informatie moet omgaan. Hoewel deze veldnormen formeel geen wettelijke status hebben, gelden deze wel als een concrete invulling van de wettelijke normen en geven ze veelal de medisch-professionele standaard weer. Rechters hechten hier in de praktijk dan ook veel waarde aan. Ook de rechter is bij geschillen op het gebied van het beroepsgeheim immers op zoek naar houvast en hij zal dus zeker acht slaan op deze richtlijnen, vooral ook omdat ze door de beroepsgroep zelf zijn opgesteld en meer richting geven dan de formele wet. Eisen van proportionaliteit en subsidiariteit Als een hulpverlener wordt verzocht informatie vrij te geven, moet hij de patiënt om wie het gaat altijd op de hoogte brengen van dit verzoek en hem ook informeren over de mogelijke gevolgen van de gegevensverstrekking. De toestemming van een patiënt is echter niet voldoende om de informatie te verstrekken. In de praktijk wordt vaak veel meer informatie verschaft dan noodzakelijk is voor het beoogde doel. De hulpverlener moet ook zelf een weloverwogen afweging maken. Is alleen de gevraagde informatie verstrekt? Is die gevraagde informatie echt nodig en kan die niet op een andere wijze worden verkregen? En, ten slotte: staat het verstrekken van de informatie in redelijke verhouding met het beoogde doel? De rechter zal altijd toetsen of er voldaan is aan deze eisen van proportionaliteit en subsidiariteit. Het is dus belangrijk dat een hulpverlener benoemt waarom er in zijn/haar optiek voldaan is aan deze twee normen. Bedrijfsartsen, bijvoorbeeld, moeten alleen die informatie verstrekken die gerelateerd is aan het werk dat de werknemer moet verrichten. Meer medische informatie verstrekken dan noodzakelijk is voor de beantwoording van arbo-gerelateerde vragen, zoals of iemand zijn/haar werk goed kan uitoefenen, welke beperkingen er zijn en of de werkgever aanpassingen moet verrichten aan het werk, zal een schending van het beroepsgeheim opleveren, omdat niet is voldaan aan het vereiste van subsidiariteit en proportionaliteit.

4 Andersom doet de weigering van een patiënt om informatie te openbaren niet automatisch de deur op slot voor de arts. Hij kan alsnog informatie verstrekken, op voorwaarde dat er sprake is van een in het recht erkende uitzonderingsgrond. Uitzonderingen op het medisch beroepsgeheim Er zijn zeven gronden op basis waarvan afgeweken mag of soms zelfs moet worden van het beroepsgeheim. Hieronder worden de verschillenden uitzonderingsgronden besproken. 1. Toestemming patiënt Ook als de patiënt toestemming geeft om informatie prijs te geven, is dit geen vrijbrief voor de arts om zijn beroepsgeheim te schenden. Hij moet volgens de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit afwegen of het belang van openbaarmaking van de informatie opweegt tegen het collectieve belang van de eerbiediging van het medisch beroepsgeheim. 2. Veronderstelde toestemming Een arts mag informatie over een patiënt geven als nabestaanden om deze informatie vragen en vaststaat dat zij ook tijdens het leven van de patiënt nauw betrokken waren bij zijn leven en over zijn informatie beschikten. Deze uitzonderingsgrond geldt ook als aannemelijk is dat de patiënt een bepaald belang zou hebben bij openbaarmaking van gegevens uit zijn dossier, zoals bijvoorbeeld bij de uitkering van een levensverzekering. Wees je ervan bewust welke veldnorm in jouw beroepsgroep geldt. Indien dit er meerdere zijn, kies dan voor de meest specifieke. Toch moet een hulpverlener heel terughoudend met deze uitzonderingsgrond omgaan. Denk aan het eerdergenoemde voorbeeld van nabestaanden die kwaad in de zin hebben en het dossier juist willen gebruiken om informatie te verkrijgen die bijvoorbeeld van invloed kan zijn op hun erfenis. Ook zou het vrijgeven van informatie een overledene met terugwerkende kracht in een ander daglicht kunnen stellen. 3. Wettelijke bepaling Er is een aantal wettelijke regelingen waarbij een arts zijn zwijgplicht mag doorbreken. Sterker nog: in sommige gevallen moet hij zijn zwijgplicht zelfs doorbreken, zoals bij bepaalde besmettelijke ziekten. Diverse wetten, van de zorgverzekeringswet tot de euthanasiewet en van de Wet op de Jeugdzorg tot wetgeving op het gebied van tbs, maken het mogelijk het beroepsgeheim te schenden. Hoewel het in bovenstaande gevallen wettelijk gezien soms dus is toegestaan om af te wijken van het beroepsgeheim, moet de arts steeds ook de afweging maken: is het proportioneel en substantieel? Soms wordt het recht om informatie vrij te geven zelfs een plicht: indien een arts ervan op de hoogte is dat een patiënt een bepaalde, ernstige infectieziekte heeft en het maatschappelijk belang om anderen hierover te informeren evident is, moet de arts in kwestie dit binnen 24 uur aan de GGD melden volgens de Wet publieke gezondheid. In een dergelijk geval is de specifieke wetgeving op dit terrein dus leidend. Vervolgens moeten

5 de veldnormen weer worden geraadpleegd voor de specifieke invulling, bijvoorbeeld om te zien om welke infectieziekten het exact gaat. 4. Conflict van plichten De arts die handelt in een conflict van plichten verkeert in gewetensnood: hij heeft twee dringende, dwingende plichten en heeft daaruit een verantwoorde keuze gemaakt. Zorg, voor het geval je je moet verantwoorden voor een schending van het medisch beroepsgeheim, voor een uitvoerige, expliciete en geïndividualiseerde afweging van belangen, bij voorkeur al vastgelegd in het medisch dossier ten tijde van de schending. Vanzelfsprekend is het hierbij belangrijk dat de arts altijd het doel om informatie te verstrekken voor ogen houdt: het heeft tot doel om ernstige schade voor de ander, die naar alle waarschijnlijkheid kan worden voorkomen door het beroepsgeheim te doorbreken, af te wenden. Het spreekt voor zich dat de arts hierbij de minst schadelijke weg kiest. Juist als een arts een dergelijke belangenafweging moet maken, is (uit oogpunt van bewijsrecht) de verslaglegging heel belangrijk. Leg daarom zo veel mogelijk van die afweging vast in het medisch dossier van de patiënt. Van pogingen die je als arts hebt gedaan om toestemming van de patiënt te krijgen tot de rationale achter de keuzes die je hebt gemaakt. 5. Zwaarwegend belang (civiel recht) Op deze uitzonderingsgrond, die alleen geldt in het civiele recht, kan alleen een beroep worden gedaan als er voldoende concrete aanwijzingen bestaan dat er anders een ander zwaarwegend belang geschaad wordt. Ook moet de informatie alleen op deze manier verkregen kunnen worden. In de praktijk heeft de term zwaarwegend hier vaak betrekking op grote financiële gevolgen. 6. Zeer uitzonderlijke omstandigheden (strafrecht) In heel uitzonderlijke gevallen moet de geheimhoudingsplicht wijken voor het belang dat de waarheid aan het licht komt. Denk aan zaken die betrekking hebben op misbruik/fraude, gevaar voor een nieuw, ernstig misdrijf of onoordeelkundig medisch handelen met ernstige gevolgen. In de praktijk blijkt de Hoge Raad in zijn uitspraken aan een letterlijke interpretatie van zeer uitzonderlijke omstandigheden vast te houden en dus niet licht een beroep op doorbreking van het medisch beroepsgeheim gegrond te verklaren op basis van deze uitzonderingsgrond. 7. Rechtstreeks betrokken personen Tenzij de patiënt bezwaar gemaakt heeft, mogen rechtstreeks betrokkenen, zoals medebehandelaars en/of vertegenwoordigers van de patiënt (ouders, mentor, curator) op de hoogte worden gesteld door de dienstdoende arts. Dit heeft mede tot doel om onnodige schotten tussen de verschillende hulpverleners te voorkomen.

6 Tot slot Hoewel het medisch beroepsgeheim rechters in de weg kan staan van waarheidsvinding of bij andere gerechtvaardigde belangen, wordt er in de maatschappij veel waarde aan gehecht, omdat het een groot goed is dat elke burger zich vrijelijk tot een arts kan wenden en zijn medisch geheim een geheim blijft. Het doorbreken van het beroepsgeheim is nog altijd eerder uitzondering dan regel, waarbij steeds een afweging wordt gemaakt tussen individuele en collectieve belangen. Het medisch beroepsgeheim is echter geen absoluut gegeven; er zijn uitzonderingen mogelijk en er komen steeds meer formele wetten die uitzonderingen hierop creëren. De rechtszekerheid is op dit terrein wel problematisch omdat het gaat om open normen, de rechterlijke toetsing van de criteria sterk casuïstisch bepaald is en er een grote mate van subjectiviteit is bij de beoordeling van de verschillende uitzonderingscriteria. Dit komt onder meer door de contextspecifieke benadering per rechtsgebied (strafrecht, civiel recht, medisch tuchtrecht, sociale verzekeringsrecht, et cetera) met ieder zijn eigen toetsingskader. Het medisch beroepsgeheim is voor veel artsen een hoofdpijndossier geworden, waarvoor een juridische wonderpil vooralsnog ontbreekt. Contact Esther Pans Esther Pans is advocaat bij Kennedy Van der Laan en maakt deel uit van het Team Gezondheidszorg van Kennedy Van der Laan. Esther adviseert over onderwerpen op het gebied van aansprakelijkheidsrecht en gezondheidsrecht, onder meer over de euthanasiewet, wilsbekwaamheid, het medisch beroepsgeheim, de juridische status van medisch-wetenschappelijke protocollen, de proefpersonenverzekering en de arts-patiëntrelatie.