Taalbeschouwing: een doorlopende leerlijn basisonderwijs eerste graad secundair onderwijs A-stroom

Transcriptie

1 Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel MEDEDELING referentienr. : M-VVKSO datum : gewijzigd : contact : Dienst Leren en Onderwijzen, dlo.vvkso@vsko.be marleen.lippens@vsko.be, Taalbeschouwing: een doorlopende leerlijn basisonderwijs eerste graad secundair onderwijs A-stroom 1 Situering Het leerplanwerk voor de eerste graad secundair onderwijs kadert binnen de visietekst Werken in de eerste graad van het VVKSO. Daarin lees je over de inspanningen in het kader van een maximale afstemming tussen basisonderwijs en secundair onderwijs. In deze mededeling ligt de focus op de aansluiting basis secundair voor Nederlands taalbeschouwing. We duiden de doorlopende leerlijn in de leerplannen, voor wat betreft de visie, de beginsituatie, de doelen, de terminologie en de aanpak. 2 Nieuwe eindtermen, nieuwe leerplannen 2.1 Ontstaan van die eindtermen in een niveauoverschrijdende commissie Het regeerakkoord van de Vlaamse regering stelde dat de bestaande eindtermen voor de A-stroom en de ontwikkelingsdoelen voor de B-stroom herzien moesten worden nadat die eerst geëvalueerd werden. De motivering was dat ontwikkelingsdoelen en eindtermen onderhevig zijn aan nieuwe maatschappelijke en onderwijskundige ontwikkelingen. Op basis van fragmentaire evaluatiegegevens wilde de overheid zowel voor het basisonderwijs als voor het secundair onderwijs de eindtermen aanpassen voor Nederlands, Frans en Engels (so). In 2007 schreef de minster van Onderwijs in zijn talenbeleidsnota dat hij onder andere de eindtermen en de ontwikkelingsdoelen taalbeschouwing voor het basisonderwijs en de eerste graad wou actualiseren. Daarbij moest er aandacht zijn voor een concretere invulling en resultaatgerichte eindtermen. De verticale (basis - secundair) en horizontale (bv. Nederlands Frans) samenhang moest bewaakt worden. Daarbij moesten er afspraken komen over de taalbeschouwelijke kennis en over een eenduidig gebruik van dezelfde terminologie. In opdracht van het departement onderwijs startte in 2008 een niveauoverschrijdende eindtermencommissie: derde graad bao en eerste graad so. Die commissie herwerkte de eindtermen taalbeschouwing en strategieën en kreeg de opdracht voor het formuleren van nieuwe eindtermen voor (inter)culturele gerichtheid. De eindtermen voor de vaardigheden bleven ongewijzigd. Voor de samenhang met de vreemde talen zetelden de medewerkers van Nederlands van het VVKSO ook in de eindtermencommissie eerste graad Frans en Engels. Daarnaast namen ze ook deel aan de eindtermencommissie tweede en derde graad so Nederlands en moderne vreemde talen.

2 2 In april 2009 bekrachtigde het Vlaams Parlement het besluit omtrent de nieuwe ontwikkelingsdoelen en eindtermen die gelden vanaf 1 september Daarop ontwikkelden verschillende leerplancommissies nieuwe leerplannen. Dit betekent dat leraren vandaag over goedgekeurde leerplannen beschikken waarin die eindtermen en ontwikkelingsdoelen te vinden zijn. 2.2 Samenwerking bao-so bij het ontwikkelen van de leerplannen Er waren drie leerplancommissies: leerplancommissie basisonderwijs, eerste graad A-stroom en eerste graad B- stroom. Daarin zetelden leraren, lerarenopleiders, pedagogisch begeleiders, experten en voor het basisonderwijs ook directies. De nieuwe leerplanontwerpen werden via resonansgroepen aan leraren voorgelegd. Om de aansluiting maximaal te verzekeren maakten de leerplanvoorzitters van de onderscheiden niveaus deel uit van elkaars leerplancommissies. 2.3 Verschijnen van de leerplannen (online/boekje) Goedgekeurde leerplannen verschijnen voor het secundair onderwijs op de VVKSO-website. Die leerplannen kunnen via de toegang lessentabellen of via leerplannen opgevraagd worden. In het basisonderwijs verschijnen de leerplannen (deelleerplannen) in gedrukte vorm. Toch zijn de doelen van de deelleerplannen taalbeschouwing, strategieën en interculturele gerichtheid ook online beschikbaar (met een login voor de basisscholen). 2.4 Eindtermen en leerplannen voor de tweede en de derde graad Een gevolg van de aanpassingen van de eindtermen taalbeschouwing voor het basisonderwijs en voor de eerste graad van het so is dat er ook nieuwe eindtermen taalbeschouwing voor de tweede en de derde graad ontwikkeld werden. Voor de tweede graad gaan die in op 1 september 2012 en de derde graad volgt dan op 1 september Dat betekent dat er ook nieuwe leerplannen ingaan in respectievelijk 2012 en Bepaalde aspecten van taalbeschouwing komen aan bod in de tweede en derde graad. Zo vinden we bijvoorbeeld het werkwoordelijk en het naamwoordelijk gezegde terug in de eindtermen van de tweede en de derde graad. 2.5 De implementatie van de nieuwe leerplannen Omdat de eindtermen voor het basisonderwijs en voor de eerste graad op hetzelfde moment ingaan, zijn er afspraken gemaakt voor de implementatie. De voorkennis van de leerlingen in het eerste leerjaar van de eerste graad kan de eerste twee tot drie schooljaren na de invoering heel divers zijn. Afhankelijk van de prioriteiten die de basisschool kiest, zullen de leraren volgens de nieuwe leerplannen taalbeschouwing werken vanaf 2010, 2011 of Dit geeft de leraren van de eerste graad de tijd om vorming te volgen, binnen de vakgroep afspraken te maken en tijdens niveau-overschrijdende initiatieven naar elkaar te luisteren en van elkaar te leren. Eenzelfde fenomeen verwachten we eveneens van de eerste naar de tweede en van de tweede naar de derde graad. De timing kan van school tot school verschillen, overleg is hier dan ook aangewezen.

3 3 3 Visie op onderwijs taalbeschouwing: taalgebruik en taalsysteem De maatschappij hecht veel belang aan een vlot taalgebruik, aangepast aan de situatie. Dat veronderstelt voldoende taalbeheersing en strategische taalgebruikers. In taalbeschouwing denkt de leerling na over taalgebruik en taalsysteem. Je normbesef regelt en stuurt het taalgebruik zonder dat je erbij nadenkt, maar het kan ook bewustgemaakt worden. Je neemt aan dat die 'bewustmaking' goede diensten kan bewijzen aan wie in zijn taalgebruik wat verder wil komen dan omgangstaal waarbij je wel nadenkt over wat je zegt, maar niet over hoe je dat doet. Omdat het onder meer de bedoeling van de taallessen op school is om de leerlingen daarbij te helpen, is taalbeschouwing een aangewezen middel. Taalbeschouwing, taal beschouwen, betekent vooral reflecteren op taal, op het taalgebruik en op het taalsysteem. Om echt goed te werken laat een leraar die bewustmaking door middel van reflectie aansluiten bij de taalactiviteiten van de leerlingen, dus bij hun lezen en luisteren, spreken en schrijven. Onderwijs in taalbeschouwing werkt met actieve reflectie door de leerlingen over eigen en andermans taal en taalgebruik in levende, echte situaties. Die taalbeschouwing brengt hen tot inzicht (begrijpen, kennen, weten) in de achterliggende systematiek. Ook reflecteren op taalsystematiek staat niet los van het taalgebruik, dan kijken leraar en leerlingen specifieker naar de bouwstenen. Zoals in de eindtermen is die ook verdeeld in zes domeinen: reflecteren op klanken, woorden, zinnen, teksten, spellingvormen en betekenissen. Het gaat vandaag bij taalsystematiek niet louter meer om de structuur. De betekenis speelt weer mee. Zo vertrekken de leerlingen van wat een zin doet: dit is iets zeggen over iets. Ze vertrekken van echte zinnen in een context. Uiteraard blijft het geheel beperkt tot woord-, zins- en tekststructuren die relevant zijn voor de taalvaardigheid van een eerstegraadsleerling. Het huidige onderwijs in taalbeschouwing sluit beter aan bij de ervaringswereld en het begripsvermogen van leerlingen. 4 Beginsituatie Om de aansluiting basis en secundair zichtbaar te maken in het leerplan Nederlands voor de A-stroom schreef de leerplanvoorzitter basisonderwijs een uitgebreid deel over de voorkennis van de leerlingen. 5 Doelen De doelen taalbeschouwing zijn uitgeschreven voor taalgebruik en taalsysteem. In de vorige leerplannen was er in de eerste graad van het secundair onderwijs een vierdeling. Die vierdeling is in de leerplannen van 2010 vervangen door een tweedeling zoals die ook in het basisonderwijs opgenomen is. Alle inhouden uit het basisonderwijs komen terug in de eerste graad van het secundair. Ze worden verbreed en verdiept. Je kunt hier spreken over cyclisch werken: wat opnieuw behandeld wordt, vertrekt vanuit ander, complexer taalmateriaal. Bv. Het onderwerp van de zin In het bao: het onderwerp staat vooraan, het is een enkelvoudig onderwerp, het is concreet In het so: moeilijker zinnen met bv. een samengesteld onderwerp, een onpersoonlijk onderwerp De doelen worden ook verder aangevuld met nieuwe doelen en inhouden. Bv. Tijd In het bao: tegenwoordige en verleden tijd In het so: onvoltooide en voltooide tijd, toekomende tijd

4 4 6 Taalbeschouwelijke termen Het leerplan is uniform wat betreft het gebruik van de taalbeschouwelijke termen aan het leerplan basisonderwijs. Bij de termen is in het leerplan van de eerste graad een onderscheid gemaakt tussen basistermen en uitbreidingtermen. De basistermen komen uit de eindtermen Nederlands, alle termen zijn echter gebaseerd op de Advieslijst Taalbeschouwelijke termen Nederlands van de overheid (2009). Alle termen die in het basisonderwijs aan bod komen, worden in de eerste graad van het secundair onderwijs herhaald, verder ingeoefend en het bijbehorend concept krijgt verder betekenis. Bv. Het lidwoord wordt in het so aangevuld met bepaald en onbepaald. Alles wat bij de basistermen opgenomen is, zou elke leerling op het einde van de eerste graad moeten beheersen. Wat de leraar uit de uitbreidingstermen selecteert, kan hij in overleg met de vakgroep beslissen. Het is echter aangewezen om rekening te houden met de leerlingengroep. De termen uit het leerplan van de eerste graad sluiten op hun beurt aan bij de tweede en derde graad van het secundair onderwijs (verticale aansluiting). Bv. In de tweede en de derde graad komen in de eindtermen ook het werkwoordelijk en het naamwoordelijk gezegde aan bod. De termen sluiten ook aan bij de leerplannen vreemde talen (horizontale aansluiting). Een leraar kan in overleg met collega s vreemde talen (moderne en klassieke talen) een keuze maken om uitbreidingstermen in een bepaalde leerlingengroep wel of niet aan te bieden. Op het einde van de eerste graad kan hij wat er uiteindelijk bereikt wordt in rekening brengen bij de oriëntatie. Bv. Termen zoals de imperatief en het antoniem komen ook in de andere talen aan bod. Kiest de leraar ervoor om predicaat wel of niet te gebruiken? Als bijlage is een overzicht toegevoegd met een lijst termen voor het basis- en secundair onderwijs. In de inleiding staat een verklaring van de verschillende kleuren die in de lijst gebruikt zijn. 7 Aanpak Een les taalbeschouwing vertrekt van echt, levend en betekenisvol materiaal. Bij taalgebruik en taalsystematiek ligt in de eerste graad net zoals in het basisonderwijs het accent op de ontwikkeling van de taalvaardigheid. De pragmatische taalbeschouwing vertrekt vanuit reflectie op bepaalde taaluitingen bij luisteren, spreken, lezen en schrijven blijft dan ook de regel. Reflectie op de communicatie kan met de negen vragen van het communicatiemodel, een instrument om over situaties na te denken: Wie is de zender? Wat is de boodschap? Wat is de relatie van de boodschap tot de werkelijkheid? Wie is de ontvanger? Wat is de bedoeling van de communicatie? Hoe wordt er gecommuniceerd? In welke omstandigheden, situatie wordt er gecommuniceerd? Wat is de weg en wat zijn de middelen? Wat is de reactie, het effect? Het taalsysteem is daar een onderdeel van. Bij taalsysteem denken leerlingen na over klanken, woorden, zinnen, teksten, betekenissen en spellingvormen. Ze observeren taalverschijnselen en onder begeleiding van de leraar leren ze zelf hypotheses opbouwen. Wie nadenkt over taalverschijnselen, neemt die waar en probeert ze te begrijpen, te interpreteren en te verwerken. Zo mogelijk probeert hij daaruit zijn taalgebruik te verbeteren. Wat die reflectie betekent en hoe de leraar dat kan

5 5 aanpakken geven o.a. deze verschillende werkwoorden aan. De verduidelijking van waarnemen, begrijpen en interpreteren, en van verwerken is in het leerplan van beide niveaus opgenomen. Waarnemen: zich verwonderen, zich verbazen, stilstaan bij, verkennen, zich vragen stellen Begrijpen en interpreteren: verwoorden, bespreken, verklaren, vergelijken, verbanden leggen Verwerken: beoordelen, toepassen, besluiten, verbeteren, aanpassen, plezier beleven De leraar werkt inductief, gradueel en van concreet naar abstract op een denkniveau dat de leerlingen aankunnen. De leerplannen reiken doelen aan om taalbeschouwelijke vaardigheden geleidelijk te laten groeien, vertrekkend vanuit het eigen taalgebruik van de leerlingen in talige situaties. Wie het zo opvat, zal het moeilijk krijgen om alle voorgeschreven leerstofelementen keurig over een jaarplan verdeeld te krijgen: de lessen hangen dan immers helemaal van de taalvaardigheidsoefensituaties af. Soms is er daarbij wel een systematische en specifieke aanpak nodig om alle doelen uit het leerplan aan bod te laten komen. Het hoofddoel blijft evenwel om zo veel mogelijk te vertrekken vanuit het taalaanbod van de leerlingen, geïntegreerd aan de slag te gaan en te werken aan een brede taalbeschouwing. Voor bepaalde delen kan een occasionele aanpak voor taalbeschouwing ruim voldoende zijn. Een systematische, cursorische aanpak kan echter ook nodig zijn. Meestal zal de aanpak een beweging moeten zijn tussen de twee uitersten zoals: bij bespreking van gelezen en beluisterde teksten, voorbereiding van een schrijf- of spreekopdracht, correctie van wat leerlingen geschreven hebben, bij een gesprek of een discussie Dat kan dus ook betekenen dat leerlingen reflecteren op het taalsysteem dat ze gebruikt hebben bij de vaardigheid of ze leren over hoe anderen in concrete situaties de opdracht uitgevoerd hebben. Leerlingen hebben daarvoor een aantal inzichten nodig: o.a. in het communicatiesysteem, in elementaire structuren van woorden, zinnen, teksten en betekenisverbanden. Die kennis wordt geleidelijk opgebouwd. Het is voor jongere leerlingen vaak te veel gevraagd om taal als een abstract systeem te beschouwen. Taalbeschouwing ontstaat het best vanuit een behoefte van de leerling om vat te krijgen op het systeem. De leraar laat de leerlingen nadenken vanuit betekenis en functie. Voor zinnen betekent dit bijvoorbeeld dat je vandaag niet meer denkt aan zinsontleding. Toch reflecteren leerlingen op zinnen en onderzoeken ze ook hoe die in elkaar zitten. Ze doen dat vanuit het basisonderwijs onder andere op deze manier:

6 6 Sleutelvraag Over wie of waarover wordt er in de zin iets gezegd? Wie doet er iets? Wie is of wordt er iets? Onderwerp* Aspect Wat wordt over het onderwerp gezegd? (predicaat) Welke (werk)woorden zeggen wat het onderwerp doet, wat ermee gebeurt? werkwoordelijk gezegde Welke woorden zeggen hoe of wat het onderwerp is of wordt? naamwoordelijk gezegde Welke woorden zeggen wat, aan wie of voor wie, wanneer, waar, hoe, waarmee, waardoor iemand iets doet of wanneer, waar, waarmee, waardoor iemand iets is of wordt? voorwerpen (zoals lv en mv) en bepalingen * al als term in basisonderwijs aangebracht, de andere termen komen pas in de eerste graad van het secundair onderwijs. Samengevat Onderwijs in taalbeschouwing Nadruk op betekenis, op communicatie. Functie koppelen aan betekenis. Reflectie op natuurlijke contexten. Leerlingen gaan aan de slag met concrete authentieke taalmaterialen: echt, levend en betekenisvol materiaal. Communicatieve aanpak. Inductieve aanpak. 8 Aansluiting met de tweede en de derde graad Bij het ontwikkelen van de leerplannen staan de leerplancommissies stil bij leerlijnen. In functie van observatie en oriëntering zijn er kansen voor differentiatie. Zo zijn er in het leerplan mogelijkheden voor uitbreiding voorzien en bij de pedagogische wenken wordt bijvoorbeeld aangegeven dat ander taalmateriaal of een andere aanpak kansen bieden om te differentiëren. De leraar heeft binnen de vaardigheden, maar ook tijdens de lessen aanzet tot literaire competentie aandacht voor de taal (taalgebruik en taalsysteem). Het creatieve, het affectieve kan er bijvoorbeeld ook een plaats krijgen.

7 7 9 Aansluiting met moderne vreemde talen en klassieke talen Bij het ontwikkelen van de verschillende leerplannen was er geregeld overleg tussen de leerplanvoorzitters Nederlands, moderne vreemde talen en klassieke talen. Daar werden afspraken gemaakt over bv. de aanpak en termen voor taalbeschouwing. De taalvakken vertrekken vanuit dezelfde principes voor taalbeschouwing. Taalbeschouwing biedt hulp bij het aanleren van en reflecteren op vreemde talen. Zo kun je vanuit Nederlands bepaalde items aanbrengen, omgekeerd kan het echter ook. Als een leraar Frans voor de vervoeging van de meervoudsvormen de eerste, tweede en derde persoon wil benoemen, kan hij dat aanbrengen en kan de leraar Nederlands daar tijdens diezelfde periode of zelfs later op terugvallen. Een les over werkwoorden met een lijdend en/of een meewerkend voorwerp kan de collega Frans aanbrengen en kan in de lessen Nederlands verder verduidelijkt worden: acheter quelque chose pour quelqu un, donner quelque chose à quelqu un ; iets kopen voor iemand, iets geven aan iemand Dat heeft voor gevolg dat de vakleraren Frans en Nederlands maar ook Latijn - afspraken maken over wie wat nu precies wanneer aanbrengt. In het kader van taalbeleid (en talenbeleid) is het overleg over timing en planning met de collega s meer dan zinvol. Wanneer breng je bijvoorbeeld in de Nederlandse les een bepaalde term aan? Wanneer en hoe kan de collega (vreemde talen) daar vanuit zijn leerplan op inspelen? Waar kan er vanuit de vreemde talen een aanzet gebeuren? 10 Tot slot De aansluiting is in de leerplannen verzekerd. De leraren in de klas zullen nu de brug zichtbaar moeten maken door de leerplannen te volgen en door goede afspraken te maken met de collega s op school, in de scholengemeenschap, binnen de graad, over de graden en over de niveaus heen. Bijlagen (formaat) M-VVKSO B01 (PDF): Vergelijking taalbeschouwelijke termen leerplannen basisonderwijs en secundair onderwijs eerste graad A-stroom