Macro-economische Analyse

Transcriptie

1 Macro-economische Analyse Macro-economische Ontwikkelingen 2e kwartaal 214 Conclusie De afgelopen maanden zijn de meeste economische indicatoren sterk verbeterd. Dit herstel vlakt nu wat af. Wel wordt er een verder economische herstel verwacht in 215. Dit wordt gevoed door een koopkrachtstijging en een hogere huishoudensconsumptie. Al jarenlang is de werkloosheid een zorgenkind. Pas in 215 werd een daling verwacht, maar deze daling lijkt zich dit jaar al in te zetten. Het is nog niet duidelijk of dit een structureel herstel is. In 213 bleef het herstel op de woningmarkt aanvankelijk iets achter bij het economische herstel, maar de woningmarkt maakt een inhaalslag. Het voortdurend stijgende vertrouwen op de woningmarkt vertaalt zich ook in een toename van het aantal verkochte nieuwbouwwoningen. Het aantal verleende bouwvergunningen blijft echter nog wel historisch laag. Onderdeel Bron Bijlage II Economische Groei, CPB Inflatie Producentenvertrouwen Consumentenvertrouwen Huishoudensconsumptie Koopkrachtontwikkeling Werkloosheid Vacatures Hypotheken Hypotheek- en Kapitaalmarktrente Loan-to-Value Spaartegoeden Hypotheken met betalingsachterstanden Acceptatiecriteria kredietverlening Onvrijwillige veilingen Nieuwbouwwoningen Bouwvergunningen Indices bouw en architectuur Woningmarktindicatoren, CPB, CPB CPB, CPB Kadaster Hypotheekshop, DNB HDN BKR DNB Kadaster MNW ING, VEH, Woonkennis.nl Verhuisgeneigdheid Versie: juli 214 Leeswijzer: Auteur: NVM Data & Research Pijl omhoog --> Stijgende trend Groen --> Positief Oordeel Grijze, platte pijl --> Stabiel Pijl omlaag --> Dalende trend Rood --> Negatief

2 Q1 29-Q3 21-Q1 21-Q3 211-Q1 211-Q3 212-Q1 212-Q3 213-Q1 213-Q3 214-Q1 Economische Groei Inflatie Krimp economie eerste kwartaal door lagere consumptie huishoudens Inflatie blijft laag Groei t.o.v. vorig kwartaal -,6% 1e kwartaal 214 Inflatie in laatste maanden,8% / 1,2% /,8% mrt - mei 214 Groei t.o.v. zelfde periode jaar terug,% 1e kwartaal 214 Voorspelling groei economie CPB 214,75% Voorspelling inflatie CPB 215 1,25% Voorspelling groei economie CPB 215 1,25% 4 Percentage 3 5 Inflatie Nederland Macro-economie Groei tov vorige periode Groei tov vorig jaar Inflatie Nederland (Eur. index) Inflatie Eurozone (Eur. index) * De terugval wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door een zachte winter. Hierdoor was het verbruik van aardgas bijvoorbeeld erg laag voor de tijd van het jaar, waardoor de huishoudensconsumptie kromp. Maar ook aan motorbrandstoffen en voedings- en genotmiddelen werd minder uitgegeven dan een jaar eerder. De investeringen groeiden met 5,1 procent. De uitvoer van goederen en diensten groeide met 2,7 procent en de invoer met 1,7 procent. * Het begrotingstekort (EMU-tekort) komt in 215 naar verwachting uit op 2,2%. * Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) is positiever gestemd dan het CPB over de Nederlandse economie. Het IMF verwacht een groei van de Nederlandse economie in 214 van,8 procent. Voor volgend jaar wordt een groei van 1,6 procent voorzien. * De inflatie blijft laag. Goedkopere vakanties en voedingsmiddelen verlaagden de inflatie. Autobrandstoffen werden duurder. In april sprong de inflatie even naar 1,2 procent door een piek in de prijzen van vliegtickets en vakantieaccommodatie, vanwege de hogere vraag tijdens Pasen. * In mei is de Nederlandse inflatie volgens de HICP gedaald naar,1 procent. Dat is lager dan het gemiddelde van,5 procent in de eurozone. Volgens de ECB is er sprake van prijsstabiliteit als de inflatie net onder 2 procent ligt. Vanaf februari 213 ligt de inflatie in de eurozone onder de 2 procent. Op grond van de lage inflatie in de afgelopen periode heeft de ECB donderdag 5 juni besloten haar rentetarieven te verlagen.

3 Producenten- en consumentenvertrouwen Producenten- en consumentenvertrouwen rond evenwichtspunt Consumentenvertrouwen Consumentenvertrouwen en koopbereidheid stijgen door economisch klimaat Producentenvertrouwen in laatste maanden,3 /,7 /,7 apr - jun 214 Consumentenvertrouwen in laatste maanden -5 / -2 / -2 apr - jun 214 Consumentenvertrouwen in laatste maanden -5 / -2 / -2 apr - jun 214 Economisch klimaat in laatste maanden 7 / 1 / 1 apr - jun 214 Koopbereidheid in laatste maanden -13 / -1 / -11 apr - jun 214 Koopbereidheid grote aankopen in ltst maanden -15 / -1 / -9 apr - jun 214 Marktvertrouwen Producentenvertrouwen Producentenvertrouwen (links) Consumentenvertrouwen (rechts) Consumentenvertrouwen * Het consumentenvertrouwen is sinds de zomer van 213 vrijwel onafgebroken toegenomen en ligt nu op hetzelfde niveau als eind 27. De consumenten zijn per saldo positief over het algemene economische klimaat, maar nog negatief over hun eigen financiële situatie. * De stemming onder de ondernemers is al vier maanden voorzichtig positief. De indicator van het producentenvertrouwen bleef staan op,7. Wel waren voor de ondernemers in de industrie voor de tweede maand op rij somberder over de verwachte personeelssterkte in hun branche dan een maand eerder Consumentenvertrouwen Economisch klimaat Koopbereidheid * De koopbereidheid is een deelindicator van het consumentenvertrouwen en was in juni vrijwel hetzelfde als in mei. Het oordeel van consumenten over hun eigen financiële situatie in de afgelopen 12 maanden veranderde nauwelijks. Hun verwachting over de eigen financiële situatie in de komende 12 maanden sloeg om van voorzichtig positief naar licht negatief. Ook vonden consumenten de tijd ongeveer even ongunstig als vorige maand voor het doen van grote aankopen, zoals wasmachines en televisies. Per saldo daalde de deelindicator Koopbereidheid in juni 1 punt naar -11. Daarmee is de koopbereidheid nog altijd laag.

4 Huishoudensconsumptie Consumptie van goederen negatief maar van diensten positief Koopkrachtontwikkeling Koopkracht in 214 neemt toe door overheidsmaatregelen Huishoudensconsumptie tov vorig jaar -,9% / -2,4% / -,1% feb - apr 214 Koopkrachtontwikkeling 213 tov 212 () -1,25% Mutatie goederenvolume tov vorig jaar -2,4% / -5,6% / -1,3% feb - apr 214 Mutatie dienstenvolume tov vorig jaar,4%/,5%/,9% feb - apr 214 Voorspelling koopkracht CPB 214 1,25% Voorspelling consumptie 215,8% Percentage Percentage Consumptie Totaal Goederen Diensten 3, 2, 1,, -1, -2, -3, -4, Alle huishoudens Tweeverdieners met kinderen, modaal + ½ x modaal Tweeverdieners zonder kinderen, modaal + modaal Alleenstaande, 2 x modaal Alleenverdiener met kinderen, modaal AOW alleenstaande, AOW * De consumptieve bestedingen door huishoudens leveren samen met de bedrijfsinvesteringen en uitvoer * De koopkracht is ten opzichte van vorig jaar met -1,25% gedaald. Tot eind 213 ging het CPB ook uit een belangrijke bijdrage aan de economische groei. Nederlandse huishoudens hebben in april,1 procent van een daling voor 214 (-,5%), maar door lagere zorgpremies, lagere pensioenen, de lagere inflatie en minder besteed aan goederen en diensten dan in april 213. Dit komt deels door de zachte winter: net als het lagere tarief van de eerste belastingschijf is de voorspelling nu positief (+1,25%). Ook in 215 wordt in de eerste drie maanden van 214 verstookten huishoudens in april minder gas dan een jaar eerder. een stijging verwacht door lagere premies voor ziektekosten, lagere pensioenpremis en een lagere inflatie. * Volgens de Consumptieradar van het zijn de omstandigheden voor de consumptie in juni iets verslechterd. Dat komt vooral doordat de ondernemers in de industrie negatiever zijn over de omvang van hun personeelsbestand in de komende drie maanden en doordat consumenten iets negatiever zijn over hun toekomstige financiële situatie. * Ook het Nibud gaat er vanuit dat de koopkracht in 214 toeneemt. Het koopkrachtplaatje ziet er gunstiger uit dan dat het Nibud met Prinsjesdag op basis van de Miljoenennota had berekend. Zowel de meeste werkenden als bijstandsgerechtigden gaan er in 214 op vooruit. Maar ouderen en huishoudens met één kostwinner leveren bijna allemaal in. Ook de koopkracht van werkenden met een jaarinkomen hoger dan 5. euro bruto daalt licht.

5 Q3 29-Q1 29-Q3 21-Q1 21-Q3 211-Q1 211-Q3 212-Q1 212-Q3 213-Q1 213-Q3 214-Q1 Werkloosheid daalt eerder dan verwacht Werkloosheid Vacatures Aantal openstaande vacatures laag maar stijgend Werkloosheid (duizenden personen) 684 / 687 / 673 mrt - mei 214 Aantal openstaande vacatures (in duizenden) 14 1e kwartaal 214 Werkloosheidspercentage 8,7% / 8,7% / 8,6% mrt - mei 214 Ontstane vacatures (in duizenden) 174 1e kwartaal 214 Voorspelling werkloosheid CPB Vervulde vacatures (in duizenden) 159 1e kwartaal 214 Voorspelling werkloosheid CPB Arbeidsmarkt werkloze beroepsbevolking (dzd. personen) 7 Seizoensgecor. werkloosheid Seizoensgecor. Werkloosheidsperc. werkloosheidspercentage 9 * De werkloosheid is voor het eerst dit jaar afgenomen doordat er meer mensen aan het werk zijn. In maart daalde het aantal werklozen ook, maar toen was de oorzaak dat mensen zich terugtrokken van de arbeidsmarkt. De werkloosheid is in mei gedaald met 14 duizend personen en kwam uit op 8,6 procent van de beroepsbevolking. In de afgelopen drie maanden is de werkloosheid met gemiddeld 6 duizend personen per maand gekrompen. * hanteert een andere definitie van werkloosheid dan CPB en DNB, waardoor zij in de berekening standaard hoger uitkomt. Het Centraal Planbureau verwacht dat de werkloosheid in Nederland volgend jaar op 7,25 procent uitkomt. Dat percentage is vergelijkbaar met het huidige niveau x Ontstane vacatures Vervulde vacatures Openstaande vacatures * Het aantal openstaande vacatures nam in het eerste kwartaal van 214 met 7 duizend toe. Aan het eind van het eerste kwartaal van 214 waren er in bijna alle bedrijfstakken meer vacatures. Hiermee is het aantal vacatures voor het derde achtereenvolgende kwartaal gestegen. * De commerciële dienstverlening droeg het meest bij aan de toename. Dit kwam vooral doordat de handel en de ICT-branche meer vacatures hadden. Het warme weer in de maand maart zorgde daarnaast voor een extra vraag naar arbeid binnen de horeca. Ook bij de bouw waren er meer vacatures. * Volgens De Nederlandsche Bank (DNB) daalt de werkloosheid sneller dan gedacht. Deze is bijgesteld tot 636. in 214 en 61. in 215.

6 Hypotheken Aantal afgesloten hypotheken laag maar stijgend Hypotheek- en Kapitaalmarktrente Einde daling hypotheekrente en kapitaalmarktrente in zicht? Gemiddelde hypotheeksom mei 214 Hypotheekrente in laatste maanden 3% / 3% / 3% apr '14 - jun '14 Verandering hypotheeksom t.o.v. vorig jaar 2,1% mei 214 Kapitaalmarktrente in laatste maanden 1,9% / 1,7% / 1,6% apr '14 - jun '14 Aantal afgesloten hypotheken mei 214 Verandering aantal t.o.v. vorig jaar 4,7% mei 214 Financiering en vermogen Aantal Aantal afgesloten hypotheken Gemiddelde hypotheeksom In euro's * Het aantal geregistreerde hypotheken nam in mei 214 met 4,7% toe ten opzichte van mei vorig jaar, van naar Vergeleken met april 214 (16.346) is er een stijging van 8,7%. * Het Hypotheken Data Netwerk (HDN) registreert als een van de eerste partijen hoe het er in de hypotheekmarkt aan toe gaat. Het HDN registreerde in mei bijna 17. hypotheekaanvragen (marktaandeel circa 7%), een daling van bijna 9 procent ten opzichte van de maand april. Volgens HDN wordt de terugval in mei verklaard door de vakantie- en feestdagen van de afgelopen maand. Vergeleken met een jaar eerder werden er in mei wel bijna 5 procent meer aanvragen verzonden Percentage Hypotheekrente Kapitaalmarktrente * Sinds 211 is de hypotheekrente (5 jaar vast) bijna continu gedaald. DNB verwacht tot 215 een stijging van de lange kapitaalmarktrente in Nederland van,7 procentpunt ten opzichte van 214. De stijging van de kapitaalmarktrente zal naar verwachting door banken uiteindelijk geleidelijk worden verdisconteerd in de hypotheekrente.

7 Q2 21-Q3 21-Q4 211-Q1 211-Q2 211-Q3 211-Q4 212-Q1 212-Q2 212-Q3 212-Q4 213-Q1 213-Q2 213-Q3 213-Q4 214-Q1 Aantal Aandeel Loan-to-Value Spaartegoeden Nu meer dan de helft van nieuwe hypotheekoffertes met LTV lager dan 1% Spaartegoeden hoog en stabiel Aantal hypotheekoffertes naar hoogte van LTV en het aandeel offertes met een LTV < 1% Spaartegoeden (in miljarden euro's) 334 Aandeel LTV < 1% 54,3% 1e kwartaal 214 % verandering tov vorig jaar 1,4% Loan-to-value lager dan 1%, tov vorig jaar 36,8% 1e kwartaal 214 Loan-to-value hoger dan 1%, tov vorig jaar 21,4% 1e kwartaal 214 Mutatie laatste 3 maanden,2% /% /1,3% mei 214 mei 214 mrt - mei 214 Financiering en vermogen LTV < 1% LTV >= 1% aandeel LTV < 1% * Het aandeel offertes met een LTV lager dan 1% stijgt in het eerste kwartaal van 214 tot bijna 55%. De overige aanvragen betreffen dus hypotheken met een LTV ratio tussen de 1% en 14% * De ontwikkeling van het aantal hypotheekaanvragen is een goede voorspeller op de korte termijn voor de feitelijk nieuw afgesloten hypotheken op woningen in miljoenen in miljoenen terugbetalingen 28. stortingen spaartegoeden 27. * Elk jaar wordt in mei een piek in stortingen geregistreerd door storting van vakantiegeld. * Elk 4e kwartaal wordt een piek in hypotheekoffertes waargenomen. Dit is een administratief effect.

8 26-Q3 27-Q1 27-Q3 28-Q1 28-Q3 29-Q1 29-Q3 21-Q1 21-Q3 211-Q1 211-Q3 212-Q1 212-Q3 213-Q1 213-Q3 214-Q1 Hypotheeknemers met betalingsproblemen Kredietnemers met herstelde lopende hypohteken 26-Q4 27-Q2 27-Q4 28-Q2 28-Q4 29-Q2 29-Q4 21-Q2 21-Q4 211-Q2 211-Q4 212-Q2 212-Q4 213-Q2 213-Q4 214-Q2 Hypotheken met betalingsachterstanden Betalingsachterstanden nemen nog steeds toe Acceptatiecriteria kredietverlening Banken verwachten dat hun acceptatiecriteria komend kwartaal niet veranderen Hypotheeknemers met betalingsproblemen Kredietnemers met herstelde betaalachterstand e kwartaal 214 3e kwartaal 213 Percentage van de banken dat aanscherping / versoepeling voorziet: % 2e kwartaal 214 Financiering en vermogen Kredietnemers met betalingsprobleem op hypotheekcontract (linker as) Kredietnemers met herstelde lopende hypotheken (rechter as) * Er wordt van een betalingsprobleem gesproken bij een betalingachterstand van meer dan 12 dagen op * In de grafiek wordt weergegeven wat de mening is van de in Nederland gevestigde deelnemende een lopend hypotheekcontract. banken over hun kredietverlening. * Vooral de hoge werkloosheid draagt bij aan de toename van de betalingsachterstanden. * De waarden kunnen variëren van -1% (alle banken versoepelen de acceptatiecriteria) tot +1% (alle * Een deel van de huishoudens ziet kans om de betalingsachterstand binnen afzienbare periode te banken verscherpen de acceptatiecriteria). herstellen. De laatste twee jaar blijft dit aantal stabiel rond 14. huishoudens. Cijfers voor de laatste * Banken verwachten dat de acceptatiecriteria het komende kwartaal op hetzelfde niveau blijven als het twee kwartalen zijn nog niet beschikbaar. afgelopen kwartaal. * De werkelijke schuldenproblematiek in Nederland is veel groter. Huurachterstanden en betaalproblemen op bijvoorbeeld de energie- of telefoonrekening worden niet centraal geregistreerd Aanscherping Versoepeling

9 28-Q1 28-Q3 29-Q1 29-Q3 21-Q1 21-Q3 211-Q1 211-Q3 212-Q1 212-Q3 213-Q1 213-Q3 214-Q Q1 28-Q3 29-Q1 29-Q3 21-Q1 21-Q3 211-Q1 211-Q3 212-Q1 212-Q3 213-Q1 213-Q3 214-Q1 Onvrijwillige veilingen Aantal onvrijwillige veilingen en gedwongen onderhandse verkopen stijgen Nieuwbouwwoningen Eerste lichtpuntjes nieuwbouwmarkt zichtbaar Aantal onvrijwillige veilingen (per maand) 157 / 164 / 27 mrt - mei 214 Aantal nieuw in aanbod e kwartaal 214 Verandering tov vorig jaar -17% mei 214 Aantal verkocht e kwartaal 214 Woningmarkt Aantal laatste 12 maanden 1.93 mei 214 Aantal opgeleverd e kwartaal Onvrijwillige veilingen, maandvoortschrijdend jaarcijfer * In mei 214 vonden 27 executieveilingen plaats. Dit is een stijging van 32,7% ten opzichte van mei 213 (156). Daar komt bij dat ook gedwongen verkopen (zonder veiling) steeds meer onderhands plaatsvinden. Zowel voor de bank als voor de huiseigenaar blijft zo het verlies beperkt. Prijs verkochte woningen e kwartaal 214 Prijsontwikkeling t.o.v. vorig jaar -1,7% 1e kwartaal x 1 euro Nieuw in aanbod Verkocht Opgeleverd Prijs verkochte nieuwbouwwoningen Cijfers NHG: * In de eerste helft van 214 hebben 53.1 huishoudens de aankoop of verbetering van hun woning met NHG gefinancierd. Dit is een toename van 4% ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. Het aantal garanties voor de aankoop van een woning is toegenomen met 15%. De verlaging van de NHGkostengrens - per 1 juli 214 van 29. naar zal echter een licht dalend effect hebben op het aantal nieuwe garanties. Het aantal huishoudens dat een beroep deed op NHG vanwege een noodzakelijke verkoop met verlies is in de eerste helft van 214 stabiel vergeleken met dezelfde periode een jaar eerder. Desondanks wordt er uitgegaan van een verdere stijging van het aantal verliezen. * Veel projectontwikkelaars signaleren voor het eerst sinds lange tijd een forse toename in het aantal verkopen. Inmiddels komen de signalen uit de praktijk ook tot uiting in de cijfers (de lichte daling in Q1 is een seizoenseffect vergelijkbaar met die in de bestaande bouw). * Sinds begin 212 stabiliseren de verkoopprijzen zich rond of net onder 25.. Dit is altijd nog circa 4. hoger dan in de bestaande bouw. Nieuwbouwwoningen zijn dan ook doorgaans groter en duurzamer dan woningen in de bestaande bouw.

10 29-Q1 29-Q3 21-Q1 21-Q3 211-Q1 211-Q3 212-Q1 212-Q3 213-Q1 213-Q3 214-Q Bouwvergunningen Aantal verleende bouwvergunningen nog steeds zeer laag Pril herstel bouwnijverheid in zicht? Indices bouw en architectuur Aantal verleende bouwvergunningen totaal e kwartaal 214 Index bouwnijverheid 78,4 / 87,4 / 91,7 Verandering t.o.v. periode vorig jaar 36% 1e kwartaal 214 Index projectontwikkeling 67,5 / 74,4 / 79,1 Bouwvergunningen huurwoningen e kwartaal 214 Index bouwinstallatiebedrijven 91,6 / 98,5 / 98,6 Bouwvergunningen koopwoningen e kwartaal 214 Index (21 = 1) 225 feb - apr 214 feb - apr 214 feb - apr 214 Woningmarkt Verleende bouwvergunningen totaal Verleende bouwvergunningen huur Verleende bouwvergunningen koop * Voor het eerst sinds 211 is er weer een stijging van het aantal verleende bouwvergunningen ten opzichte van een jaar geleden. Dit komt echter volledig door het extreem lage aantal verleende bouwvergunningen begin 213. Vooralsnog is geen structureel herstel zichtbaar Bouwnijverheid Projectontwikkeling Bouwinstallatiebedrijven * De grafiek geeft de ontwikkeling van de binnenlandse omzet van de bouwnijverheid weer. * Onder bouwinstallatiebedrijven vallen onder andere elektrotechnische installatie, loodgieters- en fitterswerk en installatie van sanitair en verwarmings- en luchtbehandelingsapparatuur. De groep afwerkingsbedrijven omvat onder andere stucadoren, bouwtimmeren en vloer- en wandafwerking.

11 26-Q2 26-Q3 26-Q4 27-Q1 27-Q2 27-Q3 27-Q4 28-Q1 28-Q2 28-Q3 28-Q4 29-Q1 29-Q2 29-Q3 29-Q4 21-Q1 21-Q2 21-Q3 21-Q4 211-Q1 211-Q2 211-Q3 211-Q4 212-Q1 212-Q2 212-Q3 212-Q4 213-Q1 213-Q2 213-Q3 213-Q4 214-Q1 214-Q2 27-Q4 28-Q2 28-Q4 29-Q2 29-Q4 21-Q2 21-Q4 211-Q2 211-Q4 212-Q2 212-Q4 213-Q2 213-Q4 214-Q2 Woningmarktindicatoren Stijging van woningmarktindicatoren zet onverminderd door Verhuisgeneigdheid opvallend laag Verhuisgeneigdheid ING WoonIndex 114 Vereniging Eigen Huis Marktindicator 9 2e kwartaal 214 2e kwartaal 214 Percentage huishoudens dat komende 2 jaar zeker een woning wil kopen of bouwen 2% 2e kwartaal 214 NVM Kwartaalenquete 12 2e kwartaal 214 Percentage huishoudens dat komende 2 jaar misschien een woning wil kopen of bouwen 3% 2e kwartaal % 1 1% Woningmarkt ING VEH NVM * Het vertrouwen op de Nederlandse woningmarkt blijft maar stijgen. De meest actuele is de VEH Marktindicator die inmiddels al 17 maanden een stijging signaleert. Inmiddels is de neutrale waarde 1 weer in zicht, het omslagpunt waarbij er evenveel mensen positief als negatief over de markt zijn. * De NVM-index wordt gebaseerd op het rapportcijfer dat de makelaars elk kwartaal geven aan de woningmarkt. Bij een waarde 1 geven evenveel makelaars de woningmarkt een voldoende als een onvoldoende. Voor het eerst sinds de registratie komt de index boven de 1 punten uit. De ING WoonIndex komt inmiddels ook boven de 1 punten uit. Ook hier geldt de 1 als het omslagpunt. * Het aantal starters dat het nu een gunstige periode vindt om een huis te kopen is niet eerder zo hoog geweest sinds de start van de meting in 26. Zowel de meeste starters als koopwoningbezitters verwachten dat de bodem van de huizenprijzen in zicht is (Bron ING). 8% 6% 4% 2% % Percentage dat zeker of misschien een woning wil kopen of bouwen * Het is opvallend dat het geen toename van de verhuisgeneigdheid signaleert. Het aantal huishoudens dat binnen twee jaar zeker of misschien een woning wil kopen is zelfs kleiner dan voorgaande kwartalen. De Nederlandse Vereniging van Makelaars o.g. en vastgoeddeskundigen NVM (hierna de NVM ) behoudt zich uitdrukkelijk alle rechten op dit document voor. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de NVM. Gebruik of openbaarmaking van deze informatie door derden zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de NVM is niet toegestaan. Het is uitdrukkelijk niet toegestaan een wijziging aan te brengen in de uiterlijke verschijningsvorm van dit document. Ondanks de voortdurende zorg en aandacht die de NVM aan de samenstelling van dit document en de daarin opgenomen gegevens besteedt, geeft de NVM geen garanties op de volledigheid, juistheid of voortdurende actualiteit van de gegevens. De NVM zal bij naar haar oordeel gebleken misbruik een beroep op haar rechten kunnen doen bij de daartoe wettelijk bevoegde Nederlandse rechter.