INLEIDING ACHTERGROND

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "INLEIDING ACHTERGROND"

Transcriptie

1 FOOD FROM SPIRULINA

2 INLEIDING De FOOD FROM SPIRULINA kit en het meegeleverd materiaal vormen een interessante en vernieuwende manier om fotosynthese te bestuderen. Gebruik makend van licht, kweken de leerlingen spirulina cellen. Hierbij kunnen ze zelf vaststellen dat de suspensie donkerder groen wordt wanneer de microben toenemen in aantal. Door het gebruik van een controle medium wordt de noodzaak van koolstof gedemonstreerd, en de mate waarin fotosynthese plaatsvindt wordt ingeschat door de geproduceerde zuurstof op te vangen. De context van bemande ruimtevaart toont meteen de toepasbaarheid aan van het experiment, want zuurstof en voedsel zijn beide nuttige producten die eruit voortkomen. Op die manier worden de leerlingen gemotiveerd en worden ze aangezet tot verder denken dan het klasexperiment zelf. ACHTERGROND Spirulina (Arthropira platensis - Figuur 1) is een eenvoudige, eencellige, fotosynthetische microbe. Ze behoort tot de groep van Cyanobacterieën vanwege haar blauwgroene kleur. Dikwijls wordt deze groep de blauwgroene algen genoemd, maar dit is een misleidende naam. Algen zijn immers eukaryoten (hun cellen hebben een celkern), terwijl cyanobacterieën prokaryoten zijn (hun cellen hebben geen celkern). Cyanobacterieën worden beschouwd als één van de eerste organismen die de planeet aarde koloniseerden 3,5 jaar geleden. Waarschijnlijk werd onze atmosfeer toen van zuurstof voorzien vanwege hun vermogen om aan fotosynthese te doen. Sindsdien is de atmosfeer rijk aan zuurstof, waardoor de biodiversiteit vanaf dan sterk kon toenemen. De cyanobacterieën zijn groter dan de meeste andere bacteriële cellen. Daardoor kunnen ze in tegenstelling tot de meeste andere bacterieën onder een gewone lichtmicroscoop bekeken worden. Ze vormen lange, groene, spiraalvormige strengen van aan elkaar hangende eencelligen. Net zoals planten is spirulina een autotroof. Dit betekent dat ze hun eigen voedsel maken: gebruik makend van zonlicht zetten ze koolstofdioxide om in glucose. In dit proces wordt water geoxideerd tot zuurstofmoleculen. De samenvattende chemische vergelijking voor fotosynthese is: 6CO 2 + 6H 2 O -> C 6 H 12 O 6 + 6O 2 In deze behoorlijk eenvoudige vergelijking ziet men niet dat fotosynthese eigenlijk in 2 aparte stappen verloopt. De eerste stap staat bekend als de lichtafhankelijke stap, aangezien deze niet kan plaatsvinden zonder een bron van lichtenergie. Dit licht wordt gebruikt om watermoleculen te splitsen in zuurstof en waterstof. Bovendien wordt in deze stap ook energie opgeslagen, dat verder gebruikt zal worden samen met waterstof in het proces van fotosynthese. De vrije zuurstof is een afvalproduct van het totale proces, hoewel het ook door de cel zelf gebruikt wordt voor respiratie. 2 Figuur 2: Spirulina onder een lichtmicroscoop (X250)

3 De tweede stap staat bekend als de lichtonafhankelijke stap, want het kan ook in het donker plaatsvinden. Hier worden de opgeslagen energie en de vrijdekomen waterstof gebruikt om koolstofdioxide om te zetten in suikers met zes koolstofatomen, meestal glucose. Van deze suikers worden nadien complexere koolhydraten, aminozuren en andere biochemische componenten gemaakt. Fotosynthetische organismen hebben een sleutelrol in de koolstofcyclus omdat ze koolstofdioxide kunnen opnemen uit de lucht en fixeren in suikers. Meerdere processen voegen koolstofdioxide toe aan de atmosfeer, maar enkel via fotosynthese kan het terug verwijderd worden. Hoewel ze individueel heel kleine eencellige microben zijn, spelen spirulinabacterieën een belangrijke rol in de koolstofcyclus vanwege hun talrijk voorkomen. In een gesloten systeem is er geen netto uitwisseling van materie tussen het systeem en daarbuiten. In dat geval is het van vitaal belang dat de koolstofcyclus in perfect evenwicht is. Aangezien een gesloten systeem wel energie krijgen van daarbuiten (zoals zonlicht), zou zoiets theoretisch kunnen gebruikt worden als levensonderhoudend systeem bij een langdurige ruimtemissie. Afvalproducten van het ene organisme moet tenminste door één ander organisme gebruikt worden, en men kan gemakkelijk inzien dat spirulina hierin een rol zou kunnen spelen. Spirulina zou niet alleen voedsel kunnen produceren voor astronauten, maar ook zuurstof. De uitgeademende koolstofdioxide van de astronauten kan dan weer gebruikt worden door spîrulina voor fotosynthese. Een gezonde voeding voor mensen bevat koolhydraten, vetten (vaste vetten en olieën), eiwitten, vitaminen, mineralen, voedingsvezels, en natuurlijk water. Spirulina kan een groot deel van deze voedingsstoffen voorzien. Het is ook bekend dat spirulina een belangrijke voedselbron was voor de Azteken tot in de 16de eeuw. Vooral in de omzetting van suikers naar eiwitten is spirulina zeer efficiënt. Het wordt wereldwijd verkocht als voedingssupplement in natuurvoedingswinkels vanwege haar hoge concentratie aan eiwitten. Ook wordt het gebruikt als kostenefficiënt supplement voor diervoeders. Maar vermoedelijk heeft het meest potentie als voedsel voor mensen. Spirulina bevat alle acht essentiële aminozuren. Dit zijn de aminozuren die mensen via voeding moeten binnen krijgen, omdat we ze zelf niet kunnen aanmaken. Daarom wordt het gezien als een onmisbaar onderdeel voor bemande ruimtevluchten bij ESA. Dit aspect wordt onderzocht in het MELISSA project. Het recycleren van CO 2 dat uitgeademd wordt door astronauten tot O 2 en het aanmaken van biomassa voor consumptie door astronauten, brengt ons op die manier dichter tot een kunstmatig gesloten systeem in de ruimte. Spirulina gnocchi zou wel eens het eerste voedsel kunnen zijn dat op Mars gegeten wordt! 3

4 EXPERIMENTELE ACTIVITEITEN Materiaal Spirulina kit inventaris (Figuur 2): 2 proefbuisjes met 10 ml spirulina inoculum. De buisjes zullen donderkgroen zijn bij aankomst als de spirulina nog in gezonde conditie is. Wanneer de buisjes lichtgroen of geelachtig zijn, dan zou spirulina in slechte gezondheid kunnen verkeren. Enige klontering kan zichtbaar zijn. Een Ziploc zakje met bicarbonaatpoeder voor het medium (+). Het bicarbonaat voorziet een extra bron van koolstof, want het uitgeademde koolstof van de leerlingen zal mogelijks niet volstaan voor de overleving van de spirulina cellen. Een Ziploc zakje met mediumpoeder zonder bicarbonaat (-). 2 proefbuisjes met 1 ml opgeloste microvoeding 2 flessen voor de celculturen 2 rubber doppen voor de flessen 2 lange siliconen buisjes 1 kort siliconen buisje 0.2 µm luchtfilter met flexibele buisaansluitingen Wat je zelf voorziet: Fijne marker om op plastic te schrijven Schaar Lat van 30 cm Figuur 2: Kit inventaris Elastisch lint Latex handschoenen (zonder poeder) of gelijkaardige labo handschoenen. Indien u deze niet hebt, was dan uw handen grondig alvorens het materiaal aan te raken. Opvangvaten voor gassen. Twee gasflessen of 2 maatcylinders van minimum 100 ml om het geproduceerde zuurstofgas op te vangen (twee propere plastic flessen van 500 ml kunnen volstaan). 2 grote bekers of vaten die de gasfelssen kunnen omvatten. Mineraalwater (200 ml) for de spirulina flessen en kraantjeswater voor het opvnagen van gassen. Houten spateltje en lucifers of aansteker Uurwerk of timer 2 thermometers en kleefband Camera (ook een telefoon met camera volstaat) Filterpapier en trechters Bureaulamp, bij voorkeur gloeilamp of eventueel spaarlamp. 4

5 Aanwijzingen om voor de spirulina te zorgen Als je de kit niet meteen gebruikt, bewaar het dan op kamertempoeratuur en in zwak licht (~20 o C). Spirulina is een levend organisme en heeft behoefte aan licht en voedinsstoffen om te overleven. Daarom moet de kit zo snel mogelijk gebruikt worden, en niet langer dan 5 dagen na ontvangst. Spirulina is gevoelig aan temperatuur. Temperaturen van meer dan 40 C zullen het doden, en temperaturen van minder dan 25 C zullen de groei ernstig vertragen en de productie van zuurstof verhinderen. Zodra je experiment opgestart is, moet je de temperatuur voortdurend bijhouden, en het zoveel mogelijk op de optimale temperatuur van 30 C houden. Het experiment moet naast een warmtebron opgesteld worden om dit te bekomen (radiator of bureaulamp). Blijf weg van het raam, want daar kunnen temperaturen gemakkelijk schommelen. Gezondheid en veiligheid Zuig niet aan het kortere buisje van de luchtfilter. Blaas of zuig niet aan de langere buisjes. Blaas niet hard in de fles in stap 34. Eet of drink niet van de producten van dit experiment! Controleer of er leerlingen zijn die latex allergie hebben alvorens de handschoenen te gebruiken. 5

6 EXPERIMENTELE OPSTELLING Leerlingen kunnen de stappen van het experiment zelf uitvoeren mits voldoende begeleiding van de leraar. Stappen 13, 15 en 18 kunnen fysiek moeilijk zijn voor sommige leerlingen. Het is aangeraden dat een volwassene deze stappen utivoert. Opmerking: als het moeilijk is om de buisjes door de rubber doppen te krijgen, probeer dan opnieuw met toevoeging van wateroplosbaar glijmiddel, of, als dit niet beschikbaar is, met een beetje lip balsem op het buisje. Let goed op bij stap 13 als je glijmiddel gebruikt. Opstelling: het inschatten van afstand, temperatuur en lichtomstandigheden 1. Was grondig je handen, en gebruik labo handschoennen indien mogelijk. 2. Maak de kit open. 3. Ga na of de inventaris klopt, en of alle uitrusting intact is. 4. Label 1 fles met een + en de andere met een - 5. Kies de plaats waar het experiment uitgevoerd zal worden. Vermijd koude of stoffige plaatsen. 6. Plaats 1 thermometer op 50 cm van de bureaulamp en registreer de temperatuur. Steek de lamp aan en registreer de temperatuur opnnieuw na 10 minuten. 7. Plaats de thermometer 10 cm dichter, en herhaal de meting na 10 minuten. 8. Herhaal stap 7 totdat de thermometer meer dan 40 graden aangeeft. Laat de thermometer NIET OVER DE MAX TEMPERATUUR gaan. 9. Noteer de afstand waarbij je een waarde had tussen 3à en 40 graden. Je flessen worden op deze afstand van de lamp gezet. 10. Als je over een lichtmeter beschikt, meet dan de lichtintensiteit op deze afstanden en zet ze uit op een grafiek. Hiervoor zijn verschillende eenvoudige phone apps ook geschikt. De ideale lichtintensiteit is tussen 5 en 50 kilolux. 11. Maak een grafiek van je resultaten, temperatuur en lichtintensiteit Opmerking: Extreem grote lichtintensiteit kan dodelijk zijn voor spirulina, vooral als de kweek een lage dichtheid heeft. Blijf dus binnen de opgegeven grenzen. De + opstelling 12. Doorprik de rubber stop met een schaar van brede naar smalle zijde zo dat er twee gaten naast elkaar zijn doorheen de stop. Opmerking: Als je lip balsem gebruikt, let dan op dat het ingewreven uiteinde er niet uitkomt aan de smalle kant van de rubber stop. 13. Neem het korte siliconenbuisje en duw het voorzichtig door één van de twee gaten in de rubber stop totdat het buisje 14 cm uit de smalle zijde van de stop uitsteekt. 14. Bevestig het zachte buisuiteinde van de luchtfilter aan het buisje dat uit de brede zijde van de rubber stop komt. 15. Neem een lange siliconen buis en duw het voorzichtig door het tweede gat langs de brede zijde van de stop, totdat het net uit de smalle zijde tevoorschijn komt. 16. Leg het geheel opzij. 6

7 De - opstelling 17. Doorprik met een schaar de andere rubber stop zodat er één gat ontstaat doorheen de stop. 18. Neem een lange siliconenbuis en duw het voorzichtig door het gat langs de brede zijde van de stop, totdat het net uit de smalle zijde tevoorschijn komt. 19. Leg dit opzij. Opstelling van het vat dat gas opvangt 20. Doe 2 grote bekers of andere vaten voor ongeveer ¾ vol met kraantjeswater. 21. Doe 2 maatcylinders of 500mL flessen helemaal vol met kraantjeswater. 22. Zet de cylinders of flessen omgekeerd (met opening naar onder) in de grote bekers. Probeer hierbij al het water in de cylinders/flessen te houden. Als er per ongeluk toch lucht bijgekomen is, markeer de huidige stand van het water dan als de nullijn. Deze opstelling zal al het gas opvangen dat door spirulina geproduceerd wordt. 23. Neem de langste siliconenbuis die uit de rubber stop steekt uit de - opstelling (stappen 17-19), en breng deze in de omgekeerde cylinder/fles onder water. Het buisje moet zover mogelijk in de cylinder/fles gebracht worden. 24. Doe stap 23 ook met de siliconen buis uit de + opstelling (stappen 12-16). Het medium klaarmaken voor in de flessen 25. Giet 100mL mineraalwater op kamertemperatuur in elke fles ( - en + ). 26. Doe de inhoud van 1 klein Eppendorfbuisje (+/- 1mL) voorzichtig in elke fles. 27. To each flask, carefully add the contents (~1mL) of one small tube (Eppendorf). Knip even met je vinger tegen het buisje om de inhoud maximaal eruit te krijgen. 28. Voeg aan de - fles het poeder toe dat zich in het zakje bevindt met het label -. Snij hiervoor het zakje af onder de Ziploc sluiting, zodat de inhoud beter kan uitgegoten worden. 29. Voeg aan de + fles het poeder toe dat zich in het zakje bevindt met het label +. Snij hiervoor het zakje af onder de Ziploc sluiting, zodat de inhoud beter kan uitgegoten worden. 30. Sluit de flessen opnieuw met de blauwe dop en schud ze voorzichtig om de inhoud volledig op te lossen in het water. Het experiment opstarten 31. Open de fles - en voeg de volledige inhoud toe van één spirulina inoculum. 32. Schud deze fles zachtjes en zet er de rubber dop op die slechts 1 lange buis heeft (stappen 17-19) zodat de opening van de fles afgesloten is. 33. Open de fles + en voeg de volledige inhoud toe van één spirulina inoculum. 34. Schud deze fles zachtjes en steek er de buis in die uit de smalle zijde van rubber dop + steekt (stappen 12-16). SLUIT DEZE FLES NOG NIET AF. 7

8 35. Terwijl de fles nog open is, vraag aan een leerling om 20 seconden in de filter te blazen, zodat het uitgeademde gas licht doorheen de spirulina oplossing bubbelt. 36. Sluit nu de + fles stevig af met de rubber stop. 37. Sluit het apparaat af door de flexibele buis over te plooien naar de filter en af te binden in deze positie met de elastiekband. 38. Markeer de gasniveaus in elke opvangfles voor gassen. 39. Plaats de hele opstelling + en - flessen en opvnagflessen voor gassen dicht bij elkaar in jouw gekozen locatie (stappen 5-10). 40. Bevestig een thermometer aan de zijkant van elke fles om de temperatuur bij te houden. Zorg dat alle flessen rechtop blijven gedurende het hele experiment. BELANGRIJK: Over de opstelling De ideale omstandigheden zijn 30 graden Celsius en helder zonlicht; maar uiteraard is dit niet gemakkelijk na te bootsen in de klas. Probeer echter zo dicht mogelijk deze omstandigheden te benaderen door de stappen 5 tot 10 op te volgen, en probeer de temperatuur constant zo dicht mogelijk bij 30 graden te houden. Vermijd vooral ook temperatuurschommelingen. Figuur A1: de opstelling met + fles. 8

9 Dagelijkse opvolging (zie werkblad)* Opmerking: Het kan gemakkelijk meerdere dagen duren (5-7 dagen) voordat er duidelijke gasproductie zichtbaar wordt. Dit komt door een vertragingsfase die spirulina oploopt nadat de kweek tot 1/10 verdund werd. 41. Neem elke dag dezelfde foto van de opstelling vanaf de opstart. 42. Roer de flessen om zodat de spirulinacellen terug verspreid worden over de vloeistof. 43. Bepaal de kleur van de kweek (na omroeren) volgens de schaal die voorzien is op het werkblad. 44. Beëindig het experiment wanneer er plots bacterieën (andere dan spirulina) of gisten in de fles groeien. Kijk bij twijfel na of er een plotse toename van gassen geweest is. 45. Herhaal de stappen totdat je ervan overtuigd bent dat er (bijna) geen gasproductie meer is in de opvangfles. Dit zou twee weken kunnen duren. OPTIONEEL: Je zou andere parameters kunnen meten, zoals ph. Maar let erop dat het openen van de rubber stop invloed kan hebben op de samenstelling en hoeveelheid van het gas dat opgevangen wordt. Op het einde van het experiment 46. Zet je gegevens uit volume van opgevangen gas versus tijd 47. Zet je gegevens uit kleuranalyse (gebruik de geleverde kleurschaal of je eigen methode) 48. Test het opgevangen gas: haal de lange siliconenbuis uit de opvangflessen. Zorg dat er geen gas ontsnapt, en sluit de flessen af. Draai de gasflessen om terwijl ze afgesloten zijn. Houd een vlammetje/gloei bij de fles (houten spateltje dat brandt of gloeit), en maak een kleine opening die het gas laat ontsnappen. Als er zuurstof vrijkomt, dan zal de vlam vergroten (of de gloei zal duidelijk heviger worden). 49. Test de toegenomen biomassa: Weeg een propere papierfilter. Je hebt hiervoor een weegschaal nodig die een precisie heeft van microgrammen (µg). Filter de spirulina oplossing langzaam met gebruik van de papierfilter en een trechter. Probeer het filtraat zoveel mogelijk onderaan op de filter te concentreren. Laat de papierfilter daarna ongeveer 4 dagen spontaan drogen. Weeg daarna de filter opnieuw. Het verschil in gewicht is de massa van geoogste spirulina. Het oorspronkelijke spirulina inoculum wordt geschat op een massa van ongeveer 10µg. Op het einde van het experiment kan je een massa verwachten van naar schatting 100µg. 50. Als precisieweegschalen niet beschikbaar zijn, dan kan je wel de door spirulina ingenomen oppervlakte op de papierfilter vergelijken tussen de kweken van het controlevat (-) en het experimentvat (+). Opgelet: Eet deze spirulina niet op! Finale opmerking: Als je graag na het experiment de gebruikte spirulina wilt blijven kweken in het schoollabo, dan bezorgen we de SOP het recept hieronder. 9

10 WERKBLADEN

11 WERKBLADEN 1 Afstand (cm) Lichtintensiteit Temperatuur (C)

12 WERKBLADEN 2 Dag Temperatuur (C) Gas (+) Gas (-) Ander

13 LABORATORY FOR MOLECULAR AND CELLULAR BIOLOGY STANDARD OPERATING PROCEDURE ZARROUK-UBP Culture medium for Arthrospira sp PCC8005 PROTOCOL VERSION : 02 DATE : AUTHOR: Ilse Coninx PAGE : 1 / 1 1. Introduction Zarrouk is an alkaline saline culture medium for the bluegreen photosynthetic cyanobacterium Arthrospira sp. 2. Composition The medium is prepared according to the optimization of G.Cogne from UBP (G. Cogne,2002 ) In this optimised composition, the macro-elements solutions (solution 1 and 2) slightly different from the original ZARROUK macro-elements solutions (Zarrouk, 1966 ). The number of products in the trace-element solution are decreased and some elements are reduced in concentration in the new protocol Macro-elements Solution 1 Components for 1L medium, but dissolved in 500 ml Component g / L Authorized supplier K2HPO4 0.5 g MERCK MERCK / VWR NaHCO g MERCK / VWR Na2CO3 7.6 g MERCK / VWR Solution 2 Components for 1L medium, but dissolved in 500 ml Component g / L Authorized supplier NaNO3 2.5 g MERCK / VWR K2SO4 1.0 g MERCK / VWR NaCl 1.0 g MERCK / VWR MgSO4. 7 H2O 0.08 g or 8 ml from 1% solution MERCK / VWR CaCl g or 3 ml from 1% solution MERCK / VWR FeSO4. 7 H2O 0.01 g or 1 ml from 1% solution SIGMA EDTA 0.08 g or 8 ml from 1% solution SIGMA

14 LABORATORY FOR MOLECULAR AND CELLULAR BIOLOGY STANDARD OPERATING PROCEDURE ZARROUK-UBP Culture medium for Arthrospira sp PCC8005 PROTOCOL VERSION : 02 DATE : AUTHOR: Ilse Coninx PAGE : 1 / 1 All products for trace-elements are weighed and dissolved separately in a total volume of 1 L milliq water. All products should be dissolved before autoclavation! Check the ph of the solutions before autoclavation The ph should be around 9.5 Sterilize all solutions by wet-heat sterilisation at 121 C, and 1 bar for 20 minutes. After cooling of all the solutions, mix 250 ml macro-element solution 1 and 250 ml macro-element solution 2 Add macro-element solution to the agar, approximately 60 à 70 C Add 1 ml of the trace-elements to the macro-element (mixed) solution 4. Storage Liquid zarrouk medium should be stored at 4 C and used within 6 months. Trace-elements should be stored at 4 C and used within 1 year 5. Disposal If the medium is contaminated or expired, disinfect and neutralise the medium before storage in liquid waste containers. 6. References G. Cogne et All; 2002, Uptake of Macrominerals and Trace Elements by the Cyanobacterium Spirulina platensis (Arthrospira platensis PCC 8005) Under Photoautotrophic Conditions: Culture Medium Optimization DOI: /bit.10504

15 LABORATORY FOR MOLECULAR AND CELLULAR BIOLOGY STANDARD OPERATING PROCEDURE ZARROUK-UBP Culture medium for Arthrospira sp PCC8005 PROTOCOL VERSION : 02 DATE : AUTHOR: Ilse Coninx PAGE : 1 / Trace-elements Components for 1L medium, Component g / L Authorized supplier MnCl2. 4H2O 0.23 g or 23 ml from 1% solution MERCK / VWR ZnSO4. 7 H2O 0.11 g or 11 ml from 1% solution CuSO4. 5 H2O 0.03 g or 3 ml from 1% solution 2.3. Agar Components for 1L medium, but dissolved in 500 ml Component g / L Authorized supplier Agar 15 g INVITROGEN 3. Medium preparation Liquid All products for the macro-elements are weighed and dissolved separately in a total volume of 500 ml milliq water. All products for trace-elements are weighed and dissolved separately in a total volume of 1 L milliq water. All products should be dissolved before autoclavation! Check the ph of the solutions, The ph should be around 9,5 Sterilize all solutions by wet-heat sterilisation at 121 C, and 1 bar for 20 minutes. After cooling of all the solutions, mix 500 ml macro-element solution 1 and 500 ml macro-element solution 2 Add 1 ml of the trace-elements to the macro-element (mixed) solution Agar All products for the macro-elements should be double concentrated All products for the macro-elements are weighed and dissolved separately in a total volume of 250 ml milliq water. 500 ml 1,5% agar solution is prepared

16 CONTACT EUROPEAN SPACE AGENCY

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

Het opzetten van je gisting

Het opzetten van je gisting Science in School Issue 24: Autumn 2012 1 Vertaald door Piet Das Het opzetten van je gisting Voor het uitvoeren van alle practica, heeft elk studententeam ongeveer 200 ml gefermenteerde most, 200 ml druivensap

Nadere informatie

Experimenten KIT. werkboekje. Dokter in de wetenschap: Klas:

Experimenten KIT. werkboekje. Dokter in de wetenschap: Klas: Experimenten werkboekje KIT Dokter in de wetenschap: Klas: 1 Licht/zon Zonnebaden in het licht Zonlicht is heel belangrijk voor planten. Als een plant enkele dagen geen of onvoldoende licht krijgt, begint

Nadere informatie

Gisten en wafels... Doe - activiteit Doe - activiteit

Gisten en wafels... Doe - activiteit Doe - activiteit 1 Gisten en wafels... OPDRACHT 1: Om goed te kunnen onderzoek wat gisten zijn, gaan we eerst wafels onderzoeken. Je hebt hiervoor 2 soorten deeg nodig... Maak het deeg zoals voorzien in de receptjes. Recept

Nadere informatie

Op de website smartkidslab.nl vind je de meetinstrumenten en uitleg hoe je aan de slag kunt.

Op de website smartkidslab.nl vind je de meetinstrumenten en uitleg hoe je aan de slag kunt. Hoe schoon is de lucht die je inademt? Is zwemwater hetzelfde als drinkwater? Zitten er veel of weinig microben in de grond? En wat betekent dat? Ontdek hoe gezond jouw buurt is en wat je zelf kan doen

Nadere informatie

Te veel UV-straling verbrandt je huid, op zonnige dagen gaat dat heel snel! Misschien wel net zo snel als een groentenschotel onder de grill?

Te veel UV-straling verbrandt je huid, op zonnige dagen gaat dat heel snel! Misschien wel net zo snel als een groentenschotel onder de grill? vergelijk jouw data Sneeuw reftecteert tot 80 % van UV-straling. Dan verbrand je dus extra snel, van alle kanten! Goed Insmeren met zonnebrandcrème tijdens de wintersport! De meeste UV-straling vangen

Nadere informatie

A. VEILIGHEIDSINSTRUCTIES

A. VEILIGHEIDSINSTRUCTIES Kit om een vulkaan te maken A. VEILIGHEIDSINSTRUCTIES 1. Gelieve deze richtlijnen door te nemen vooraleer van start te gaan. 2. Toezicht en hulp van een volwassene zijn aanbevolen. 3. Bestemd voor kinderen

Nadere informatie

Bekers vastzuigen met koffiefilter

Bekers vastzuigen met koffiefilter A1 1 Bekers vastzuigen met koffiefilter 2 bekers 1 koffiefilter 1 schaar 1 waxinekaarsje Lucifers Waarom gaat het kaarsje uit? Hoe kan het dat je de onderste beker op kunt tillen zonder deze aan te raken

Nadere informatie

Bodem, water en planten

Bodem, water en planten Bodem, water en planten Doel : Bepalen van de hoeveelheden mineralen in de bodem en oppervlaktewater en leren interpreteren van deze waarden en hoe zij invloed hebben op de vegetatie. Tijd : In het veld

Nadere informatie

TEST 2 DEZE TEST BESTAAT UIT TWEE ONDERDELEN: BEREKENING VAN HET VOLUME VAN EEN KIP AAN DE HAND VAN DE WET VAN BOYLE (activiteit 2)

TEST 2 DEZE TEST BESTAAT UIT TWEE ONDERDELEN: BEREKENING VAN HET VOLUME VAN EEN KIP AAN DE HAND VAN DE WET VAN BOYLE (activiteit 2) TEST 2 DEZE TEST BESTAAT UIT TWEE ONDERDELEN: METING VAN CO 2 PRODUCTIE GEDURENDE HET ADEMHALEN (activiteit 1) BEREKENING VAN HET VOLUME VAN EEN KIP AAN DE HAND VAN DE WET VAN BOYLE (activiteit 2) Pas

Nadere informatie

De kracht van Archimedes

De kracht van Archimedes 1 Studie dag en KVCV De kracht van Archimedes DEEL 1 Korte omschrijving van het lesonderwerp Door een paar originele experimenten, de kracht van Archimedes ontdekken en de gegevens waarnemen die de grootte

Nadere informatie

Experiment 1: Een wolk in een fles

Experiment 1: Een wolk in een fles Experiment 1: Een wolk in een fles Materiaal: een stevige plastic fles van 2 liter (bijvoorbeeld een colafles) drie lucifers lauwwarm water Welke stoffen gaan we op elkaar laten reageren? Wat zal het effect

Nadere informatie

... Lesfiche. Experimentjes met planten. graad 1, 2 en 3

... Lesfiche. Experimentjes met planten. graad 1, 2 en 3 Lesfiche Experimentjes met planten graad 1, 2 en 3 Wist je dat planten net als ons drinken, eten, zweten en ademen? En dat zaadjes geen licht nodig hebben om te ontkiemen? Via deze leuke experimentjes

Nadere informatie

Organismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof

Organismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof Boekverslag door A. 1802 woorden 20 juni 2007 5 71 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Samenvatting stofwisseling Stofwisseling is het totaal van alle chemische processen in een organisme

Nadere informatie

RUIMTE ONDERZOEK. Antwoordbladen. Belgium TEAM A (Flemish) Names and signatures. 26 th April, 2012. VANDEVIJVERE Tijl VANHAVERBEKE ELIAS

RUIMTE ONDERZOEK. Antwoordbladen. Belgium TEAM A (Flemish) Names and signatures. 26 th April, 2012. VANDEVIJVERE Tijl VANHAVERBEKE ELIAS $Country Experiment $1 - $Title 26 th April, 2012 Experiment 2 Antwoordbladen Belgium TEAM A (Flemish) Names and signatures VANDEVIJVERE Tijl VANHAVERBEKE ELIAS RUIMTE ONDERZOEK VAN HOVE DIEDERICK TAAK

Nadere informatie

BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL]

BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] Docent: A. Sewsahai De student moet de bouw en werking van enzymen kunnen beschrijven moet het proces van

Nadere informatie

Fossiele brandstof kent problemen

Fossiele brandstof kent problemen Racen met wc-papier Fossiele brandstof kent problemen Broeikaseffect Global Temperature CO 2 concentration 1000 1500 2000 Year Fossiele brandstof kent problemen Het klimaat verandert De olie raakt op Oorzaak

Nadere informatie

Een injectie Menopur maakt u zelf klaar, waarna u het middel inspuit in de buikplooi.

Een injectie Menopur maakt u zelf klaar, waarna u het middel inspuit in de buikplooi. Prikinstructie Menopur Algemeen: Menopur is een preparaat dat humaan menopauzaal gonadotrofine (hmg) bevat. Doel: stimuleren van de groei en rijping van follikels in de eierstokken Dosering: individueel.

Nadere informatie

Een stof heeft altijd stofeigenschappen. Door hier gebruik van te maken, kun je stoffen makkelijk scheiden.

Een stof heeft altijd stofeigenschappen. Door hier gebruik van te maken, kun je stoffen makkelijk scheiden. Stoffen scheiden Schrijf bij elke proef steeds je waarnemingen in je schrift. Bij het doen van experimenten is het belangrijk dat je goed opschrijft wat je hebt gedaan, zodat andere mensen jouw experiment

Nadere informatie

gist luchtige schimmels

gist luchtige schimmels gist luchtige schimmels Zonder microben zou jouw ontbijt er heel anders uitzien. Dan was er bijvoorbeeld geen brood, geen kaas en geen yoghurt. Ook heel veel ander eten en drinken, zoals wijn, bier, koffie,

Nadere informatie

FOTOSYNTHESE bij PLANTEN

FOTOSYNTHESE bij PLANTEN FOTOSYNTHESE bij PLANTEN INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave Inleiding Doel Theorie Opstelling Uitvoering Waarnemingen en berekeningen Foutenbespreking Conclusie Geraadpleegde literatuur Bijlagen INLEIDING Wij

Nadere informatie

Bacteriën als hulpje. Yoghurt maken. Benodigdheden. Werkwijze

Bacteriën als hulpje. Yoghurt maken. Benodigdheden. Werkwijze Bacteriën als hulpje Yoghurt maken Je gaat in deze opdracht zelf yoghurt maken. Benodigdheden schone pan thermometer warmwaterbad eetlepel yoghurt 0,5l. melk klein flesje van 0,5l. aluminium en elastiekjes

Nadere informatie

Lucht Niet niets 9-11. Auteur: Christian Bertsch. jaar. Benaming van de activiteit:

Lucht Niet niets 9-11. Auteur: Christian Bertsch. jaar. Benaming van de activiteit: 9-11 jaar Benaming van de activiteit: Lucht Niet niets Wetenschappelijke inhoud: Natuurkunde Beoogde concepten: Dichtheid van vaste stoffen en vloeistoffen Beoogde leeftijdsgroep: 9-11 jaar oud Duur van

Nadere informatie

Wa W rm r t m e Inlage

Wa W rm r t m e Inlage Inlage Proef 1 nattigheid - 1 Erlenmeyer (nr. 10) - 1 Rubberen stop (nr. 18) - Heet water Doe wat heet water in de erlenmeyer. Doe de stop erop en kijk wat er gebeurt. Kun je dit beschrijven? Proef 2 Frisse

Nadere informatie

Apparaat voor de wet van Boyle VOS-11002

Apparaat voor de wet van Boyle VOS-11002 Apparaat voor de wet van Boyle VOS-11002 1 2 3 4 5 6 7 HET APPARAAT BESTAAT UIT: 1. Kolom met schaalverdeling en ontluchtingsdop 2. Drukmeter* 3. Ventiel voor aansluiting met pomp (achter drukmeter) 4.

Nadere informatie

3 Factoren die het watergehalte van organismen 40 bepalen. 3.1 Bepalende factoren voor watergehalte 40 3.2 Belang van water voor levende wezens 41

3 Factoren die het watergehalte van organismen 40 bepalen. 3.1 Bepalende factoren voor watergehalte 40 3.2 Belang van water voor levende wezens 41 3 1 Functionele morfologie van de cel 1 De cel gezien door de lichtmicroscoop 06 2 De cel gezien door de elektronenmicroscoop 09 2.1 Bouw en functie van het eenheidsmembraan 10 2.2 Overzicht van de celorganellen

Nadere informatie

R eptenboek van Nikko en Co

R eptenboek van Nikko en Co R eptenboek van Nikko en Co Receptenboek van Nikko en co Inleiding O nze Chemiebende is er in geslaagd tijdens een bedrijfsbezoek een paar geheime recepten voor badproducten te ontfutselen. Nikko, Kloortje,

Nadere informatie

Kernvraag: Hoe laat ik iets sneller afkoelen?

Kernvraag: Hoe laat ik iets sneller afkoelen? Kernvraag: Hoe laat ik iets sneller afkoelen? Naam leerling: Klas: http://www.cma-science.nl Activiteit 1 Hoe stroomt warmte? 1. Wat gebeurt er met de temperatuur in een verwarmde kamer wanneer je het

Nadere informatie

AAN de slag 1.1 de bunsenbrander

AAN de slag 1.1 de bunsenbrander AAN de slag 1.1 de bunsenbrander ORiËNTEREN De bunsenbrander werd rond 1855 uitgevonden door professor Robert Wilhelm Bunsen (1811-1899) uit Heidelberg. De uitvinding diende vooral om een stabiele warmtebron

Nadere informatie

Gebruiksaanwijzing van de testkits in de chemische wateranalysekoffer

Gebruiksaanwijzing van de testkits in de chemische wateranalysekoffer Gebruiksaanwijzing van de testkits in de chemische wateranalysekoffer Meting zuurstofgehalte (mg/l O ² ) 1. Spoel de BOD-fles uit met het te onderzoeken water. 2. Laat de BOD-fles voorzichtig vol lopen

Nadere informatie

Op de website smartkidslab.nl vind je de meetinstrumenten en uitleg hoe je aan de slag kunt.

Op de website smartkidslab.nl vind je de meetinstrumenten en uitleg hoe je aan de slag kunt. Hoe schoon is de lucht die je inademt? Is zwemwater hetzelfde als drinkwater? Zitten er veel of weinig microben in de grond? En wat betekent dat? Ontdek hoe gezond jouw buurt is en wat je zelf kan doen

Nadere informatie

vergelijk blije vissen helder water HEEL HELDER 100 KRAAKHELDER!

vergelijk blije vissen helder water HEEL HELDER 100 KRAAKHELDER! Zonlicht is niet alleen fijn voor het leven op het land... ook voor de planten en dieren onderwater is het heel belangrijk! lichtgrens in cm diepte vergelijk jouw data 10 20 HEEL TROEBEL! kortademige vis

Nadere informatie

Wereldoriëntatie - Natuur Wereldoriëntatie - Techniek Geschatte lesduur Hoofdstuk 1.2. Nuttige microben benadrukt dat niet alle

Wereldoriëntatie - Natuur Wereldoriëntatie - Techniek Geschatte lesduur Hoofdstuk 1.2. Nuttige microben benadrukt dat niet alle Wereldoriëntatie - Natuur Algemene vaardigheden: 1.1 & 1.2 Levende en niet-levende natuur: 1.3 & 1.5 Wereldoriëntatie - Techniek 2.16* Geschatte lesduur 50 minuten Hoofdstuk 1.2. Nuttige microben benadrukt

Nadere informatie

Instructies voor de overgang naar tubeless

Instructies voor de overgang naar tubeless Instructies voor de overgang naar tubeless Wat u nodig heeft, voordat u begint: Een fietswiel (van een mountainbike, cyclocross) met band Een conversieset - "Stan's NoTubes Conversion Kit Een veiligheidsbril

Nadere informatie

Dit is een beknopte versie vertaald uit de Engelse versie, waar naar gerefereerd word in deze tekst. Zie PDF Ground test A

Dit is een beknopte versie vertaald uit de Engelse versie, waar naar gerefereerd word in deze tekst. Zie PDF Ground test A Dit is een beknopte versie vertaald uit de Engelse versie, waar naar gerefereerd word in deze tekst. Zie PDF Ground test A PH Grond test kit instructies Planten hebben de juiste ph(zuurgraad/alkaliteit)waarde

Nadere informatie

Deel 1: traditionele kalkwater met koolstofdioxide test.

Deel 1: traditionele kalkwater met koolstofdioxide test. Bereiding en eigenschappen van CO 2 Deel 1: traditionele kalkwater met koolstofdioxide test. 1.1 Onderzoeksvraag Hoe kunnen we CO 2 aantonen? 1.2 Mogelijke hypothesen 1.2.1 Geen interactie: Er vormt zich

Nadere informatie

Docentenhandleiding 2x15 Daderprofiel DNA kit

Docentenhandleiding 2x15 Daderprofiel DNA kit Docentenhandleiding 2x15 Daderprofiel DNA kit #VOS-038 versie 2.1 Inhoud kit: 2 x 15 DNA profielen 2 x Dader profiel 2 x 1 ml loading dye (kleurloze vloeistof) 3 g agarose 400 µl blauwe gel dye (1000x)

Nadere informatie

Docentenhandleiding 2x16 Daderprofiel Dye kit

Docentenhandleiding 2x16 Daderprofiel Dye kit Docentenhandleiding 2x16 Daderprofiel Dye kit #VOS-039 versie 1.0 Inhoud kit: 2 x 15 Dye profielen 2 x Daderprofiel 3 g agarose 20 ml TAE 100x Benodigdheden: Electroforese opstelling inclusief voeding

Nadere informatie

Docentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit

Docentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit Docentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit #VOS-038A versie 2.0 Inhoud kit: 6 x 5 DNA profielen 6 x Dader profiel 6 x 200µl loading dye (kleurloze vloeistof) 4 g agarose 400µl gel dye (1000x) 100ml elektroforese

Nadere informatie

Wat is CO2? (koolstofdioxide) een gas is dat in de lucht zit, net als zuurstof. ervaren of je CO 2

Wat is CO2? (koolstofdioxide) een gas is dat in de lucht zit, net als zuurstof. ervaren of je CO 2 Klimaatverandering 7 en 8 2 Wat is CO2? Proefjes Doelen Begrippen Materialen De leerlingen: weten dat (koolstofdioxide) een gas is dat in de lucht zit, net als zuurstof ervaren of je kan zien, ruiken en

Nadere informatie

RACEN met... WC-papier

RACEN met... WC-papier RACEN met... WC-papier 1 Fossiele Brandstoffen Nadelen 1) Voorraden zijn eindig. 2) Afhankelijkheid van oliestaten 3) Bij verbranding komen broeikasgassen vrij: CO2/NOx/CH4 1000 1500 2000 2 Fossiele Brandstoffen

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Voorbereiding post 4 Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 4: Mondjes open mondjes dicht, voor groep 7 en 8. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

1 Flesvoeding... 1. 2 Wanneer geef je je kind een voeding?... 1. 3 Welk merk?... 1. 4 Hoeveel melk doe je in de fles?... 1

1 Flesvoeding... 1. 2 Wanneer geef je je kind een voeding?... 1. 3 Welk merk?... 1. 4 Hoeveel melk doe je in de fles?... 1 Flesvoeding Inhoudsopgave 1 Flesvoeding... 1 2 Wanneer geef je je kind een voeding?... 1 3 Welk merk?... 1 4 Hoeveel melk doe je in de fles?... 1 5 Krijgt je kind genoeg?... 2 6 Extra vitamines?... 2 7

Nadere informatie

Cellen aan de basis.

Cellen aan de basis. Cellen aan de basis. Cellen aan de basis In het thema cellen aan de basis vinden we twee belangrijke thema s uit biologie voor jou terug. 1. Organen en cellen (thema 1 leerjaar 3) 2. Stofwisseling (thema

Nadere informatie

Flesvoeding Praktische tips

Flesvoeding Praktische tips Flesvoeding Praktische tips Vrouw Moeder Kind-Centrum Inleiding Ook al heeft borstvoeding de voorkeur en verdient het de eerste keus, toch kan het zijn dat u geen borstvoeding kunt geven. In dat geval

Nadere informatie

Samenvattingen. Samenvatting Thema 1: Stofwisseling. Basisstof 1. Organische stoffen:

Samenvattingen. Samenvatting Thema 1: Stofwisseling. Basisstof 1. Organische stoffen: Samenvatting Thema 1: Stofwisseling Basisstof 1 Organische stoffen: - Komen af van organismen of zitten in producten van organismen - Bevatten veel energie (verbranding) - Voorbeelden: koolhydraten, vetten,

Nadere informatie

Gebruikershandleiding

Gebruikershandleiding Gebruikershandleiding CCM Classic Koffer Meetkoffer voor het nauwkeurig bepalen van het vochtpercentage in bouwstoffen volgens de calcium carbid methode. Dryfast Kreekweg 22 NL - 3133 AZ - Vlaardingen

Nadere informatie

FOOD from SPIRULINA in Belgium

FOOD from SPIRULINA in Belgium FOOD from SPIRULINA in Belgium Scholenwedstrijd Doe een klasexperiment over astronautenvoedsel Voer een live gesprek met een ESA astronaute in het Internationaal Ruimtestation (ISS) Arthrospira platensis

Nadere informatie

Cellulomonas knipt! Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp.

Cellulomonas knipt! Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp. Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp. Inleiding In de hout en papierindustrie ontstaat veel afval in de vorm van cellulose. Als men dit zou kunnen verwerken tot veevoer, wordt waardeloos

Nadere informatie

Gebruiks- en montage instructies VERWARMINGSTOESTEL

Gebruiks- en montage instructies VERWARMINGSTOESTEL Gebruiks- en montage instructies VERWARMINGSTOESTEL Gelieve alvorens het toestel te gebruiken, de instructies in deze handleiding grondig te lezen. Inhoud Pg. Veiligheid 2 Aansluiting van de gasfles 3

Nadere informatie

Reacties met een kleurtje

Reacties met een kleurtje Supplement bij: Offereins, M. en J.R. Bette (2008). Een uitje met een DOEL. NVOX, 33(10), 442-443. Reacties met een kleurtje DATUM UITVOERING: Afdeling Laboratoriumtechniek Algemene informatie Doel: het

Nadere informatie

BASISSTOF. 1 Omstandigheden van de zetmeelsynthese Functionele bouw van een chloroplast Fotosynthesereacties 48

BASISSTOF. 1 Omstandigheden van de zetmeelsynthese Functionele bouw van een chloroplast Fotosynthesereacties 48 3 1 De cel 3 Autotrofe voeding 1 De cel gezien door de lichtmicroscoop 06 1 Omstandigheden van de zetmeelsynthese 44 2 De cel gezien door de elektronenmicroscoop 09 3 Verband cel - weefsel - orgaan - stelsel

Nadere informatie

probiotica vol nuttige bacteriën

probiotica vol nuttige bacteriën probiotica vol nuttige bacteriën Veel mensen kennen wel Yakult, Vifit of Actimel. Het zijn een paar voorbeelden van probiotische zuiveldrankjes, wat betekent dat er micro-organismen in zitten die goed

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Voorbereiding post 4 Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 4: Mondjes open mondjes dicht, voor groep 7 en 8. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

Toepassingen agar-agar Agar-agar kan gebruikt worden om zo goed als elke oplossing om te zetten in een gel, zij het in de vorm van parels, spaghetti

Toepassingen agar-agar Agar-agar kan gebruikt worden om zo goed als elke oplossing om te zetten in een gel, zij het in de vorm van parels, spaghetti Toepassingen agar-agar Agar-agar kan gebruikt worden om zo goed als elke oplossing om te zetten in een gel, zij het in de vorm van parels, spaghetti of bladen. Agar-agar 's geleereigenschappen worden geactiveerd

Nadere informatie

Wat erin zit, staat erop! Etiketten

Wat erin zit, staat erop! Etiketten Wat erin zit, staat erop! Etiketten Zoek uit welke informatie er zoal op etiketten staat door tien verschillende verpakkingen te bestuderen. Maak een indeling van de categorieën informatie. Probeer er

Nadere informatie

BIOLET. Installatiehandleiding. Model 10 20-45 en 60. Composttoilet.be. Wat je moet weten over de installatie van je Biolet Composttoilet

BIOLET. Installatiehandleiding. Model 10 20-45 en 60. Composttoilet.be. Wat je moet weten over de installatie van je Biolet Composttoilet BIOLET Installatiehandleiding Model 10 20-45 en 60 Wat je moet weten over de installatie van je Biolet Composttoilet Composttoilet.be HANDLEIDING BIOLET Inhoudstafel Installatie... 2 Installatie van het

Nadere informatie

4. Wanneer zal de woningbehoefte even hard groeien als de woningvoorraad? Antwoord. Na 6 jaar.

4. Wanneer zal de woningbehoefte even hard groeien als de woningvoorraad? Antwoord. Na 6 jaar. Onderwerpen Onderwerp 1. Ruimtelijke ordening In een gemeente met 30 000 inwoners staan 10 000 woningen. De gemeente schat dat het gemiddeld aantal bewoners per woning gelijk blijft aan drie, en bouwt

Nadere informatie

Flesvoeding praktische tips

Flesvoeding praktische tips Flesvoeding praktische tips In deze folder vindt u informatie over flesvoeding. Soorten flesvoeding Als u van tevoren al weet dat u kunstvoeding wilt gaan geven, kunt u voor de bevalling alvast de voeding

Nadere informatie

Een kiem is het de groei van een zaadje naar plant. Een zaadje bevat alle voedingsstoffen die nodig zijn voor groei.

Een kiem is het de groei van een zaadje naar plant. Een zaadje bevat alle voedingsstoffen die nodig zijn voor groei. Een kiem is het de groei van een zaadje naar plant. Een zaadje bevat alle voedingsstoffen die nodig zijn voor groei. In de eerste dagen van zaad naar plant is de groei dan ook enorm. De enzymen worden

Nadere informatie

bodem ph indicator ph-waarde van water = 7 = neutraal ph-waarde van citroen = 2 = zuur ph-waarde van cola = 3 = zuur

bodem ph indicator ph-waarde van water = 7 = neutraal ph-waarde van citroen = 2 = zuur ph-waarde van cola = 3 = zuur bodem ph indicator Met deze test meet ik hoe zuur of niet zuur (=basisch) de bodem is, uitgedrukt in een ph-getal. Hoe zuurder de grond hoe lager het getal. ph-waarde van water = 7 = neutraal ph-waarde

Nadere informatie

Micro-organismen kweken en bekijken. Zelf bacteriën kweken. Benodigdheden. Werkwijze. Ziek van virussen?

Micro-organismen kweken en bekijken. Zelf bacteriën kweken. Benodigdheden. Werkwijze. Ziek van virussen? Micro-organismen kweken en bekijken Zelf bacteriën kweken Je gaat zelf bacteriën kweken. Benodigdheden twee lege petrischaaltjes met daarop je naam, klas en datum brander en lucifers vloeibare voedingsbodem

Nadere informatie

vacurex het einde van uw erectie probleem handleiding erectie handpomp Gebruiksvriendelijk en succes verzekerd! vacuüm erectie systemen

vacurex het einde van uw erectie probleem handleiding erectie handpomp Gebruiksvriendelijk en succes verzekerd! vacuüm erectie systemen het einde van uw erectie probleem Gebruiksvriendelijk en succes verzekerd! handleiding erectie handpomp hoe gebruikt u de Vacurex erectie handpomp? Lees voor gebruik de handleiding goed door Inhoud van

Nadere informatie

LESDOELEN LEERINHOUD WERKVORMEN/MEDIA/ORGANISATIE TIJD

LESDOELEN LEERINHOUD WERKVORMEN/MEDIA/ORGANISATIE TIJD analogie bemerken tussen mens en plant, groeifactoren van een plant nagaan.. 1. Lesbegin : We hebben in de vorige les het chemisch proces bestudeerd van de voedselopname bij de mens naar analogie bestuderen

Nadere informatie

Gebruikershandleiding

Gebruikershandleiding Gebruikershandleiding CCM Classic Koffer Meetkoffer voor het nauwkeurig bepalen van het vochtpercentage in bouwstoffen volgens de calcium carbid methode. Dryfast Kreekweg 22 NL - 3133 AZ - Vlaardingen

Nadere informatie

Lucht als materie 6-8. Auteur : Kristína Žoldošová, Trnavska Univerzita v Trnave, Slovakia. jaar

Lucht als materie 6-8. Auteur : Kristína Žoldošová, Trnavska Univerzita v Trnave, Slovakia. jaar 6-8 jaar Wetenschappelijke inhoud: Natuurkunde Beoogde concepten: Gasvormige aggregatietoestand. Aanwezigheid van lucht in de omgeving. Lucht als materie aanwezig in het universum. Beoogde leeftijdsgroep:

Nadere informatie

BOUW JE EIGEN WEERSTATION

BOUW JE EIGEN WEERSTATION BOUW JE EIGEN WEERSTATION Als je wilt weten wat voor weer het is, dan moet je de verschillende weerselementen kunnen meten. Met enkele heel gewone dingen kan je jouw eigen weerstation bouwen. De thermometer

Nadere informatie

Bronnen. Meer info. Naam: Co-wetenschapp(st)er: Klas:

Bronnen. Meer info. Naam: Co-wetenschapp(st)er: Klas: Bronnen - Het grote experimenteerboek, uitgeverij Deltas, 2003 - Aan de slag met Findus, uitgeverij Davidsfonds/Infodok, 2000 - Grasspriet Themadossier 4 Tuinbouw, Plattelandsklassen vzw Meer info Telefoon:

Nadere informatie

Opdracht chemische. eierwekker

Opdracht chemische. eierwekker Opdracht chemische eierwekker Doel: een chemische eierwekker maken waarmee je 3 minuten kunt klokken. In deze handleiding zijn de voorschriften voor twee klokreacties opgenomen. Het is de bedoeling dat

Nadere informatie

1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken van energie. Kortom alle processen in organismen.

1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken van energie. Kortom alle processen in organismen. THEMA 1 1 Stoffen worden omgezet 2 Fotosynthese 3 Glucose als grondstof 4 Verbranding 5 Fotosynthese en verbranding 1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken

Nadere informatie

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen?

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen? Chemisch stoplicht 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment

Nadere informatie

Waterdichte ph-meter phscan30

Waterdichte ph-meter phscan30 Waterdichte ph-meter phscan30 Dank u voor de aanschaf van deze meter. Alvorens deze te gebruiken raden wij u aan de volgende instructies aandachtig te lezen. Dit helpt u om de meter op een juiste manier

Nadere informatie

AAN DE SLAG Arbeid verricht door de wrijvingskracht (thema 1)

AAN DE SLAG Arbeid verricht door de wrijvingskracht (thema 1) Arbeid verricht door de wrijvingskracht (thema 1) Is de arbeid die moet verricht worden op een voorwerp om dat voorwerp over een afstand h omhoog te brengen, afhankelijk van de gevolgde weg? Kies een van

Nadere informatie

HANDLEIDING LIBIDO HANDPOMP

HANDLEIDING LIBIDO HANDPOMP EEN GROTERE PENIS GEEFT MANNEN MEER ZELFVERTROUWEN BESTEL IN COMBINATIE MET LIBIDO7! HANDLEIDING LIBIDO HANDPOMP HOE GEBRUIK JE DE LIBIDOPOMP ZORGVULDIG? LEES VOOR HET GEBUIK DE HANDLEIDING GOED DOOR BESTEL

Nadere informatie

Kweken van Spirulina-algen

Kweken van Spirulina-algen Kweken van Spirulina-algen door Page 1/21 Contents Kweken van Spirulina algen Algen III De teelt van Spirulina algen... 3 Introductie... 3 Theorie... 7 Biologie... 7 Groei, glucose, cellulose en eiwitten....

Nadere informatie

Recept van de maand maart

Recept van de maand maart Horst, 02-03-2015 Beste ouders en gastouders, THEMA AVOND Op woensdag 4 maart hebben we een thema avond. Gastouders en ouders zijn allemaal van harte welkom. We hebben 2 thema s, die besproken gaan worden.

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Archaea en hyperthermofielen De levende organismen op onze aarde kunnen verdeeld worden in twee groepen, de prokaryoten en de eukaryoten. Eukaryote cellen hebben een celkern, een

Nadere informatie

Les 1. Suiker, Big Business

Les 1. Suiker, Big Business Les 1 Suiker, Big Business Suikerriet is een groot zoet gras dat men reeds lang kent en dat wordt geteeld in warme landen Een suikerbiet wordt gekenmerkt door een dikke zoete knol. Ten tijde van Napoleon

Nadere informatie

1976-90 Bbw april 1976

1976-90 Bbw april 1976 W E R K D O C U M E N T HET BEPALEN VAN DE SAMENSTELLING VAN HET GAS DAT ONTSTAAT ALS GEVOLG VAN BIOLOGISCHE ACTIVITEIT IN HET WATER VAN HET VELUWEMEER door., P.R.J. Ceelen 1976-90 Bbw april 1976 I,,.

Nadere informatie

Nederlandstalige Handleiding - Vliegende Helium Vis

Nederlandstalige Handleiding - Vliegende Helium Vis Nederlandstalige Handleiding - Vliegende Helium Vis Deel A: Montage Bevestig het touw aan de vis en aan de doos. Aan de achterkant van de vis vindt u een opening: hier plaatst u de tuit van de heliumcilinder

Nadere informatie

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIK(ST)ER. Helico STATE, poeder voor drank 100 mg/sachet. { 13 C-Ureum}

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIK(ST)ER. Helico STATE, poeder voor drank 100 mg/sachet. { 13 C-Ureum} BIJSLUITER 1 BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIK(ST)ER Helico STATE, poeder voor drank 100 mg/sachet. { 13 C-Ureum} Lees goed de hele bijsluiter voordat u dit geneesmiddel gaat gebruiken - Bewaar deze

Nadere informatie

Zelf papier maken!? Hoe doe je dat?

Zelf papier maken!? Hoe doe je dat? Zelf papier maken!? Hoe doe je dat? Hoe belangrijk is papier? Wat voor heb je papier nodig? Met papier kan je bijvoorbeeld: schrijven, tekenen of boeken maken. Van oud papier zoals kranten, kun je zelf

Nadere informatie

Flesvoeding. Albert Schweitzer ziekenhuis september 2014 pavo 1145

Flesvoeding. Albert Schweitzer ziekenhuis september 2014 pavo 1145 Flesvoeding Albert Schweitzer ziekenhuis september 2014 pavo 1145 Inleiding De beste voeding voor uw baby is borstvoeding. Kunt of wilt u geen borstvoeding geven, dan is flesvoeding goed alternatief. In

Nadere informatie

Groene tomaten rijp maken

Groene tomaten rijp maken Groene tomaten rijp maken Is het het einde van het seizoen en heb je nog wat onrijpe, groene tomaten aan je plant zitten? Hier zijn wat simpele suggesties om ze rijp te maken, waarbij je gebruik maakt

Nadere informatie

Proef Scheikunde Proeven

Proef Scheikunde Proeven Proef Scheikunde Proeven Proef door een scholier 973 woorden 4 december 2001 4,6 177 keer beoordeeld Vak Scheikunde Titel: De zuurstoftoevoer. Proefnummer: 1 Verbrandt papier met zuurstof? -) het brandt

Nadere informatie

Deel L: Vingerafdrukken

Deel L: Vingerafdrukken Deel L: Vingerafdrukken De volgende proeven behoren allemaal tot 1 soort onderzoek: het identificeren van vingerafdrukken. In principe werkt elke proef hetzelfde: we maken de vingerafdrukken van de daders

Nadere informatie

Quiz 2015. Experimentenwedstrijd Antwoorden. Playful Science 9

Quiz 2015. Experimentenwedstrijd Antwoorden. Playful Science 9 Experimentenwedstrijd Antwoorden. Playful Science 9 1. De energie voor de samentrekking van skeletspieren wordt geleverd door ATP. Spieren hebben slechts een kleine hoeveelheid ATP in voorraad. Eenmaal

Nadere informatie

Een verhaal uit het tijdschrift Handwerken zonder grenzen. ( 4/81 )

Een verhaal uit het tijdschrift Handwerken zonder grenzen. ( 4/81 ) VILTEN Een verhaal uit het tijdschrift Handwerken zonder grenzen. ( 4/81 ) De GESCHIEDENIS: Het vilten of vervilten van wol is een heel oude techniek en was en is verspreid over de hele wereld. Er werd

Nadere informatie

HANDLEIDING BETONLAMP HOUT

HANDLEIDING BETONLAMP HOUT VOORBEREIDING Voordat we beginnen met klussen is het handig om even de benodigde onderdelen door te nemen en te checken of je alles voorbereid hebt. ONDERDELENLIJST 1 x zak 1,5 kilo snelbeton op kamertemperatuur

Nadere informatie

Verkorte ZAHN- WELLENS test voor afvalwaters

Verkorte ZAHN- WELLENS test voor afvalwaters Verkorte ZAHN- WELLENS test voor afvalwaters februari 2010 Pagina 1 van 7 WAC/V/B/005 INHOUD 1 INLEIDING... 3 2 PRINCIPE... 3 3 BIODEGRADATIEVOORWAARDEN... 3 4 TESTVOORWAARDEN... 3 5 MATERIAAL... 4 5.1

Nadere informatie

Wilhelmina Ziekenhuis Assen. Vertrouwd en dichtbij. Informatie voor patiënten. Flesvoeding

Wilhelmina Ziekenhuis Assen. Vertrouwd en dichtbij. Informatie voor patiënten. Flesvoeding Wilhelmina Ziekenhuis Assen Vertrouwd en dichtbij Informatie voor patiënten Flesvoeding z U hebt besloten om flesvoeding aan uw baby te geven. In deze brochure krijgt u allerlei tips over onder andere

Nadere informatie

Scheikundige begrippen

Scheikundige begrippen Scheikundige begrippen Door: Ruby Vreedenburgh, Jesse Bosman, Colana van Klink en Fleur Jansen Scheikunde begrippen 1 Chemische reactie Ruby Vreedenburgh Overal om ons heen vinden er chemische reacties

Nadere informatie

1 Gewassen en hun afwijkingen Kennismaking met de plant Afwijkingen in de teelt Afsluiting 24

1 Gewassen en hun afwijkingen Kennismaking met de plant Afwijkingen in de teelt Afsluiting 24 Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Gewassen en hun afwijkingen 9 1.1 Kennismaking met de plant 10 1.2 Afwijkingen in de teelt 17 1.3 Afsluiting 24 2 Afwijkingen voorkomen en bestrijdingsmethoden 25 2.1 Niet-parasitaire

Nadere informatie

AFNAME VAN ETTER-, WOND- EN PUNCTIEVOCHT EN ANDERE MONSTERS

AFNAME VAN ETTER-, WOND- EN PUNCTIEVOCHT EN ANDERE MONSTERS Laboratorium Klinische Biologie 1. Materiaal AFNAME VAN ETTER-, WOND- EN PUNCTIEVOCHT EN ANDERE MONSTERS E-swab met roze schroefdop (Flocked swab met 1 ml vloeibaar AMIES transportmedium) E-swab met blauwe

Nadere informatie

1 Warmteleer. 3 Om m kg water T 0 C op te warmen heb je m T 4180 J nodig. 4180 4 Het symbool staat voor verandering.

1 Warmteleer. 3 Om m kg water T 0 C op te warmen heb je m T 4180 J nodig. 4180 4 Het symbool staat voor verandering. 1 Warmteleer. 1 De soortelijke warmte is de warmte die je moet toevoeren om 1 kg van een stof 1 0 C op te warmen. Deze warmte moet je ook weer afvoeren om 1 kg van die stof 1 0 C af te koelen. 2 Om 2 kg

Nadere informatie

7.1 Het deeltjesmodel

7.1 Het deeltjesmodel Samenvatting door Mira 1711 woorden 24 juni 2017 10 3 keer beoordeeld Vak NaSk 7.1 Het deeltjesmodel Een model van een stof Elke stof heeft zijn eigen soort moleculen. Aangezien je niet kunt zien hoe een

Nadere informatie

AFNAME VAN ETTER-, WOND- EN PUNCTIEVOCHT EN ANDERE MONSTERS

AFNAME VAN ETTER-, WOND- EN PUNCTIEVOCHT EN ANDERE MONSTERS Laboratorium Klinische Biologie 1. Materiaal AFNAME VAN ETTER-, WOND- EN PUNCTIEVOCHT EN ANDERE MONSTERS E-swab met roze schroefdop (Flocked swab met 1 ml vloeibaar AMIES transportmedium) E-swab met blauwe

Nadere informatie