Niemand kan het alleen!

Transcriptie

1 Niemand kan het alleen! 1 Inleiding 'Gedragswerk' is een door het Ministerie van OCW mogelijk gemaakt project dat tot doel heeft de samenwerking te bevorderen in de aanpak van leerlingen met gedragsproblemen. Met als gewenst resultaat een vermindering van het aantal leerlingen dat niet het passende onderwijs krijgen dat zij nodig hebben en waarop zij recht hebben. Sinds 2005 werken de 10 sparring partners van 'Gedragswerk' samen met bijvoorbeeld onderwijs- en zorgprofessionals, ouders of verzorgers, gemeenten en provincies, aan oplossingen voor kinderen die tussen wal en schip (dreigen te) vallen. Aanleiding was toentertijd de door meerdere onderzoeken bevestigde conclusie dat ontbrekende of tekortschietende samenwerking in veel gevallen in de weg staat van passend onderwijs voor deze leerling. 'Gedragswerk' speelt sinds 2005 een rol in situaties waarin het veldpartijen niet lukt om in samenwerking een oplossing te realiseren voor leerlingen met gedragsproblemen, die thuiszitten, uitvallen, de school voortijdig verlaten, of niet het bij hen passende onderwijs krijgen. Met dit in 2012 uitgevoerde kleinschalige en kwalitatieve onderzoek wilde 'Gedragswerk', vanuit de ervaringen opgedaan sinds 2005, inventariseren wat de belangrijkste stimulansen en hindernissen zijn van het realiseren van passend onderwijs voor die leerlingen waarvoor dit om allerlei redenen niet vanzelfsprekend is. Welke variabelen (feiten, ontwikkelingen, gebeurtenissen, gedragingen, enzovoorts) oefenen de krachtigste invloed uit ten gunste of ten nadele van het realiseren van passend onderwijs voor leerling(en)? Dit in die situaties waarin passend onderwijs niet vanzelfsprekend is. Deze samenvatting van de onderzoeksrapportage beschrijft de belangrijkste resultaten en conclusies. Het is bij het lezen van deze samenvatting belangrijk om helder voor ogen te houden dat deze uitsluitend betrekking heeft op problematische situaties waarin leerlingen thuiszitten en niet het bij hen passende onderwijs krijgen. Alle uitspraken en conclusies hebben derhalve uitsluitend hierop betrekking. De bijlagen kunnen desgewenst worden opgevraagd via info@gedragswerk.nl. 2 Onderzoeksmethode 1. In de maand mei werd een gespreksformaat ontwikkeld (bijlage 1) ten behoeve van open interviews met de sparring partners van 'Gedragswerk'. 2. In de maanden juni en juli werden open interviews gerealiseerd met acht sparring partners. 3. De verslagen die van deze interviews werden gemaakt, zijn samengevat in een enkel, gecombineerd overzicht van 142 kenmerkende uitspraken (bijlage 2). Deze werden gecategoriseerd. Deze uitspraken hebben betrekking op algemene ontwikkelingen en feiten, de methodiek die nodig is om veldpartijen effectief te laten samen werken aan passend onderwijs, adviezen gericht aan scholen, adviezen gericht aan het volledige en domeinoverstijgende netwerk dat een rol speelt bij het realiseren van passend onderwijs (onderwijs, jeugdzorg, gezondheidszorg, arbeid, veiligheid), knelpunten in scholen en knelpunten in het bredere netwerk. 4. Dit overzicht van 142 uitspraken werd opnieuw voorgelegd aan de sparring partners van 'Gedragswerk' en 10 andere onderwijsprofessionals. Hen werd gevraagd de statements te rangordenen naar de mate van toegekende invloed op het realiseren van passend onderwijs. 5. Hiervoor werd gebruik gemaakt van een methode die het mogelijk maakt om de kwalitatieve data (de kenmerkende uitspraken van de sparring partners) op een kwantitatieve, of statistische wijze, te verwerken. Deze aanpak, Q-statistiek (bijlage 3) genoemd, biedt de mogelijkheid om meer te doen dan enkel in kaart te brengen wat er tijdens de interviews is gezegd, maar maakt getalsmatige rangordening en statistische analyse van de statements mogelijk. Samenvatting onderzoeksrapportage Niemand kan het alleen! 1

2 3 Resultaten 3.1 Uit de school geklapt In de gesprekken met de sparring partners stonden de verhalen centraal van leerlingen, hun ouders en tal van onderwijsprofessionals, die er met elkaar niet meer uitkwamen. Met telkens als gevolg dat de desbetreffende leerling onterecht thuis zat, of ergens was ondergebracht waar sommige of alle betrokkenen niet echt gelukkig mee waren. In de meeste gevallen leken deze verhalen bij de allereerste kennismaking nog het meest op tableaus vivant, bevroren taferelen, waarin het leeuwendeel van alle betrokkenen geen mogelijkheden meer zag, of niet meer de motivatie kon opbrengen, om verandering te brengen in de situatie. Om de meest uiteenlopende redenen (van er genoeg van hebben tot en met na gedegen onderzoek werkelijk geen enkele mogelijkheid meer zien ), soms tot eigen ongenoegen en teleurstelling, soms met instemming en opluchting. De betrokkenheid van de sparring partners kwam in de meeste gevallen tot stand doordat zo n vastgelopen situatie werd ingebracht aan een van de vele lokale thuiszitterstafels 1, of omdat een van de betrokkenen direct contact opnam met 'Gedragswerk'. Wat de sparring partners in al deze situaties verbindt is dat zij aan de slag gingen met maar een enkele ambitie voor ogen: het realiseren van de samenwerking die nodig is om passend onderwijs voor deze leerling realiteit te maken. Dat is het enige wat telt en zij proberen zoveel als mogelijk te doen wat nodig is om dit te bereiken. Centraal in hun aanpak staan doen, resultaat voor deze leerling en niet loslaten of ophouden tot dat dit resultaat er is. Dit actie- en resultaatgerichte verbindt hen en komt in elk verhaal tot uiting. Algemene waarnemingen: In nagenoeg alle gesprekken is nadrukkelijk gesteld dat niet uit het oog mag worden verloren dat het met de meeste leerlingen goed gaat. De focus op vastgelopen situaties brengt de dreiging van vertekening met zich mee, het schetsen van een zwarter beeld van het onderwijs dan realistisch is. Eenzelfde woord van waarschuwing geldt voor de rol van alle betrokkenen (van kind en ouder tot en met professionals). Nagenoeg iedereen is van goede wil en wil het beste voor het kind. In veruit de meeste situaties kan niemand een verwijt worden gemaakt. Vooral dit laatste wordt vaker met nadruk gesteld. Minder nadrukkelijk aan de orde komen grotere veranderingen in de samenleving ( De kwaliteit van de opvoeding loopt terug, Kinderen zijn in de loop van de jaren substantieel veranderd ) of observaties rondom het onderwijs ( In de afgelopen vijftien jaar is het onderwijs gefeminiseerd, we geven op een buitengewoon gedateerde manier onderwijs ). Deze algemene waarnemingen doen er wat de 18 respondenten betreft minder toe: de invloed ten gunste of ten nadele van het realiseren van passend onderwijs, is beperkt. Knelpunten binnen de school: De sparring partners signaleren behoorlijk wat knelpunten in de scholen. Zo worden vragen geformuleerd rondom de rol van de schoolleiding. Is deze voldoende gericht op de zorg voor juist die leerlingen die tussen wal en schip dreigen te vallen? En wordt voldoende werk gemaakt van het realiseren van de condities voor passend onderwijs? Ook de managementcultuur komt hier ter sprake. Uitspraken die betrekking hebben op de rol van de schoolleiding zijn onder meer Schoolleiders die geen eisen willen of durven stellen, lossen geen problemen op, Veel van wat de leerkracht tegenkomt, ligt buiten zijn of haar bereik en We investeren veel te weinig in de vaardigheden van de leerkrachten. Andere knelpunten hebben betrekking op leerkrachten en docenten: We kennen de vroege signalen van naderende problemen niet, We weten slecht om te gaan met verschillen, We hebben te vaak als school, team, leerkracht of docent, last van een negatief zelfbeeld. Een derde groep knelpunten betreft de kwaliteit van de communicatie: We informeren ouders pas wanneer we er als school al klaar mee zijn, of Scholen en ouders weten elkaar vaker niet te vinden Hierdoor komt het in deze situaties ook niet tot effectieve communicatie, en Onderwijsprofessionals verbinden niet meer 1 In veel gemeentes is sprake van dit overleg rondom thuiszitters. Veelal nemen alle betrokkenen in en om het onderwijs (inclusief leerplicht) hieraan deel. In veel gevallen nemen ook sparring partners van Gedragswerk hieraan deel. Samenvatting onderzoeksrapportage Niemand kan het alleen! 2

3 met elkaar de wijze waarop zij zich kleden, hun gedrag en de bejegening van ouders. Alsof dit alles los van elkaar staat. Ouders nemen leerkrachten mede hierdoor vaak minder serieus. Ook in de relatie met ouders worden drempels waargenomen. Zoals verwoordt in Scholen en ouders weten elkaar vaker niet te vinden, We hebben te weinig oog voor de ervaringsdeskundigheid van ouders, of We werken nauwelijks aan relaties met ouders. Een vijfde groep belemmeringen betreft de focus of prioriteiten van de school. Niet gericht op leerlingen, maar op allerlei andere aspecten: We stellen in het onderwijs de leerkracht op de eerste plaats en niet het kind, We laten ons gedrag vaak leiden door de vraag welke weg het minste gedoe oplevert, of We maken ons soms drukker om gezichtsverlies dan om het vinden van een oplossing voor deze leerling. Een van deze knelpunten behoort wat betreft de 18 respondenten tot de meest krachtige belemmeringen van passend onderwijs: We praten over de problemen van een leerling, maar zouden juist moeten praten over de handelingsverlegenheid van de leerkracht. Knelpunten in het bredere onderwijs- en zorgnetwerk: Knelpunten worden benoemd rondom de professionele visie van de betrokken partijen. Zoals in de uitspraken: Onze visie zit vaker in de weg van de werkelijkheid, We benaderen telkens weer het kind als probleem, of We blijven allemaal veel te lang hetzelfde proberen. Ook met het signaleren gaat het vaak fout, zo weten de sparring partners: We concluderen niet tijdig dat het fout dreigt te gaan, We missen signalen en We dragen vooroordelen, aannames en veroordelingen te snel over naar anderen en accepteren deze van elkaar ook te snel. Dan zijn er nog de problemen die het beste kunnen worden omschreven als ik-vertekening: We blijven het allemaal veel te lang zelf proberen, We gedragen ons te vaak betweterig, We zien niet en het schoolprobleem en het thuisprobleem en het wijkprobleem, We negeren vaker de noodkreten, initiatieven en bijdragen van ouders en professionals uit een ander domein en tot slot, We nemen allemaal onze individuele beslissingen. De laatste groep knelpunten betreft de samenwerking. Hierin passen uitspraken zoals: We vinden elkaar niet als vanzelf als partners, We vinden al snel dat iedereen de autonomie heeft om zijn eigen agenda voorop te stellen en We informeren elkaar niet of onvolledig, of We stellen ons te vaak op tegenover ouders. Van deze groep uitspraken behoort er een tot de meest invloedrijke: We betrekken het kind te weinig bij de benoeming van probleem en oplossing. Het gaat te vaak over het kind en niet met en voor het kind. Adviezen gericht aan de school: Deze adviezen hebben betrekking op de rollen van schoolleiding en leerkrachten en op de schoolcultuur. De sparring partners maken duidelijk dat het aan de schoolleiding is om bij de start van een schooljaar leerkrachten en docenten op het juiste spoor te zetten. Bijvoorbeeld: De schoolleiding zou voor de zomervakantie moeten vragen, wat heb jij van mij nodig om?. Dezelfde vraag wordt geformuleerd op het niveau van de leerkrachten en docenten: Als dit mijn nieuwe groep is, als dit de leerlingen zijn waarmee ik te maken krijg, wat moet ik dan kennen, kunnen en willen om al deze kinderen tot hun recht te laten komen?. Tot slot wordt scholen geadviseerd werk te maken van de cultuur. Scholen hebben een cultuur nodig die doordrenkt is van kindgerichtheid, wordt bijvoorbeeld gesteld. En: We moeten harder werken aan een positief zelfbeeld. Het advies Goede schoolleiding is onontbeerlijk staat wat de 18 respondenten betreft op de tweede plaats van meest invloedrijke factoren. Adviezen gericht aan het bredere netwerk: Het gaat hier om adviezen gericht op alle partijen in het bredere onderwijs en zorgnetwerk. Inclusief de scholen. Het verschil met de vorige categorie is dat alle adviezen nu met nadruk gericht zijn op alle partijen in het bredere netwerk. Meerdere adviezen zijn gericht op de persoonlijke attitude die wordt gevraagd van alle betrokkenen: Succes staat of valt met de beschikbaarheid van iemand met passie, doorzettingsvermogen en goede ideeën, of Je moet willen, kunnen en durven praten met elkaar. Over alles wat er toe doet. Dat vraagt moed, veel moed. Daarnaast zijn er aanmoedigingen om over te gaan tot samenwerking. Bijvoorbeeld in uitspraken zoals: Het gaat er om in samenwerking de context waarin het kind functioneert te versterken. Dus niet alleen het kind, maar ook de school, het gezin, de wijk, Probeer het niet alleen. Effectieve generalisten bestaan niet. En dan is er noodzaak van een adequate visie. Het gaat zowel om Samenvatting onderzoeksrapportage Niemand kan het alleen! 3

4 passend onderwijs als de wet werken naar vermogen, de transitie jeugdzorg en veranderingen in de sfeer van AWBZ en veiligheid. We zien te vaak het kind als probleem, terwijl het probleem ergens anders ligt. De uitspraak Het gaat om een transformatie, een mentaliteitsverandering en een verandering van visie: de kanteling naar gezamenlijk oplossingsgericht handelen, is door de 18 respondenten beoordeeld als de meest invloedrijke factor, waar het gaat om het realiseren van passend onderwijs. Werkzame bestanddelen van de methodiek: In het overzicht van de tien factoren met de krachtigste invloed op het realiseren van passend onderwijs, staan maar liefst 6 uitspraken die te maken hebben met de vraag, wat is er voor nodig om veldpartijen effectief te laten samen werken aan passend onderwijs?. Voor diegenen die het voortouw nemen in een poging om tot een oplossing voor een of meerdere leerlingen te komen, geldt onder meer: Denk niet zwart-wit, denk niet alles of niets, denk in gradaties, Experimenteer creatief, of Houd je denken open en vrij, zonder vooroordelen, aannames of veroordelen. Daarnaast is telkens weer de vraag hoe om te gaan met weerstanden van (potentiële) partners. De sparring partners noemen hier onder meer Betrokkenen onder morele druk zetten om beweging te krijgen, is noodzaak, en Creëer ruimte door weerstanden en afwijzing te vertalen naar voorwaarden waaronder wel beweging mogelijk is. Ook is er een groep uitspraken gericht op het realiseren van de condities voor effectieve oplossingen: Bij elke oplossing hoor je jezelf bewust te zijn van alle emoties van alle betrokkenen en hoe je daarmee wilt omgaan om te voorkomen dat deze tot blijvende en steeds groeiende barrières worden, Ga op zoek naar wat wel haalbaar is en Neem vooral de evaluaties, vooroordelen en visies op anderen niet over wanneer je een probleem wilt oplossen. Benader iedereen open en positief. Tot slot worden meerdere adviezen verstrekt gericht op het realiseren van samenwerking. Het gaat er om iedereen die er toe doet op hetzelfde moment aan tafel te krijgen en hen te laten praten en denken over een oplossing voor dit kind, Bundel de krachten van verschillende mensen met verschillende points of view, kennis, ervaring en Nodig is de ambitie om er altijd met elkaar uit te willen komen. 3.2 Wat doet er het meeste toe? Van de door de respondenten gemaakte rangordeningen werden de rekenkundige gemiddeldes bepaald 2. Op basis hiervan is de top 10 bepaald van de factoren met de krachtigste invloed ten gunste of ten nadele van het realiseren van passend onderwijs voor leerling(en). In die situaties waarin passend onderwijs niet vanzelfsprekend is. De gemeenschappelijke top 10 van de sparring partners van Gedragswerk en de andere onderwijsprofessionals: 1. (45) 3 Het gaat om een transformatie, een mentaliteitsverandering en een verandering van visie: de kanteling naar gezamenlijk oplossingsgericht handelen (8,8 4 ) 2. (43) Goede schoolleiding is onontbeerlijk (8,7) 3. (13) Creëer ruimte door weerstanden en afwijzing te vertalen naar voorwaarden waaronder wel beweging mogelijk is (8,7) 4. (61) We praten over de problemen van een leerling, maar zouden juist moeten praten over de handelingsverlegenheid van de leerkracht (8,3) 5. (10) Bij elke oplossing hoort de vraag gesteld te worden: Wat betekent dit voor het team, de individuele leerkracht, de andere betrokken professionals, het kind, de ouders,? (7,9) 6. (79) We betrekken het kind te weinig bij de benoeming van probleem en oplossing. Het gaat te vaak over het kind, en niet met en voor het kind (7,8) 7. (39) De ambitie van iedere school, elk team en elke leerkracht zou moeten zijn, wat er ook aan de hand is, dit kind hoort bij ons en blijft dus hier (7,8) 8. (30) Soms zijn kleine interventies voldoende om resultaat te boeken in massieve en vastgelopen situaties (7,7) 9. (26) Praat ook met de leerling (en zijn ouders/verzorgers) (7,7) 2 In een range met de minimumwaarde 1 ( het allerminste gewicht ) en de maximumwaarde 13 ( het allermeeste gewicht ). 3 Dit nummer verwijst naar het rangnummer op het scoreformulier. 4 Rekenkundig gemiddelde van de aan deze statement toegekende positie. Samenvatting onderzoeksrapportage Niemand kan het alleen! 4

5 10. (19) Het gaat er om iedereen die er toe doet op hetzelfde moment aan tafel te krijgen en hen te laten denken en praten over een oplossing voor dit kind (7,7) 3.3 Hoe zwaar wegen de 6 categorieën uitspraken? Naast de individuele posities van de kenmerkende uitspraken, werd ook vastgesteld welke positie elk van de zes onderscheiden categorieën inneemt in de rangordening. Onderstaande staat toont het resultaat. Staat 1. Rangordening van de rubrieken Categorie Gemiddelde bij de overige onderwijsprofessionals Methodiek 7,1 (± 0,41) Algemeen 6,3 (± 0,55) Advies school 7,5 (± 0,36) Advies netwerk 7,5 (± 0,35) Problemen in school 6,9 (± 0,18) Problemen in netwerk 6,9 (± 0,16) Gemiddelde bij de sparring partners 7,3 (± 0,22) 6,4 (± 0,60) 7,2 (± 0,75) 7,2 (± 0,51) 6,9 (± 0,18) 6,9 (± 0,18) Verschil 5 (Met tussen haakjes de bandbreedte van de betrouwbaarheidsinterval van de gemiddelden. De in deze staat getoonde gemiddelden bewegen zich met een kans van 99% tussen het gevonden gemiddelde plus of minus de tussen haakjes vermelde waarden.) 0,2 0,1 0,3 0,3 0,0 0,0 Bij de overige onderwijsprofessionals zijn de gevonden verschillen tussen de rekenkundige gemiddelden statistisch significant, met uitzondering van de gemiddelden 6,3 en 6,9. Van de bij de sparring partners gevonden verschillen zijn significant: 6,4 ten opzichte van 7,2 en 7,3. De verschillen tussen de beide groepen zijn niet statistisch significant. De categorieën advies aan school, advies aan netwerk en methodiek, wegen het zwaarst volgens zowel de sparring partners als de overige onderwijsprofessionals. De desbetreffende statements krijgen het meeste gewicht toegekend. 4 Conclusies en aanbevelingen 1. De ambitie passend onderwijs te realiseren voor kinderen waarvoor dit niet vanzelfsprekend is, wordt niet eerst en vooral belemmerd door massieve organisatorische, systemische, structurele, financiële of andere oorzaken in de samenleving in het algemeen, of het onderwijs in het bijzonder. Deze worden wel genoemd, maar niet gezien als zeer invloedrijk. 2. Mensenwerk staat voorop in het realiseren van passend onderwijs. Het begin ligt altijd in de eerste plaats bij de direct betrokkenen zelf. Hun individuele visie, houding, ambitie, doorzettingsvermogen, of durf. 3. Doen, doorgaan, niet opgeven. Vanwege het gewenste resultaat voor het kind, de leerling. Dat staat voorop. Dat is ook wat de sparring partners verbindt. 4. Een eensgezinde visie op de te bewandelen weg is niet noodzakelijk, mogelijk zelfs niet functioneel. Dit laatste vanwege de structurele behoefte aan creatieve experimenten en telkens weer de noodzaak om terdege rekening te houden met specifieke kenmerken van een situatie en van de actoren die hierin een rol spelen. 5 Geen van deze verschillen is statistisch significant. Samenvatting onderzoeksrapportage Niemand kan het alleen! 5

6 5. Niemand kan het alleen, of zou het alleen moeten willen doen. Samen werken aan passend onderwijs staat voorop. Tegelijkertijd houden betrokkenen (soms zeer) problematische situaties veel te lang bij zichzelf. Veelal vanuit een professionele integriteit en betrokkenheid. 6. De grote denkers en ambitieuzen hebben minder kans van slagen dan diegenen die klein en gefaseerd denken en doen. Vele kleine stapjes maken uiteindelijk een groot verschil. Al was het maar omdat zo minder weerstand en flankerende problemen worden opgeroepen dan in situaties waarin met zeven mijlslaarzen op passend onderwijs wordt aangekoerst. 7. De nadruk die is gelegd op de adviezen en de kenmerken van de methodiek, laat zien dat de overheersende opinie is dat het wel degelijk kan, dat passend onderwijs voor deze leerlingen een haalbare kaart is. Dat het vooral een kwestie is van de goede dingen, op de goede manier doen. 8. Het beeld ontstaat dat het uitoefenen van (morele) druk, van roeien tegen de stroom in, van stellen dat... in plaats van voorstellen of, van kritisch zijn en strikt optreden in gewaardeerde collegiale relaties, menig onderwijsprofessional niet bevalt en voor een grote uitdaging plaatst. Hierop sluit aan de gedachte dat vreemde ogen dwingen en vrijer kunnen spreken en handelen. 9. Tegelijkertijd leiden vooral de meningsverschillen tussen sparring partners en overige onderwijsprofessionals tot het inzicht dat veldpartijen niet altijd blij zullen zijn met deze vreemde ogen. De overige onderwijsprofessionals hechten hieraan significant minder waarde dan de sparring partners. Als dan ook nog (morele) druk wordt uitgeoefend, neemt het enthousiasme verder af. 10. Overigens relativeren ook de sparring partners de kracht van de vreemde ogen. Dit heeft te maken met de veelvuldig geuite mening dat vaak hemel en aarde bewogen moet worden om tot oplossingen te komen. De vreemde ogen dwingen niet als vanzelf. 11. Het centraal stellen van kind en ouder, hen betrekken bij het ontwikkelen en realiseren van een oplossing, zou vanzelfsprekend moeten zijn, maar is dat zeker niet. Hier speelt ongetwijfeld ook een rol de gesignaleerde knelpunten in de relatie school ouder. 12. De geconstateerde meningsverschillen maken dat het vooral belangrijk is om te focussen op het gewenste resultaat. Meer dan op voorhand op de juiste methodiek of te bewandelen weg. Het leidend principe zou vooral moeten zijn resultaat voor deze leerling. Duurzaam voor leerling en alle andere betrokkenen. Gedragswerk Culemborg, 13 november Samenvatting onderzoeksrapportage Niemand kan het alleen! 6