Nederland is niet ziek meer

Transcriptie

1 Nederland is niet ziek meer Van WAO debakel naar WIA mirakel Onderzoek in opdracht van Stichting Instituut GAK Philip de Jong (APE) Theo Veerman (AStri) Cathelijne van der Burg (AStri) Carlien Schrijvershof (APE) met medewerking van: Tom Everhardt (APE) Rafiq Friperson (APE) Petra Molenaar (AStri) Vera Veldhuis (AStri)

2

3 Inhoud VOORWOORD... I DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING AANLEIDING VRAAGSTELLING EN OPZET Centrale doelstelling en onderzoeksvragen Onderzoekskader ACHTERGROND Inleiding Van WAO naar WIA Institutionele context Betrokken partijen en hun rol Lagere instroom dankzij het nieuwe stelsel? De werking van de WIA OPZET VAN HET WNW ONDERZOEK Voorgeschiedenis Opzet van het WnW onderzoek Vervolgmetingen WAT VOLGT: ZEVEN DELEN DEEL II VANGNETTERS EN PROFIL INLEIDING De groep vangnetters en de Vangnet Ziektewet Uitvoering Verschillen in kwetsbaarheid tussen vangnetters en werknemers LANGDURIG ZIEKE VANGNETTERS EN WERKNEMERS VERGELEKEN Demografische kenmerken Gezondheidskenmerken Arbeidsmarktpositie Begeleiding Bepalende verschillen (discriminantanalyse) CONCLUSIE BIJLAGE DISCRIMINANTANALYSE DEEL III BEGELEIDING IN BEELD INLEIDING Het belang van begeleiding Operationalisering Onderzoeksvragen en methodiek Opbouw... 53

4 INHOUD 2 BEGELEIDING VAN WERKNEMERS Inleiding Begeleidende instanties in de tijd Kenmerken van werknemers die in de eerste tien maanden begeleiding krijgen Selectie door begeleidende instanties Conclusie BEGELEIDING DOOR DE WERKGEVER Vormen van begeleiding Drie typen begeleiding Welke werknemers krijgen welke soort begeleiding? Kans op een bepaald type begeleiding Conclusie EENSLUIDENDHEID OVER BEGELEIDING Confrontatie werkgever werknemer Eensluidendheid over verschillende onderwerpen Conclusie BEGELEIDING VAN VANGNETTERS Inleiding en vraagstelling Begeleidende instanties Selectiviteit van begeleiding van vangnetters door UWV Selectiviteit van begeleiding van flexwerkers door de werkgever en arbodienst Vormen van begeleiding door werkgever/arbodienst Conclusie CONCLUSIE Inleiding Selectieve inzet bij werknemers per begeleidende instantie Selectieve inzet bij werknemers naar begeleidingsvorm Eensluidendheid Selectieve inzet van begeleiding bij vangnetters BIJLAGE UITKOMSTEN FACTORANALYSE SOORT BEGELEIDING DEEL IV PATRONEN VAN WERKHERVATTING BIJ WERKNEMERS INLEIDING WERKSTATUS BIJ 10, 18 EN 27 MAANDEN Overzicht Totaalbeeld en vergelijking tussen groepen Conclusies DE ROL VAN DE WERKNEMER Inleiding

5 3.2 Houding ten aanzien van werk(hervatting) Eigen betrokkenheid en inbreng bij werkhervatting Overeenstemming over aanpak Zoeken naar (meer) werk Conclusies DETERMINANTEN VAN WERKHERVATTING BIJ WERKNEMERS: DUURMODEL Inleiding: duuranalyse Resultaten duurmodel Het belang van begeleiding Conclusies BIJLAGE COX PROPORTIONAL HAZARD MODEL VOOR DE WERKHERVATTINGSKANS CONCLUSIES DEEL V WERKHERVATTING BIJ VANGNETTERS INLEIDING WERKSTATUS BIJ 10, 18 EN 27 MAANDEN Patronen van werkhervatting Demografische kenmerken en werkhervatting Ervaren gezondheid en werkhervatting Acties en verwachtingen rondom werkhervatting Begeleiding bij werkhervatting Conclusies DE ROL VAN DE VANGNETTER Inleiding Houding ten aanzien van werk(hervatting) Eigen betrokkenheid en inbreng bij werkhervatting Overeenstemming over aanpak Zoeken naar (meer) werk Conclusies DETERMINANTEN VAN WERKHERVATTING BIJ VANGNETTERS Inleiding: duuranalyse Resultaten duurmodel WW ers Resultaten duurmodel flexwerkers Het belang van begeleiding Conclusies CONCLUSIES DEEL VI WIA TOETREDING INLEIDING Inhoud van dit deel Het WIA risico volgens de UWV statistieken WIA categorieën vergeleken

6 INHOUD 1.4 Opzet van dit deel WIA TOETREDING VAN WERKNEMERS Inleiding Wie krijgen een WIA claimbeoordeling? Algemeen beeld omtrent de WIA uitslag Volledig arbeidsongeschikten WGA versus gedeeltelijk arbeidsgeschikten De volledig arbeidsongeschikten WGA versus IVA De 35 minners versus WIA gerechtigden De 35 minners versus niet claimbeoordeelden Determinanten van toekenning Conclusies WIA TOETREDING VAN VANGNETTERS Inleiding Wie krijgen WIA claimbeoordeling? Algemeen beeld omtrent de WIA uitslag Volledig arbeidsongeschikten versus gedeeltelijk arbeidsgeschikten De 35 minners versus WIA gerechtigden en niet claimbeoordeelden Determinanten van toekenning Conclusies CONCLUSIES DEEL VII VERGELIJKING INLEIDING De cohorten werknemers van 2003 en Invloed van de wijzigingen in het sociale zekerheidsstelsel AANDEEL TWAALFMAANDSZIEKEN IN 2003 EN Inleiding maandzieken in Twaalfmaandszieken in Conclusies VERSCHILLEN IN BEGELEIDING BIJ WERKHERVATTING Ziekmelding als verzoek tot ondersteuning Opbouw van dit hoofdstuk Begeleiding door de werkgever Geen werkaanpassingen geboden door de werkgever Begeleiding bij werkhervatting door de bedrijfsarts Geen begeleiding door de werkgever en de bedrijfsarts Begeleiding door derden Overzicht van de in dit hoofdstuk gepresenteerde gegevens Slotbeschouwing BIJLAGE: AANBIEDERS OP DE RE INTEGRATIEMARKT

7 4 TOENAME VAN WERKHERVATTING NA 12 MAANDEN ZIEKTE TUSSEN 2003 EN Inleiding Vraagstelling en aanpak Beschrijving twaalfmaandszieken van 2003 en Determinanten van werkhervatting na 18 maanden in 2003 en Conclusie WAO TOETREDERS VERSUS WIA TOETREDERS Inleiding Algemeen beeld Determinanten voor toetreding tot de WAO en WIA Conclusies CONCLUSIES Twaalfmaandszieken in 2003 en in Selectiviteit in begeleiding 2003 vs Determinanten van werkhervatting 2003 vs Determinanten van WAO versus WIA toekenning SLOTBESCHOUWING

8

9 VOORWOORD VOORWOORD In dit boek doen wij verslag van de uitkomsten van een project dat in het voorjaar van 2007 is gestart met een vooronderzoek. Kort daarna kregen wij van Geert Veentjer, destijds directeur van de Stichting Instituut GAK (S.I.G.), het heugelijke bericht dat de S.I.G. bereid was het voorgestelde project te financieren. De enige voorwaarde die de S.I.G. stelde was dat de initiatiefnemer APE het onderzoek samen met het Leidse bureau AStri uit zou voeren, gezien hun ervaring met enquêteonderzoek op het terrein van langdurig verzuim en arbeidsongeschiktheid. Deze samenwerking tussen concurrenten is van begin tot eind plezierig en vruchtbaar geweest. Het project De Weg naar de WIA (WNW) heeft baat gehad bij de complementariteiten tussen beide bureaus. Het was een goede greep van de S.I.G. Bij de uitvoering van het WNW project was UWV een cruciale partner. De grootschalige logistieke handelingen die voor de steekproeftrekking en de aanschrijving en rappellering van de steekproefpersonen verricht moesten worden, waren bij UWV in zeer goede handen. Daarnaast hadden twee medewerkers van het Kenniscentrum UWV, Carla van Deursen en Peter Rijnsburger, zitting in de WNW begeleidingscommissie. Hun betrokkenheid bij het gehele project en hulp bij het leveren van aanvullende gegevens van de responsgroep zijn van grote waarde geweest. Wat hun actieve betrokkenheid betreft geldt dat evenzeer voor de overige leden van de begeleidingscommissie, Monique Frings (AMC UvA), Mechelien van der Aalst (RWI) en Pierre Koning (CPB). Op de vierde dinsdag van september was de jaarlijkse bijeenkomst van de klankbordgroep. Aan deze groep, waarin de directeur van de NVAB, de medisch adviseur van UWV, de voormalige hoogleraar directeur van het Kenniscentrum Verzekeringsgeneeskunde, vertegenwoordigers van FNV, MKB, VNO NCW, Verbond van Verzekeraars en BoaBorea zitting hadden, werden uitkomsten, voortgang en planning gepresenteerd. Zij beoordeelden deze op hun inhoudelijke en beleidsmatige waarde. Hun bijdragen zijn zeer belangrijk geweest voor de gedachtevorming omtrent de interpretatie van de uitkomsten. Met dit boek is het WNW project nog niet afgerond. De WNW data laten meer en diepgravender analyses toe. Graag nodigen wij collega onderzoekers en andere geïnteresseerden uit van deze data gebruik te (laten) maken. i

10

11 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING Philip de Jong (APE) 1

12

13 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING 1 AANLEIDING Vanuit het perspectief van de WAO, maar ook bij internationale vergelijking, is het percentage werknemers dat een WIA uitkering aanvraagt en de nieuwe regeling instroomt, verassend laag. Een daling van de instroom werd verwacht en was beoogd; dit laten ook de ramingen in de Memorie van Toelichting bij de WIA zien. Maar zowel het aantal WIAaanvragen als de WIA instroom waren in % lager dan geraamd en het is onduidelijk wat de determinanten zijn van deze onverwacht lage instroom. Vermoed wordt dat, conform de wens van de wetgever, werknemers bij langdurig verzuim actiever en effectiever geholpen worden om te hervatten in eigen of ander werk. Maar hoe dan? En wordt iedereen geholpen of gaan werkgevers selectief te werk bij de inzet van re integratieactiviteiten? Zijn degenen die vroeger in de WAO kwamen nu aan het werk of zijn ze werkloos en betekent de invoering van de WIA niets anders dan het verleggen van uitkeringsstromen? Hoe werkt het nieuwe stelsel voor degenen die geen werkgever hebben die geprikkeld wordt om hen bij ziekte te begeleiden? Dit boek doet verslag van een onderzoek dat op dergelijke vragen antwoord wil geven. In dit eerste deel behandelen we de centrale vraagstelling voor het onderzoek en een globaal onderzoekskader. We sluiten daarbij aan bij de beleidstheorie die aan de wijzigingen in het verzuim en arbeidsongeschiktheidsregime ten grondslag hebben gelegen. We noemen dit de theorie van adequate activering. De regelingen waarmee het huidige regime vorm heeft gekregen, hebben immers alle tot doel langdurig verzuim en WIAtoetreding te voorkomen. Begeleiding naar werk is daarbij de centrale variabele. Vervolgens schetsen we de institutionele context, de aanleiding tot de stelselwijziging en de eerste uitkomsten van het nieuwe regime in hoofdstuk drie van dit deel. We doen dit aan de hand van enkele trends en van recente cijfers. In hoofdstuk vier beschrijven we de opzet van het onderzoek en van de wijze waarop de data verzameld zijn. We sluiten af met een korte beschrijving van wat volgt. 3

14 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING 2 VRAAGSTELLING EN OPZET 2.1 Centrale doelstelling en onderzoeksvragen De centrale doelstelling van het onderzoek is: het bieden van inzicht in de gang naar de poort van de WIA en in de factoren die daarop van invloed zijn; het onderzoeken van verschillen tussen zogenoemde vangnetters en reguliere werknemers in het proces dat leidt tot WIA toetreding; het vaststellen in hoeverre in dit proces veranderingen zijn opgetreden sinds de invoering van VLZ/WIA, als belangrijke onderdelen van het nieuwe stelsel. Als kader om dit verloop te analyseren gebruiken we, zoals eerder vermeld, de beleidstheorie van adequate activering. Met adequaat bedoelen we tijdig en duurzaam. Adequate activering als motto verwijst naar de veronderstellingen die aan de wijzigingen in het stelsel van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid ten grondslag lagen. Door de financiele verantwoordelijkheid van werkgevers voor de loonderving van hun werknemers te versterken hebben zij een direct belang bij adequate activering gekregen. Voor werknemers is het belang van tijdige werkhervatting toegenomen doordat de eisen voor toelating tot de WIA aanzienlijk strenger zijn dan die van de voormalige WAO. Activering is adequaat als deze werkhervatting kan bewerkstelligen waardoor WIAtoetreding wordt vermeden. Dat betekent dat het tot stand brengen van werkhervatting binnen de wachttijd en het vermijden van WIA toetreding beide onderwerp van onderzoek zijn. Werkhervatting en WIA toetreding zijn echter geen elkaar uitsluitende categorieën. Het komt immers regelmatig voor dat werknemers deels hervatten, deels ziek gemeld blijven en uiteindelijk als gedeeltelijk arbeidsongeschikt in de WGA belanden. Degenen die na een periode van langdurig verzuim, maar binnen de wachttijd voor de WIA weer volledig aan het werk zijn, zullen echter meestal geen WIA aanvraag doen. Deze varianten en hun determinanten komen aan bod in het onderzoek waarvan dit boek verslag doet. Daarbij zijn de volgende twee centrale onderzoeksvragen leidend: Wat zijn de determinanten van werkhervatting na langdurig verzuim? Wat zijn de determinanten van WIA aanvraag en WIA toetreding? Beide vragen worden afzonderlijk beantwoord voor reguliere werknemers en vangnetters. De afzonderlijke aandacht voor (ex) werknemers die bij ziekmelding recht hebben op ziekengeld maar geen werkgever hebben die het loon doorbetaalt, is om een aantal redenen geboden. Deze worden in hoofdstuk 3 toegelicht. 4

15 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING 2.2 Onderzoekskader Begeleiding naar werk staat centraal Aan de hand van de voorgaande overwegingen en invalshoeken werken we de centrale vraagstelling uit in een analysekader waarin begeleidingsactiviteiten gericht op werkhervatting na langdurig ziekteverzuim centraal staan. Het activeringsdoel van het nieuwe stelsel wordt daardoor als onderwerp van onderzoek centraal geplaatst. We brengen de centrale positie van begeleiding tot uitdrukking in Schema I.2.1, dat de belangrijkste hypotheses samenvat. Verondersteld wordt dat begeleiding naar werk effectief is en dus de kans op werkhervatting in directe zin verhoogt, en de kans op een WIA aanvraag verkleint. Verder nemen we aan dat op werk gerichte begeleiding van positieve invloed is op de percepties en verwachtingen ten aanzien van de gezondheid en van de mogelijkheden tot werkhervatting van degenen die door ziekte langdurig afwezig zijn van hun werk. Omdat deze twee laatste variabelen de werkhervattingskans verhogen en de WIA claimkans verlagen is er naar veronderstelling ook een indirect effect van begeleiding. Voor de vaststelling van de effectiviteit van begeleiding moet rekening gehouden worden met selectieve inzet van activiteiten gericht op werkhervatting. Begeleiding is alleen effectief als het toegevoegde waarde heeft; dus als degenen die begeleid worden zonder die begeleiding een aanmerkelijk geringere kans op werkhervatting zouden hebben. De vraag is dan wie welke vorm van begeleiding krijgt. In het schema zijn de achtergrondkenmerken die bepalend zijn voor de inzet van begeleiding naar werk maar ook voor de kans op werkhervatting en voor de WIA kans samengevat als persoons en gezondheidskenmerken en arbeidsmarktpositie. Achter die drie labels gaan omvangrijke clusters van variabelen schuil, die nader conceptualisering en operationalisering vereisen. Dit gebeurt in het vervolg van dit boek. Zie voor een overzicht hoofdstuk 5. Dit geldt natuurlijk ook voor het concept Begeleiding naar werk. Het schema brengt niet de veelvormigheid van het begrip begeleiding tot uitdrukking. In het onderzoek krijgt dit nadere uitwerking door te onderzoeken hoe begeleidingsinspanningen vorm krijgen: wie wordt begeleid, wie begeleidt en waaruit bestaat de begeleiding? Zie hiervoor deel III. De percepties en verwachtingen met betrekking tot werkhervatting worden gevoed door de persoonlijke situatie van de langdurig zieke werknemer, en door signalen die de langdurig zieken krijgen van behandelende artsen, van de bedrijfsarts en van de werkgever. Zoals het schema laat zien veronderstellen wij dat begeleidingsinspanningen die verwachtingen beïnvloeden doordat zij het signaal geven dat terugkeer naar werk mogelijk en noodzakelijk is. Maar anderzijds zijn op werkhervatting gerichte begeleidingsactiviteiten afhankelijk van de mogelijkheden die de gezondheidstoestand van zieke werknemers en vangnetters bieden. Bij een deel van de mensen die langdurig verzuimen laat de gezondheid het (nog) niet toe dergelijke activiteiten te ondernemen. In die gevallen is het verband tussen ervaren gezondheid en begeleiding precies omgekeerd. Een causale relatie tussen op werk gerichte begeleidingsinspanningen en werkhervatting kan dus pas worden vastgesteld als de verstorende invloed van gezondheid wordt uitgeschakeld. Daarvoor beschikken 5

16 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING wij in dit enquêteonderzoek gezondheidsindicatoren zoals die door de respondenten gepercipieerd zijn. 1 Dat vereist multivariate analyses en waakzaamheid bij de vormgeving en interpretatie van die analyses. Schema 2.1 Centrale hypotheses betreffende de invloed van op werk gerichte begeleiding persoons- en gezondheidskenmerken en arbeidsmarktpositie WIA-aanvraag begeleiding naar werk percepties en verwachtingen m.b.t. gezondheid en werkhervatting Werkhervatting De centrale rol die op werkhervatting gerichte interventies spelen in het door ons gehanteerde onderzoekskader wordt ingegeven door de wettelijke verplichtingen van de wet Verlenging Loondoorbetaling bij Ziekte (VLZ) en van het zogenoemde poortwachterprotocol (zie par. 3.1) en door recent en eerder verricht onderzoek waaruit de stimulerende rol van begeleiding naar werk naar voren komt. 2 1 De beleving van gezondheid komt niet per definitie overeen met de feitelijke benutbare mogelijkheden voor het verrichten van passend/aangepast werk (zoals vastgesteld door een deskundige). In ons onderzoek is de gezondheidsperceptie als proxy voor benutbare mogelijkheden gehanteerd. Uit onderzoek blijkt dat de gezondheidsbeleving slechter is naarmate er meer functionele beperkingen zijn (zie: Horssen, C. van (2010), Gezondheidsbeleving en werkhervatting 35 minners, Regioplan). 2 Zie onder meer: Piek. P., T. van Vuuren, J. Fekke Ybema, C. Joling, J. Huijs (2008), Re integratie van zieke werknemers: feiten, verklaringen en mogelijkheden, TNO Kwaliteit van Leven. Høgelund, J., A. Holm, J. McIntosh (2009), Does graded return to work improve disabled workers labor market attachment?., Working Paper , Center for Applied Microeconometrics, University of Copenhagen, Vermeulen, S., H. Anema, T. Schellart, W. van Mechelen, A. van der Beek (2009), Kosteneffectiviteit van reïntegratieinstrumenten van betekenis voor de arborol van UWV: project Opstap, Kenniscentrum voor Verzekeringsgeneeskunde, Oomens, S., L. Koppes, S. van den Bossche, I. Houtman (2010), Langdurig zieke werknemers en hun werkhervatting, in: G. Jehoel Gijsbers (red.), Beperkt aan het werk, SCP,

17 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING 3 ACHTERGROND 3.1 Inleiding Jaren van onstuimige groei van het aantal ontvangers van een arbeidsongeschiktheidsuitkering hebben al in de jaren negentig tot ingrepen geleid. Deze bleken echter niet voldoende om de groei structureel te remmen. Daarom is later gekozen voor een nieuw stelsel dat onder meer vorm heeft gekregen in de WIA. We beginnen dit hoofdstuk met een kwantitatieve beschrijving van de ontwikkeling van het arbeidsongeschiktheids (AO) volume. In par. 3.3 schetsen we de regelingen die het nieuwe regime vormen; in 3.4 de uitwerking van die regelingen op betrokken partijen en in 3.5 het mogelijke effect van het regime op de instroom in de WIA. Paragraaf 3.6 laat zien hoe de WIA in de eerste jaren van zijn bestaan gewerkt heeft. Naast de gunstige globale resultaten van de WIA blijken de vangnetters een nieuwe hoogrisicogroep te vormen. 3.2 Van WAO naar WIA Het schrikbeeld van een miljoen arbeidsongeschikten was in 2002 bijna werkelijkheid geworden. Volgens de Kroniek van de Sociale Verzekeringen stond de teller toen op Hiervan zaten mensen in de WAO en de overigen kregen een WAZ of Wajong uitkering. Sindsdien is het aantal snel gedaald: in november 2009 telde het UWV nog slechts personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering, waarvan arbeidsongeschikte werknemers met een WAO of WIA uitkering. In Figuur I.3.1 wordt de geschiedenis van het gebruik van arbeidsongeschiktheidsuitkeringen vanaf 1971 geschetst. We zijn het relatieve aantal ontvangers en de kosten explosief stijgen tot Daarbij moet bedacht worden dat in 1976 Algemene Arbeidsongeschiktheidswet werd ingevoerd. Daarmee werd de dekking uitgebreid tot zelfstandigen en jonggehandicapten zodat het aantal uitkeringsgerechtigden met een sprong toenam. De groei zette zich hierna echter ongehinderd voort, zij het vanaf 1980 in een gematigder tempo. Pas na de ingrepen in de jaren neemt het volume als percentage van de beroepsbevolking af. 7

18 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING Figuur 3.1 AO gerechtigden als percentage van de beroepsbevolking en AOuitkeringslasten als percentage van het BBP, a 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% ,5% 4,0% 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% AO-ontvangers (heva's) AO-uitkeringen a AO ontvangers zijn alle WAO, WAZ en Wajong gerechtigden gemeten na herleiding tot volledige arbeidsongeschiktheid (heva) en WIA gerechtigden in personen als percentage van de beroepsbevolking plus de AO ontvangers. In 2008 staat deze volumemeter op 8,3%. Internationaal gezien is dat nog steeds een hoog percentage. Dit illustreren we aan de hand van onderstaande tabel. Tabel 3.1 Aantal werklozen en AO gerechtigden als percentage van de bevolking jaar Werkloosheid 2008 AO gerechtigden 2007 Som Nederland 2,35 8,00 10,35 Duitsland 5,77 4,20 9,97 België 4,24 6,00 10,24 V.K. 4,15 7,00 11,15 V.S. 5,35 6,00 11,35 Zweden 5,00 9,50 14,50 Bron: OECD, Employment Outlook 2009 Deze cijfers laten zien dat de relatief lage Nederlandse werkloosheid voor een deel wordt veroorzaakt doordat werknemers die elders als langdurig werklozen te boek staan bij ons in de arbeidsongeschiktheid zitten. Als we de uitkeringen voor werkloosheid en arbeidsongeschiktheid bij elkaar optellen en uitdrukken als percentage van de bevolking in de 8

19 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING beroepsgeschikte leeftijdsklassen dan vallen de verschillen met onze buurlanden weg en zijn die met het V.K. en de V.S. landen veel kleiner. De gebruikscultuur die rondom de arbeidsongeschiktheidsregelingen ontstaan was, zorgde ervoor dat een deel van wat in andere landen als werkloosheid geregistreerd wordt bij ons onder de medische deken gestopt is. Het uit de hand laten lopen van de WAO creëerde een ongedekte schuld die de premiebetaler nog jarenlang zal belasten. De collectieve last van deze erfenis komt naast de verwachte lastenstijging die de vergrijzing met zich meebrengt. Deze omstandigheden alleen al waren voldoende voor een drastische ingreep in de WAO. 3.3 Institutionele context WIA De daling van het relatieve aantal AO ontvangers vanaf 2003 is voor een deel het gevolg van de groei van de beroepsbevolking. Belangrijker voor het onderhavige project is echter de vervanging van de WAO door de WIA eind De WIA bestaat uit twee delen: de wet Werkhervatting Gedeeltelijk Arbeidsgeschikten (WGA) voor gedeeltelijk arbeidsongeschikten en voor werknemers die tijdelijk volledig arbeidsongeschikt zijn, maar een reëel uitzicht hebben op herstel van hun arbeidscapaciteit, en de Inkomensvoorziening Volledig en duurzaam Arbeidsongeschikten (IVA) voor degenen die duurzaam volledig arbeidsongeschikt zijn. In de WGA wordt de nadruk erop gelegd dat werknemers zoveel mogelijk gebruik maken van hun resterende capaciteit. Meer werken betekent een hoger inkomen. Bovendien moet men een verlies aan verdiencapaciteit hebben van minstens 35% om toegang te krijgen tot de WGA. Onder de WAO was de toegangsdrempel 15%. asb Voorafgaand aan de invoering van de WIA zijn de toekenningsvoorwaarden verscherpt aan de hand van een aangepast Schattingsbesluit (asb). Daarmee worden meer functies dan voorheen passend geacht voor gedeeltelijk arbeidsgeschikten, voor zover de medische beperkingen deze functies mogelijk maken. Zo is fulltime werk en werk in de avonduren passend, ook als men dat eerder niet deed. Voor cliënten die niet over basisvaardigheden beschikken, als kennis van de Nederlandse taal en omgaan met computers, worden ook functies waarbij dergelijke basisvaardigheden wel nodig zijn geschikt geacht. Daarbij wordt aangenomen dat de cliënt deze vaardigheden zich binnen zes maanden eigen kan maken. WGA De WGA bestaat uit twee uitkeringsfases: de loongerelateerde fase en de vervolgfase. In de loongerelateerde fase wordt in de eerste twee maanden 75%, en daarna 70% van het verschil tussen het oude en het nieuwe loon vergoed. De duur van deze fase is gelijk aan die van de WW en hangt dus af van het feitelijke arbeidsverleden vanaf 1998 en van de leeftijd voor degenen die voor 1980 zijn geboren. In de vervolgfase bestaat de uitkering uit twee lagen, waarvan de vervolguitkering de bodem vormt. Daarbovenop kan een loonaanvullingsuitkering verleend worden. De vervolguitkering is gebaseerd op het minimumloon en hangt af van de door UWV vastgestelde mate van arbeidsongeschiktheid. Het minimumloon per januari 2010 is 1.407,60. 9

20 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING Zo bedraagt bij een arbeidsongeschiktheidspercentage van 60% de vervolguitkering 70% x 60% x 1.407,60 = 591,19. Of men in aanmerking komt voor een loonaanvullingsuitkering bovenop deze vervolguitkering hangt af van het verschil tussen wat men volgens UWV zou kunnen verdienen, namelijk 40% van het oude loon, en wat men feitelijk verdient. Als betrokkene minder dan de helft van zijn resterende verdiencapaciteit (20% van zijn oude loon) te gelde maakt dan krijgt hij geen loonaanvulling. Als hij meer dan 20% van zijn oude loon verdient dan bedraagt de WGA uitkering 70% van het verschil tussen het oude loon en de resterende verdiencapaciteit (in dit voorbeeld 40% van het oude loon). De loonaanvullingsuitkering is dan het verschil tussen deze uitkering en de vervolguitkering. Deze gecompliceerde uitkeringsregels zorgen ervoor dat bij gedeeltelijk arbeidsongeschiktheid meer werken een hoger inkomen (uitkering plus loon) levert. Bij volledige, maar niet duurzame arbeidsongeschiktheid is de WGA uitkering gelijk aan de WWuitkering, maar met een maximale duur die niet afhangt van het formele arbeidsverleden maar van de duur van de (volledige) arbeidsongeschiktheid. IVA De IVA is een verzekering voor degenen die ten gevolge van ziekte of handicap naar verwachting nooit meer zullen kunnen werken. Degenen die voor een IVA uitkering in aanmerking komen hebben dus een ernstige aandoening of zijn getroffen door ernstig letsel. Als bij het ontstaan van de aandoening of het letsel duidelijk is dat iemand niet meer zal kunnen werken dan kan een verkorte wachttijd voor de IVA worden aangevraagd. De IVA uitkering is 75% van het laatstverdiende (oude) loon. De IVA uitkering wordt beëindigd bij overlijden of bij het bereiken van de AOW leeftijd (nu nog 65). WVP De door de overheid gewenste activering kreeg eerst en vooral zijn beslag in de Wet Verbetering Poortwachter (WVP). De WVP legt aan de zieke werknemer en zijn of haar werkgever een handelingsprotocol op dat gevolgd moet worden als het verzuim langer dan zes weken duurt. Het stimuleert werknemer en werkgever alle re integratiemogelijkheden te benutten. Daardoor wordt de verzuimduur bekort en het WIA risico verlaagt. Op werknemer en werkgever rust de plicht een re integratiedossier bij te houden. Op basis van dit dossier wordt een re integratieverslag (RIV) opgesteld waarin verantwoording wordt afgelegd over de verrichte re integratie inspanningen tijdens de eerste twee ziektejaren. Eenmaal bij de poort van de WIA gekomen worden WIA aanvragen alleen in behandeling genomen als deze voorzien zijn van een compleet RIV. Het verslag dient te verantwoorden welke verzuimbeperkende inspanningen zijn verricht en waarom deze (nog) niet tot (volledige) werkhervatting geleid hebben. Als uit de toets van het RIV blijkt dat de werkgever onvoldoende inspanningen geleverd heeft om de betrokken zieke werknemer te laten hervatten kan dit aanleiding zijn tot een als sanctie opgelegde verlenging van de loondoorbetalingsperiode van maximaal een jaar. Zijn de re integratieinspanningen nog niet afgerond dan kan de werkgever na afloop van de reguliere wachttijd van twee jaar besluiten de loondoorbetalingstermijn met maximaal 12 maanden te verlengen. Naast opgelegde verlengingen zijn er dus ook vrijwillige verlengingen. 10

21 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING VLZ Al voor de invoering van de WIA bleek dat de WVP had bijgedragen aan een vermindering van de instroom in de WAO. 1 De verlenging van de loondoorbetalingsperiode heeft dit effect waarschijnlijk versterkt. Een langere periode om duurzame werkhervatting te realiseren biedt immers ook mogelijkheden om werknemers die behoefte hebben aan een traject van graduele werkhervatting dat langer duurt dan een jaar te laten hervatten. Vroeger zou men daarbij stuiten op de WAO muur. De verlengde wachttijd geeft ook meer ruimte aan werknemers en hun werkgevers om, indien nodig de functie of de arbeidsplaats aan te passen, of om een nieuwe werkgever te zoeken, als blijkt dat de beperkingen blijvend zijn en terugkeer naar werk onder de oude condities onmogelijk is geworden. Daarbij ontstaat mogelijk wel het gevaar van te late actie. Door de langere beschikbare tijd is er meer ruimte om de ontwikkeling van de gezondheidstoestand eerst (bijv. gedurende het eerste jaar) aan te zien en meer gecompliceerde re integratieacties uit te stellen. Het nieuwe regime stelt degenen die verantwoordelijk zijn voor re integratie voor complexe keuzes: wanneer moet wat gebeuren? 3.4 Betrokken partijen en hun rol Het WVP VLZ WIA regime beoogt adequate activering te stimuleren door samenwerking van vier partijen: (1) zieke werknemers, (2) hun werkgevers, (3) de door de werkgever gecontracteerde dienstverleners: verzekeraars, casemanagementbedrijven, arbodiensten, re integratiebedrijven en (4) de behandelende artsen en paramedici. Elk van deze partijen heeft zijn eigen belangen en doelstellingen. Die belangen lopen parallel als alle betrokkenen het eens zijn over de aanpak en het doel van het proces dat leidt tot werkhervatting. Meningsverschillen tussen werkgever en werknemer betreffen meestal de arbeidscapaciteit van de werknemer dan wel de aanvaardbaarheid van een, eventueel aangepast, arbeidsaanbod door de werkgever. In die gevallen kan de werkgever of de werknemer een deskundigenoordeel (arbitrage) vragen aan het UWV. Werknemers Het verzuimgedrag van een werknemer kan beschreven worden in termen van noodzaak, gelegenheid en behoefte. De noodzaak om te verzuimen verwijst naar de ernst van de objectief medische conditie (belastbaarheid) en de eisen die het werk stelt (belasting). De gelegenheid om te verzuimen is groter naarmate een verzuimregeling de werknemer meer vrijheid laat, bijvoorbeeld als men ontslagbescherming geniet bij ziekte, als de uitkering relatief hoog is en als er bij ziekte geen re integratieverplichtingen worden opgelegd. De gelegenheid is echter ook groter naarmate een werknemer een betere interne dan wel externe werkgelegenheidspositie heeft. En naarmate het huishouden waarvan de werknemer deel uitmaakt minder afhankelijk is van zijn of haar inkomen. De WVP scherpt de verplichtingen van werknemers bij verzuim aan en verkleint daarmee de gelegenheid tot verzuim. Werknemers moeten meewerken aan een door hen mede ondertekend plan van aanpak om werkhervatting te realiseren. Zij mogen een redelijk aanbod van aangepast werk niet weigeren, op straffe van verlaging, dan wel stopzetting 1 Zie Rijenga, F.A., T.J. Veerman en N. van den Berg, Onderzoek evaluatie wet verbetering poortwachter, AStri, Leiden,

22 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING van de loondoorbetaling. Uiteindelijk kan stelselmatige weigering om mee te werken aan redelijke re integratieplannen tot ontslag leiden. De verzuimbehoefte van een werknemer wordt bepaald door het belang dat hij/zij hecht aan arbeid in het algemeen, door de mate waarin het huidige werk als prettig en bevredigend wordt ervaren en door omstandigheden buiten het werk, die spanningen of zorgverplichtingen met zich meebrengen. Werkgevers Sinds de invoering van de WULBZ in 1996 is de werkgever de verzekeraar van het verzuimrisico. Uit hoofde van artikel 7:629 van het Burgerlijk Wetboek (B.W.) is de werkgever immers verplicht bij ziekte van zijn werknemer gedurende de wachttijd voor de WAO/WIA 70% van het loon door te betalen. Die wachttijd is sinds 2004 twee jaar. Ziekte is in het B.W. niet gedefinieerd. Na beëindiging van de wachttijd kunnen zieke werknemers in aanmerking komen voor een uitkering vanwege de WIA. Daartoe moeten ze minstens 35% arbeidsongeschikt zijn. Werkgevers hebben weliswaar een duidelijk belang bij het beperken van het verzuim, maar zij zijn geen verzuimmanagers. Daarom laten zij zich bijstaan door dienstverleners, zoals bedrijfsartsen en casemanagers, die de medische legitimatie van (voortdurend) verzuim vaststellen en door interventies het verzuim trachten te verkorten. Bedrijven verschillen in de vormgeving van hun verzuim en re integratiebeleid. Dit heeft in de eerste plaats te maken met hun personeelsomvang. Kleine bedrijven zien zich genoodzaakt het verzuimrisico te verzekeren. Bovendien zijn kleine bedrijven vaker aangewezen op het tweede spoor re integratie bij een ander bedrijf. Grotere bedrijven kunnen dit risico gemakkelijker zelf dragen. Dat neemt niet weg dat ook grote bedrijven in de vormgeving van hun arbo en verzuimbeleid moeten beslissen welke dienstverleners en welk dienstenpakket zij contracteren. Bedrijven verschillen ook per sector in verzuimcultuur en in sectorspecifiek verzuimgedrag. Daarnaast kunnen bedrijven, los van hun omvang, ervoor kiezen de eerste tien jaar van betaling van een WGA uitkering voor eigen risico te nemen en het WGA risico te dekken via een particuliere polis. Als de particuliere aanbiedingen goedkoper zijn dan de WGApremiestaffel die het UWV hanteert dan kan dat een reden zijn om eigenrisicodrager (ERD) te worden. Net als werkgevers hebben ook verzekeraars meer belang bij tijdige en duurzame activering naarmate de omvang van de potentiële schadelast toeneemt. Daar staat tegenover dat de verplichting ervoor te zorgen dat partieel arbeidsongeschikten hun resterende verdiencapaciteit zoveel mogelijk gebruiken ook voor rekening en verantwoordelijkheid van de werkgever komt. Ook voor werkgevers structureert de WVP de arbo en re integratie verplichtingen. Aan werkgevers wier re integratie inspanningen naar het oordeel van het UWV tekortschieten kan een loonsanctie worden opgelegd. Dienstverleners op het terrein van arbo en verzuimmanagement bieden dan ook pakketten aan met het label poortwachterproof. Vangnetters Flexwerkers, zoals tijdelijke werknemers en uitzendkrachten, en WW ers hebben recht op een uitkering bij ziekte. WW ers hebben per definitie geen werkgever; voor fase A uit 12

23 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING zendkrachten betekent ziekmelding beëindiging van het contract met de uitzendorganisatie. Voor ziek gemelde werknemers op een tijdelijk contract geldt voor de werkgever een loondoorbetalingsplicht tot het einde van het contract. Daarna wordt het ziekengeld betaald vanuit het vangnet. Vandaar we de bij ziekte werkgeverloze (ex) werknemers aanduiden als vangnetters. UWV voert de Vangnet Ziektewet uit voor bij ziekte werkgeverloze vangnetters. Bij gebrek aan een werkgever beheert UWV de arborol: UWV is dus verantwoordelijk voor de begeleiding bij verzuim, voor de zorg voor tijdige re integratie en voor het voorkomen van instroom in de WIA. UWV wordt als beheerder van de arborol bij vangnetters geacht op dezelfde wijze te werk te gaan als werkgevers bij ziekte van hun werknemers. Nog afgezien van de minder gunstige arbeidskenmerken van de vangnetpopulatie wordt de taak om vangnetters adequaat te activeren door een aantal institutionele factoren bemoeilijkt. In de eerste plaats is UWV bij re integratie van zieke vangnetters meestal aangewezen op het zogenoemde tweede spoor. Dat betekent dat een nieuwe werkgever gevonden moet worden die bereid is de vangnetter een baan aan te bieden die in overeenstemming is met zijn of haar, mogelijk beperkte arbeidsvermogen. Graduele werkhervatting, wat voor reguliere werknemers een effectieve en veelgebruikte re integratiemethode is, behoort zelden tot de mogelijkheden bij een nieuwe werkgever. In de tweede plaats heeft UWV een informatieachterstand in vergelijking met een reguliere werkgever die zijn zieke werknemer kent. Terwijl een werkgever bij de direct leidinggevende of bij collega s informatie over een langdurig zieke werknemer in kan winnen, komt een ziek gemelde vangnetter anoniem bij UWV binnen. Ten derde zijn de door UWV te sanctioneren verplichtingen in het kader van de WVP, waaraan een zieke werknemer en diens werkgever bij reguliere dienstverbanden zijn onderworpen, minder dwingend omdat UWV de WVP bij vangnetters zelf uitvoert. Ten vierde beperkt het ziektebegrip (ongeschiktheid voor de laatst verrichte functie) de mogelijkheden om met name uitzendkrachten voor ander passend uitzendwerk hersteld te verklaren. En ten vijfde heeft UWV geen wettelijke bevoegdheid bij (ex) werkgevers van vangnetters (uitzendorganisaties en hun inleners, of werkgevers van tijdelijke werknemers) preventieve maatregelen te nemen. De kans voor een vangnetter om de poort van de WIA te bereiken is dan ook vijf keer zo groot als die voor een reguliere werknemer. Dienstverleners Door de Arbowet en Wulbz VLZ is een markt gecreëerd voor dienstverlening op het terrein van arbozorg en re integratie. Voorheen was er nauwelijks vraag naar deze vormen van dienstverlening. Die vraag ontstond (1) doordat bedrijven verplicht werden dergelijke diensten in te kopen en (2) doordat door vergroting van het eigen risico een reële vraag naar deze dienstverlening is ontstaan. Verder is er natuurlijk de markt voor verzuim en WGA verzekeringen. De werkgever contracteert deze dienstverleners direct dan wel indirect via een mantelcontract op brancheniveau of via een inkomensverzekeraar. Het verzuim en re integratiebeleid van de werkgever zijn vanzelfsprekend van invloed op de ziekteduur. In de vormgeving van de verzuimbegeleiding speelt de bedrijfsarts (of bedrijfsarts) een centrale rol. Het arbeidsverzuim moet immers medisch gelegitimeerd worden. Het re integratiebeleid is eerder het terrein van arbeidsdeskundigen en werkge 13

24 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING vers, die handelen op basis van de mogelijkheden en vooruitzichten zoals de bedrijfsarts die vaststelt. De aard, de timing en de intensiteit van de begeleidingsactiviteiten, en hun effect op de werkstatus, zijn hier een centraal onderwerp van onderzoek. 3.5 Lagere instroom dankzij het nieuwe stelsel? In figuur I.3.2 worden instroompercentages in de WAO, en vanaf 2006 de WIA voor mannen en vrouwen afzonderlijk getoond. Daartoe is de instroom in jaar t gedeeld door de beroepsbevolking in jaar t 1. Tussen 1971 en 1975 hebben de mannen het hoogste risico, van 1975 tot 1985 gaan mannen en vrouwen ongeveer gelijk op, waarna het risico van vrouwen om in de WAO terecht te komen hoger is dan dat van mannen. Met de komst van de WIA in 2006 heeft het instroompercentage een historisch dieptepunt bereikt en is het verschil tussen mannen en vrouwen sterk afgenomen. Figuur 3.2 WAO/WIA Instroompercentages naar geslacht, ,50% 2,00% 1,50% 1,00% 0,50% 0,00% IP MANNEN IP VROUWEN De hier geschetste trends zijn een combinatie van een daling van de het aantal instromers (van in 2002 naar in 2008) en een toename van de beroepsbevolking. Terwijl de WAO instroom voor 2005 varieerde tussen de en steeg de beroepsbevolking geleidelijk van vijf miljoen in 1980 naar zes miljoen in 1990 tot 7,2 miljoen in 2000 en 7,7 miljoen in Niet alleen de instroom is afgenomen, ook het aantal aanvragen van een arbeidsongeschiktheidsuitkering is gedaald. Zo vroegen in 2002 nog

25 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING werknemers een WAO uitkering aan, terwijl het aantal WIA aanvragen in 2008 op ligt. 2 In het voorgaande is een aantal mogelijke oorzaken voor deze daling genoemd. Ten eerste is de WIA minder toegankelijk en minder genereus dan de WAO. Verder heeft de Wet Verbetering Poortwachter (WVP) die vanaf 2003 van invloed is op de WAO aanvragen direct een sterk effect laten zien. Wellicht is de werking van de WVP nog sterker geworden door de verlenging van de wachttijd met een jaar. Hierdoor kregen werkgevers en hun zieke werknemers meer tijd om een proces van graduele werkhervatting tot een goed einde te brengen. De invoering van de VLZ in 2004 betekende ook dat in 2005 geen (nieuwe) WAO uitkeringen werden toegekend. Alleen al hierdoor daalde het totale aantal uitkeringen in dat jaar met Structureel betekent een langere wachttijd een langere herstelperiode en dus minder aanvragen aan het eind van die wachttijd. Afgaande op de proportie die vroeger in het eerste jaar WAO herstelde, verwachtte men minimaal een structurele daling van de instroom met 15%. Bovendien worden bedrijven die een werknemer de WGA in laten gaan geconfronteerd met een hogere premie. Net als onder het voorgaande Pemba regime wordt deze premie door UWV in rekening gebracht volgens een staffel die afhangt van de bedrijfsgrootte. 3 De eerste tien jaar van de looptijd van een WGA uitkering wordt met deze gedifferentieerde premies gefinancierd. De werking van deze premiedifferentiatie krijgt daarom pas zijn volle, structurele omvang na tien jaar, in Nu al betekent het echter een pijnlijke prikkel, vooral voor kleine bedrijven (bedrijven met een loonsom kleiner dan ). Wel kunnen bedrijven ervoor kiezen het risico van tien jaar WGA betaling voor eigen rekening te nemen. In de meeste gevallen zal een bedrijf dan het WGA risico herverzekeren bij een particuliere verzekeraar. Maar ook deze zal een premie in rekening moeten brengen die afhangt van de verwachte, dan wel gerealiseerde schade. Samen met een loondoorbetalingsplicht van twee jaar versterkt dit premieregime het financiële belang dat werkgevers hebben bij tijdige werkhervatting. 3.6 De werking van de WIA De eerste vier jaren van de WIA laten een aantal onverwachte uitkomsten zien. Claimbeoordeling Een eerste onverwachte uitkomst van de werking van de WIA is de samenstelling van de resultaten van de claimbeoordeling. Het afwijzingspercentage (minder dan 35% verlies van verdiencapaciteit) is met 41% in 2009 hoger dan de 29% die bij de voorbereiding van de WIA verwacht werd. 4 In de eerdere WIA jaren was dit percentage nog hoger: het is gradueel gedaald vanaf een top van 49% in (Zie tabel IV.1.1) 2 Zie ook J M van Sonsbeek, en R.H.J.M. Gradus, De beleidsmaatregelen voor de WAO gekwantificeerd, Economisch Statische Berichten, 96 (2010), pp Pemba betekent Premiedifferentiatie en marktwerking bij arbeidsongeschiktheid. Dit betrof de financiering van de eerste vijf jaar van een WAO uitkering en werd in 1998 ingevoerd. 4 MvT WIA, p

26 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING Nog opvallender is de verdeling van de WIA toekenningen over de drie afzonderlijke hoofdgroepen: WGA deels, WGA volledig en IVA. Het aandeel gedeeltelijk arbeidsgeschikten als percentage van de WGA instroom was bij de voorbereiding geschat op 43%. In het eerste WIA jaar was het 17% en steeg daarna tot 20%. Om degenen die naar het oordeel van UWV beschikken over een resterende verdiencapaciteit te stimuleren dit zoveel mogelijk te gebruiken is een complex uitkeringsstelsel in het leven geroepen (zie par. 3.3). De cijfers in tabel 3.2 laten zien dat dit stelsel slechts op een slinkende minderheid van de toekenningen van toepassing is. Op basis van de WAO cijfers was het IVA aandeel geschat op 43% van de WIAtoekenningen. Het blijkt met 23% bijna de helft kleiner te zijn. Tellen we de IVA en de volledige WGA uitkeringen bij elkaar op dan zien we dat 80% een WIA uitkering krijgt op basis van volledige arbeidsongeschiktheid. Vangnetters als nieuwe hoogrisicogroep Een tweede fenomeen dat zich nu duidelijker dan voorheen manifesteert zijn de vangnetters als nieuwe hoogrisicogroep. Zoals eerder beschreven zijn vangnetters (ex) werknemers die recht hebben op ziekengeld maar bij ziekte geen werkgever hebben om het loon door te betalen. Het gaat hier om WW ers, uitzendkrachten en andere flexwerkers, zoals mensen met een tijdelijk dienstverband die op het moment dat hun contract afloopt ziek gemeld zijn. Terwijl ze, ruim gemeten, 25% van de (ex) werknemers uitmaken, vormen ze, volgens de voorlopige cijfers voor 2009, 46% van de instroom in de WIA en 49% van de WGA instroom. 5 In 2007 ging het om 40%, respectievelijk 43%. Het WIA risico van vangnetters is dus aanzienlijk hoger dan dat van reguliere werknemers en de discrepantie tussen beide groepen neemt toe. Omdat vangnetters vaker dan reguliere werknemers als volledig, maar niet duurzaam, arbeidsongeschikt worden beoordeeld is de toename van het aandeel van die categorie voor een deel te verklaren uit het hoge en groeiende instroomrisico van vangnetters. UWV doet regelmatig verslag van onderzoek naar de oorzaken van het hogere verzuim en WIA risico van vangnetters. 6 In vergelijking met een reguliere werknemer heeft een gemiddelde vangnetter kenmerken die hem extra gevoelig maken voor uitkeringsafhankelijkheid. Zo heeft ruim de helft van de driemaandszieke vangnetters in de vijf jaar voorafgaand aan de ziekmelding een of meerdere keren een beroep gedaan op een werknemersverzekering. Dit is vooral het geval bij zieke WW ers (63,3%). Driemaandszieke WW ers hebben vaker alleen een AO verleden (16% tegenover 7% gemiddeld). Bij hun gaat dus een kwetsbare arbeidsmarktpositie samen met een relatief slechte gezondheid. Van de onderscheiden groepen vangnetters hebben WW ers bij drie maanden ziekte een kans van bijna 40% om het einde van de wachttijd voor de WIA te bereiken. Voor uitzendkrachten is die kans 25%. Reguliere werknemers stromen na drie maanden ziekte nog sneller uit: van hen blijft slechts 15% twee jaar ziek. 7 5 De cijfers omtrent tijdelijke dienstverbanden lopen sterk uiteen. Het hier vermelde percentage is gebaseerd op een nieuwe schatting van UWV op basis van de polisadministratie. Deze schatting is veel hoger dan die van CBS Statline. Zie UWV, Kennismemo 10 02, april Zie de UWV Kwartaalverkenningen, de Pilot Monitor Arbeidsbeperkten en Werk en Jos Kok (red.), Kennis voor beleid en uitvoering sociale zekerheid, beide van het Kenniscentrum UWV (2009). 7 Dit percentage is gebaseerd op dertiendeweeksmeldingen in

27 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING In de verschillende delen van dit boek besteden we afzonderlijke aandacht aan de vangnetters en hun achterstand ten opzichte van reguliere werknemers. 17

28 DEEL I INLEIDING EN VRAAGSTELLING 4 OPZET VAN HET WNW ONDERZOEK 4.1 Voorgeschiedenis Eind 2006 is door APE aan de toenmalige directeur van de Stichting Instituut GAK (S.I.G.), Geert Veentjer, het voorstel gedaan onderzoek te doen naar de vraag waar degenen blijven die voorheen in de WAO terechtkwamen. Op dat moment werd al zichtbaar dat het aantal WIA aanvragen en de instroom in de vervanger van de WAO veel geringer was dan voorzien. De Epi onderzoeken als voorbeeld Om beleidsmakers, uitvoerders en andere stakeholders (zoals werknemers en werkgeversorganisaties, arbodiensten, verzekeraars, re integratiebedrijven e.d.) inzicht te bieden in de effecten van de VLZ en WIA, in de activiteiten die werknemers en werkgevers verrichten om WIA toetreding te voorkomen en in de effectiviteit van deze activiteiten stelden wij voor de draad van de zogenoemde Epi onderzoeken weer op te pakken. De ontwikkeling van het profiel van de 12 maandszieken is in periodieke steekproefonderzoeken (onder het label Epidemiologie van de arbeidsongeschiktheid de Epi onderzoeken) gestaafd. Deze zijn in 1985 begonnen bij de GMD, en later voortgezet in opdracht van Lisv en UWV. De laatste meting was die van Deze is door UWV uitgevoerd maar alleen intern gerapporteerd en verder ongebruikt gelaten. De opzet van de Epi onderzoeken was steeds dezelfde: een steekproef van 12 maandszieken (eindewachttijdgevallen WAO) wordt omstreeks de 18e ziektemaand geïnterviewd (schriftelijk en telefonisch) en administratief gevolgd: wie herstelt, wie blijft ziek? Meestal volgt nog een tweede interview/slotmeting 2,5 jaar na einde wachttijd WAO. Een dergelijke opzet maakt het mogelijk na te gaan hoe de mate van arbeidsongeschiktheid, de ervaren gezondheid, herstelgedrag, werkzoekgedrag en werkhervatting zich na 12 maanden ziekte ontwikkelen en hoe (onder meer) de begeleiding door bedrijf, arbodienst en curatieve sector zoals gepercipieerd door de zieke werknemer daarop van invloed is. Doordat de Epi onderzoeken volgens een vast stramien zijn opgezet is het mogelijk trends over de jaren heen vast te stellen, zie bijvoorbeeld de trendstudie van Molenaar e.a. over en die van Aarts e.a. op basis van vijf Epi cohorten over de periode Twee uitbreidingen Naar analogie van de Epi onderzoeken stelden wij voor een steekproef van langdurig zieke werknemers te trekken en deze te volgen tot vastgesteld kon worden wie in de WIA terecht was gekomen en wie weer aan het werk kwam. Het door ons opgesteld voorstelde kende twee uitbreidingen ten opzichte van het Epi format. Ten eerste werden in de Epi onderzoeken de zogenoemde vangnetters buiten beschouwing gelaten. Gezien 1 Molenaar Cox, P.G.M., A.M. van der Giezen & G. Jehoel Gijsbers (2000). Langdurige arbeidsongeschiktheid in 1999: trends Amsterdam: Landelijk instituut sociale verzekeringen en Aarts, L., Ph. de Jong en R. van der Veen (2002), Met de beste bedoelingen. WAO: : trends, onderzoek en beleid, Elsevier Bedrijfsinformatie, Den Haag. 18