Waarom duurzaam bouwen? Ruim twee decennia

Transcriptie

1 Leidraad voor het sturen op duurzaamheidsambities in het bouwproces Waarmaken van duurzaamheidsambities SMART formuleren van duurzaamheidsambities in een vroeg stadium van het bouwproces verkleint het risico dat deze ambities tijdens het proces verwateren. Dit artikel leidt u in acht stappen door het proces van ambitie formuleren in het programma van eisen tot inrichten van het bouwproces. Saskia de Nie, Rob Geraedts, Theo van der Voordt Waarom duurzaam bouwen? Ruim twee decennia geleden pleitte het Brundtland Rapport al voor duurzame ontwikkeling als oplossing voor de kritieke staat van het mondiale milieu (WCED, 1987). De bouwsector werd hierin als focus sector aangewezen vanwege het forse aandeel van de bouw in de milieuproblematiek (UNEP, 2006). Niet minder dan 40 procent van ons energiegebruik is gerelateerd aan de gebouwde omgeving. Dat geldt ook voor 40 procent van de CO 2 -emissie en 30 procent van het vaste afval. Toch wordt in de bouwsector nog steeds niet op grote schaal duurzaam ontwikkeld. Gebrek aan ambitie lijkt niet het grootste probleem. Opdrachtgevers slagen er echter niet altijd in om hun ambitie voor duurzaamheid accuraat te formuleren. Dat maakt het lastig om op deze ambitie te sturen, waardoor de duurzaamheidsambitie in de loop van het bouwproces vaak sterk afzwakt. Uit een telefonische ronde langs 36 opdrachtgevers van duurzaam ontwikkelde bouwprojecten bleek dat ruim de helft (56 procent) al vroeg in het proces de ambitie heeft om het project duurzaam te ontwikkelen en dat ook vastlegt in het programma van eisen (de Nie, 2011). Een vergelijkbaar percentage is er ook daadwerkelijk in geslaagd om deze ambitie te realiseren (58 procent). Een kwart van de projecten was minder duurzaam geworden dan vooraf Figuur 1. Nieuwbouw kantoor ZO Wonen, Sittard (KCAP, 2010). Figuur 3. Prijsvraaginzending Architecten Cie voor Gemeentehuis Hardenberg (archined.nl, 2011). Figuur 2. Ontwerp nieuw kantoor UPC in Leeuwarden (Paulderuiter. nl, 2011). Figuur 4. Voorlopig ontwerp nieuw kantoor Ballast Nedam IPM (Van Eerden, 2010). 2011/79 29

2 Figuur 5. Deel 2 van de handleiding: SMART formuleren van duurzaamheidsambities en inrichten van een duurzaam bouwproces van eisen opgenomen; bij 31 procent is duurzaamheid pas later in het proces aan de orde gesteld. Dit roept de vraag op hoe de kans op het realiseren van een duurbeoogd, 17 procent juist duurzamer dan aanvankelijk geambieerd. In bijna de helft (46 procent) van de projecten was duurzaamheid niet (goed) in het programma Initiatieffase Definitiefase Ontwerpfase Geld Duidelijkheid over het beschikbare budget Haalbaarheidsonderzoek Kostendeskundige in het team Organisatie Experts inschakelen voor definiëren van de ambitie Organisatievorm kiezen die past bij het project Partijen selecteren op ervaring Betrokken opdrachtgever Ontwerpteam met ervaring duurzaam bouwen Tijd Tijd uittrekken voor het evalueren van de organisatie Tijd uittrekken voor reflectie op de ambitie Tijd nemen om ambitie in overleggen met het projectteam te bespreken Informatie Vroegtijdig bepalen van de ambitie voor duurzaamheid Ambitie-eis voor start ontwerp Ambitie opname in PVE Overleggen van de duurzaamheidsambitie Ontwerpvrijheid Fasedocumenten Kwaliteit Duurzaamheidsambitie gebaseerd op visie van de organisatie Meetbare ambitie Motivatie ambitie Prioriteiten stellen Slim concept ontwerp Tabel 1. Kritische succesfactoren voor het realiseren van een duurzaamheidsambitie. 2011/79 30

3 zaam project kan worden vergroot en op welke wijze het besluitvormingsproces kan worden ondersteund, opdat opdrachtgevers er in slagen hun projecten echt duurzaam op te leveren. Inzichten uit onderzoek Uit eerder afstudeeronderzoek aan de TU Delft van o.a. Lameris (2007), Dansen (2009), Van Der Woerdt (2010), Rogaar (2011) en Nafabivard Jahromi (2011) en aanvullende artikelen hierover (Van Doorn e.a., 2011) blijkt dat de realisatie van duurzame gebouwen vaak belemmerd wordt door problemen in het bouwproces. Vaak wordt de duurzaamheidsambitie niet accuraat geformuleerd en gemotiveerd en wordt onvoldoende nagedacht over het afstemmen van de keuze van het projectteam en de contractvorm op de duurzaamheidsambitie. Door uitgebreide bestudering van vier recent duurzaam ontwikkelde projecten (figuur 1-4) is geprobeerd om de kritische succesfactoren in deze projecten vast te stellen (Tabel 1) (De Nie, 2011). Handleiding Op basis van de bevindingen uit literatuurstudie, eerder afstudeeronderzoek en de vier cases is een handleiding opgesteld voor het opzetten van een duurzaam bouwproces. Aan de hand van een processchema wordt stap voor stap uitgelegd welke stappen er doorlopen moeten worden voor het accuraat formuleren van de duurzaamheidsambitie om hierop verder in het proces te kunnen sturen. De handleiding bestaat uit drie delen: Algemene uitleg van het bouwproces. Opzetten van een duurzaam bouwproces. Vertalen van ambities in prestatie-eisen. Algemene uitleg van het bouwproces Deel 1 van de handleiding geeft de opdrachtgever inzicht in het verloop van invloed op het procesresultaat (begin: weinig informatie, veel invloed, later andersom), het verloop van de kosten, en het belang van faseren en controleren om het proces beheersbaar te maken. Dit deel maakt duidelijk dat de gevolgen van beslissingen die genomen worden aan de start van het proces pas later in de tijd (financieel) zichtbaar worden. Dit geldt ook voor keuzes ten aanzien van duurzaamheid. Daarom is het belangrijk hier al in een vroeg stadium over na te denken. Opzetten van een duurzaam bouwproces Deel 2 van de handleiding beschrijft vijf stappen die in de eerste fases van het bouwproces genomen moeten worden om te komen tot een goed geformuleerde ambitie voor duurzaamheid, en drie stappen om het proces zo in te richten dat de opdrachtgever hier op kan sturen in het 2011/79 31

4 Figuur 6. Deel 3 van de handleiding: keuze van een meetmethode die past bij de prioriteiten. vervolg van het proces (figuur 5): 1. Reflectie op de eigen organisatie. 2. Reflectie op de duurzaamheidsambitie. 3. Analyse van de stakeholders. 4. Concretiseren van de duurzaamheidsambitie. 5. Programmeren van de duurzaamheidsambitie. 6. Kiezen van de juiste organisatievorm. 7. Selecteren van ontwerpteamleden. 8. Communiceren van de duurzaamheidsambitie. Uit het onderzoek is geen duidelijke voorkeur voor een specifieke organisatievorm voor duurzaam bouwen naar voren gekomen. Enerzijds stimuleren contractvormen zoals Design and Build en Design-Build-Finance-Maintain- Operate (DBFMO) tot nadenken over de consequenties van bepaalde ambities voor de gebruik- en beheerfase en de exploitatie. Van de andere kant bestaat het risico dat een DBFMO consortium innovatieve oplossingen wil vermijden om geen risico s te lopen en zijn de mogelijkheden voor de opdrachtgever om gedurende het proces zelf mee te sturen in geïntegreerde contracten beperkter dan in meer traditionele organisatievormen (Rietdijk, 2011). Vertalen van ambities in prestatie eisen Deel 3 van de handleiding beschrijft hoe een duurzaamheidsambitie vertaald kan worden in prestatie-eisen door de ambitie specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden (planning) te formuleren (SMART). De adviseur kan de opdrachtgever hierbij ondersteunen met de volgende stappen: prioriteiten aangeven, beoogde score per prioriteit vaststellen, bijpassende meetlat kiezen, en de haalbaarheid onderzoeken. Eerst moet duidelijk zijn wat de prioriteiten zijn van de opdrachtgever voor de verschillende thema s van duurzaamheid. De adviseur kan de keuze ondersteunen door duidelijk te maken wat de verschillende thema s inhouden en hoe deze het project van de opdrachtgever kunnen beïnvloeden. Vervolgens is het belangrijk om een meetmethode te kiezen die de aspecten van duurzaamheid bevat die de opdrachtgever het belangrijkst vindt. In figuur 6 zijn de aspecten per meetmethode gegroepeerd. De prioriteitsscores per aspect en opgeteld maken duidelijk welke meetmethode ((GreenCalc+, GPR Gebouw of BREEAM) het beste past bij de duurzaamheidsambitie. Aandachtspunten bij het selecteren van een meetmethode zijn onder meer of de meetmethode past bij de organisatie, en of de meetuitkomsten gebruikt kunnen worden voor benchmarking met referentieprojecten. Welke prestatie-eisen haalbaar zijn wordt mede bepaald door de financiële randvoorwaarden. Het gaat hierbij niet alleen om investeringskosten en prijs per vierkante meter (e/m 2 ), maar ook om de kosten en baten in de exploitatieperiode van de ingrepen en terugverdientijden (TVT). Uit de praktijk blijkt dat er nog nauwelijks kengetallen beschikbaar zijn voor het behalen van een bepaald duurzaamheidsniveau en dat cijfers ook zeer project specifiek is. Daarom is het belangrijk dat tijd uitgetrokken wordt voor een haalbaarheidsonderzoek waarbij een kostendeskundige met kennis van duurzaam bouwen betrokken is. Uiteindelijk kan door het doorlopen van deze vier stappen op een bewuste manier gekozen worden voor een prestatie-eis die meetbaar en realistisch is. Conclusies Uit de praktijk blijkt dat opdrachtgevers niet één manier hebben om te komen tot een ambitie voor duurzaamheid 2011/79 30

5 en dat dit op verschillende momenten plaatsvindt in het bouwproces. Niet altijd wordt voldoende tijd en aandacht besteed aan het accuraat formuleren van een ambitie. Dit is een gemiste kans omdat een vroegtijdig goed geformuleerde ambitie voor duurzaamheid de kans op realisatie van de duurzaamheidswens van de opdrachtgever aanzienlijk vergroot. Om het projectresultaat te waarborgen is het van groot belang om bij de start van het proces de randvoorwaarden voor het gebruik en de exploitatie van het gebouw beter vast te leggen. Omdat duurzaamheidsambities zo n langdurig effect hebben en er grote investeringen mee gepaard gaan, is het zeer opvallend dat opdrachtgevers hier niet bij stilstaan en weinig tijd uittrekken om hun ambitie en eisen ten aanzien van duurzaamheid helder boven tafel te krijgen, voordat doorgegaan wordt met de verdere ontwikkeling van het project. Aanbevelingen voor goed geformuleerde duurzaamheidsambities Op basis van het onderzoek kunnen we concluderen dat ambities voor duurzaamheid goed omschreven zijn wanneer ze voldoende specifiek zijn. Daarvoor moeten ze een uitspraak doen over: De motivatie voor de duurzaamheidsambitie. De aspecten die de opdrachtgever belangrijk vindt. Wat hij per aspect wil bereiken. Er kan pas goed op duurzaamheidambities worden gestuurd als deze worden vertaald in heldere prestatieeisen, die SMART geformuleerd zijn Specifiek: motivatie voor duurzaamheid, duurzaamheidsaspecten die de opdrachtgever belangrijk vindt, en wat hij/zij per aspect wil bereiken. Meetbaar: vaststellen van de meetmethode om duurzaamheid te meten, en het te behalen niveau. Acceptabel: visie en de missie van de organisatie en daarbij passende huisvestingsvisie, ambities van stakeholders en eventuele initiatieven voor samenwerking. Realistisch: aangetoonde haalbaarheid voor duurzaamheid. Tijdsgebonden: planning inclusief momenten van controle op de realisatie van duurzaamheid, en wanneer de eis gerealiseerd moet zijn. Om te kunnen sturen op ambities voor duurzaamheid dienen de prestatie-eisen opgenomen te worden in het programma van eisen, bij voorkeur zowel in een apart hoofdstuk Duurzaamheid als geïntegreerd in de andere hoofdstukken. Hoewel uit de literatuur blijkt (Van der Voordt en Van Wegen, 2000, p. 46) dat eisen en wensen niet altijd meteen vastliggen, het veel tijd kost om alle eisen en wensen en de daartoe benodigde informatie helder te krijgen en consensus te bereiken, en het niet efficiënt is om te wachten met de planontwikkeling tot alle informatie boven tafel is, kan op basis van dit onderzoek geconcludeerd worden dat het vroegtijdig SMART formuleren van duurzaamheidsambities de meeste kans biedt op het efficiënt en succesvol realiseren hiervan. Bronnen Dansen, M., Hoge duurzaamheidsambities in de praktijk, Afstudeerrapport TU Delft, Doorn, A. van, Voordt, Th. Van der, Rogaar, M. (2011), Programmeren van duurzaamheid. Facility Management Magazine (24) no. 191, juni 2011, Lameris, L., De ambities van duurzaam bouwen, de succesfactoren, Afstudeerrapport TU Delft, Navabifard Jahromi, K, Visie en ambities als bouwstenen voor hoogwaardig duurzaam bouwen, Afstudeerrapport TU Delft, Nie, S. de, Ambities voor duurzaam bouwen. Afstudeerrapport TU Delft, Rietdijk, M., Kiezen voor duurzame kwaliteit, Afstudeerrapport TU Delft, Rogaar, M., Programmeren van duurzaamheid, Afstudeerrapport TU Delft, UNEP, Sustainable buildings and construction initiative, Parijs (UNEP), 2006 Voordt, D.J.M. Van Der, H.B.R. Van Wegen, Architectuur en gebruikswaarde, programmeren, ontwerpen en evalueren van gebouwen, Bussum, Woerdt, I. van der, Inbrengen en borgen van duurzaamheid in het ontwerpproces, Delft, World Commission on Environment and Development, Our Common Future, New York, United Nations, Afstudeerrapporten zijn te downloaden via repository.tudelft.nl Saskia de Nie is recent afgestudeerd op dit onderwerp aan de faculteit Bouwkunde TU Delft, afdeling Real Estate & Housing. Rob Geraedts en Theo van de Voordt zijn beiden universitair hoofddocent bij deze afdeling. Het onderzoek is mede begeleid door Joost Hoffman en Jan Willem Hennis van Search B.V. in Amsterdam. 2011/79 33