De joodse gemeenschap in de stad Groningen, Schut, Engbert

Transcriptie

1 De joodse gemeenschap in de stad Groningen, Schut, Engbert IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 1995 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Schut, E. (1995). De joodse gemeenschap in de stad Groningen, Groningen: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 De joodse gemeenschap in de stad Groningen RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN DE JOODSE GEMEENSCHAP IN DE STAD GRONINGEN PROEFSCHRIFT ter verkrijging van het doctoraat in de Letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus Dr. F. van der Woude in het openbaar te verdedigen op donderdag 1 juni 1995 des namiddags te 4.00 uur door Engbert Schut geboren op 30 juni 1948 te Emmen Promotor: Prof. dr. A.H. Huussen jr.

3 Inleiding 1 Inhoudsopgave 1 Achtergronden van de vestiging van joden in de Noordelijke Nederlanden 7-16 De Sefardim 7 De Asjkenazim 12 2 Hoogduitse joden in het gewest Groningen vanaf de zestiende tot de achttiende eeuw: reacties van overheid en kerk De eerste joden in Stad en Ommelanden 17 De houding van de gereformeerde kerk ten opzichte van de joden 25 Van weren naar bekeren 27 Het bekeringsprogramma in de praktijk 30 3 Het ontstaan van de Joodse Gemeente Groningen De vestiging van joden in de stad Groningen eind zeventiende en begin achttiende eeuw 39 Verbanning en hernieuwde vestiging: de periode De stichters van de Joodse Gemeente 48 De verwerving van het burgerrecht 55 De kille gesticht: het reglement van Het reglement in de praktijk: de periode Toenemende acceptatie van de joden door het stadsbestuur De onbepaalde licentie met welke de joodsche natie alhier komen neder te zetten : regels voor vestiging 70 tot beter vereeniginge en vreedzamer bestier : bestuursinrichting De joden, de vrijmarkten en de gilden 80 5 Identiteit en cohesie van de joodse gemeenschap: de bijdrage van instellingen en functionarissen Synagoge 97 Begraafplaats 100 Rabbijnen 102 Overige functionarissen 112 Verenigingen 115 Onderwijs en wetenschap 118

4 6 Een kwaad gespuis van volk: uitsluiting en stigmatisering van vreemde joden Stigmatisering van rondtrekkende personen 126 Uitsluiting van vreemde joden De Joodse Gemeente onder voogdij van het stadsbestuur Hervorming van de bestuursinrichting in De benoeming van de parnassim als waarborg voor bestuurlijke continuïteit 154 Reglement en bevolking 157 Aanzetten tot de burgerlijke gelijkstelling 161 Besluit 175 Bijlagen Reglementen van de Joodse Gemeente, 1744, 1754, 1767 en Permissie tot inwoning in de stad Groningen en verwerving van het lidmaatschap van de (voormalige) gilden Lijst van bestuurders Koop en verkoop van onroerend goed 206 Gebruikte afkortingen 209 Noten Bronnen 255 Literatuur 259 Verantwoording van illustraties 269 Lijst van tabellen 271 Index 273 Summary 287

5 Inleiding Onze wyze voorouderen in deze Republiek, hebben met een blyk van verdraagzaamheid en verstand, byna vreemd aan hunnen tyd, deze lieden, terwyl ze overal vervolgd wierden, aangenomen. 1 Het bovenstaande citaat is afkomstig uit het radicale Groninger weekblad De Onverwachte Courier van september 1796, een blad dat de beginselen van de Franse revolutie was toegedaan. In een tweetal artikelen hierin neemt de uit de Ommelanden afkomstige auteur W stelling tegen de vooroordelen, die vele christenen destijds jegens de joden koesterden. 2 De schrijver prijst het beleid van de vroegere bestuurders ten opzichte van de joden, dat getuigde van een grote mate van tolerantie. Het tijdstip waarop het eerste artikel verscheen, namelijk 13 september 1796, is niet geheel en al toeval. Immers elf dagen eerder had de Nationale Vergadering in Den Haag een besluit genomen dat een einde moest maken aan een tijdperk waarin de joden op velerlei terrein werden achtergesteld. Voorheen waren zij, hier meer daar minder, in verregaande mate uitgesloten van de economische bronnen van welvaart van de toenmalige maatschappij en ook op sociaal en juridisch terrein waren de joden tijdens het ancien régime (het tijdperk voor 1795) inwoners van de tweede rang. De gelijkberechtiging van de joden door de Nationale Vergadering in 1796 maakte aan de economische en juridische achterstelling formeel een eind. Het zou echter een illusie zijn te menen dat met het decreet de vooroordelen van de Nederlandse bevolking jegens de joden tot het verleden behoorden. Juist onze tijd toont duidelijk hoe groot de kloof tussen theorie en praktijk kan zijn. Hoewel er heden ten dage allerminst een gebrek aan wetten en besluiten is, waarmee de overheid vooroordelen jegens en achterstelling van minderheidsgroepen probeert uit te bannen, lijkt het succes ervan omgekeerd evenredig aan hun aantal. Het idee dat Nederland in het verleden een tolerant land was, maakte lange tijd deel uit van het collectief bewustzijn van de Nederlandse natie. En zoals het inleidende citaat al aangeeft, bestond deze notie reeds aan het eind van de achttiende eeuw. De laatste jaren is de mythe van de Nederlandse verdraagzaamheid in toenemende mate ter discussie gesteld. 3 In een in 1987 gepubliceerd themanummer van het Tijdschrift voor geschiedenis over immigratie valt zelfs te lezen dat het idee van Nederland als gastvrij toevluchtsoord aan een historische rechtzetting toe zou zijn. 4 (De wil tot het doen van dergelijke rechtzettingen of het ontmaskeren van lang gekoesterde mythen schijnt evenwel eerder voort te komen uit de morele verontwaardiging van de auteurs over het gebrek aan tolerantie in onze tijd, dan uit hun wil om verdraagzaamheid in vroegere tijden in het juiste perspectief te plaatsen.) In 1989 verscheen onder redactie van M. Gijswijt-Hofstra een bundel artikelen onder de titel Een schijn van verdraagzaamheid. Hierin onderzoeken verschillende auteurs hoe sinds 1500 in de Nederlanden is gereageerd op van de dominante cultuur als afwijkend beschouwde groeperingen, opvattingen en gedragingen. In het inleidende hoofdstuk van deze studie worden uitvoerig de verschillende definities van (in)tolerantie besproken. 5 Het perspectief van waaruit in Een schijn van verdraagzaamheid het probleem van tolerantie en intolerantie beschouwd wordt, is in welke

6 mate mensen elkaar speelruimte toestaan voor leven, denken en handelen. Een ordening is aangebracht in drie vormen van tolerantie: tolerantie in de zin van vrijheid van denken en handelen, tolerantie in de zin van gelijkberechtiging of billijkheid en tolerantie in de zin van identificatie of betrokkenheid die mensen jegens anderen opbrengen. 6 De voorlopige conclusie die door Gijswijt-Hofstra geformuleerd wordt, is dat ten tijde van de Republiek in toenemende mate sprake was van tolerantie in de zin van vrijheid van denken en handelen. Ten aanzien van de gelijkberechtiging van afwijkende groepen is haar conclusie dat het hiermee aanvankelijk zeer ongelijk was gesteld en dat in de loop van de achttiende eeuw de onvrede hierover groeide. Wat betreft de manier waarop mensen over anderen denken en met deze anderen omgaan zijn door gebrek aan voldoende onderzoek nauwelijks zinvolle uitspraken te doen. 7 In zijn algemeenheid geldt echter dat door het ontbreken van onderzoek in onvoldoende mate gevolgtrekkingen en uitspraken kunnen worden gedaan over hoe in het verleden mensen elkaar speelruimte toestonden op het gebied van leven, denken en handelen. Om te komen tot een verdergaande theoretische uitwerking van het probleem van (in)tolerantie bepleit Gijswijt-Hofstra vooral meer regionaal en lokaal onderzoek. 8 Bovenstaande opmerkingen van Gijswijt-Hofstra scheppen deels de kaders waarbinnen het hier gepresenteerde onderzoek naar de vestiging van de joden in de stad Groningen èn de reacties hierop is opgezet. In het onderzoek is zeer voorzichtig gebruik gemaakt van theoretische verklaringen. Deze studie heeft op de eerste plaats een beschrijvend karakter en wil zo een bijdrage bieden aan toekomstig onderzoek naar de vestiging en appreciatie van deviante groepen in de Nederlandse samenleving ten tijde van het ancien régime. Wat betreft de periode waarover het onderzoek zich uitstrekt, is het jaar 1796 als eindpunt gekozen. De reden hiervoor is de volgende: met de toekenning van gelijke rechten aan de joden in september 1796 was een eind gekomen aan hun formele juridische en economische achterstelling. Hiermee was zowel de vrijheid van denken en handelen en gelijkheid in rechte een feit geworden. In het hier gepresenteerde onderzoek wordt getracht een antwoord te geven op de vraag hoe de vestiging van de joden, de vorming van de Joodse Gemeente en de appreciatie van de joden door de verschillende stedelijke bevolkingsgroepen verliepen. Wat dat laatste betreft zal vooral worden gekeken naar de reactie van de representanten van de onderscheiden bevolkingsgroepen, zoals kerkbestuurders, hoofdlieden van de gilden en het stadsbestuur ten aanzien van de joden. De nadruk zal echter liggen op de houding van de toenmalige overheid; voerde die daadwerkelijk een tolerant en pragmatisch beleid zoals de schrijver van het inleidende citaat ons wil doen geloven ten aanzien van de vestiging en verdere ontplooiing van de joodse gemeenschap? Dit laatste is vooral belangrijk, omdat er vanuit wordt gegaan dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen de mate van tolerantie en het niveau van integratie van de joden in de stedelijke samenleving èn de organisatiegraad van de joodse gemeenschap zelf. Bij een onverdraagzame houding van het stadsbestuur zal zowel het niveau van integratie als de organisatiegraad van de joodse gemeenschap laag zijn en beide nemen toe naarmate de verdraagzaamheid stijgt. Dat ik mij op de houding van de stedelijke autoriteiten concentreer, is overigens ook voornamelijk gedicteerd door de bronnen. Alleen van het stadsbestuur in relatie tot de joden zijn in voldoende mate bronnen aanwezig om gefundeerd onderzoek te doen. Een aantal andere onderwerpen wordt wel aangestipt, maar komt niet uitgebreid aan de orde. Dat geldt met name de beroepsuitoefening van de joden en de herkomst en samenstelling van de joodse groep. Over de beroepsuitoefening is in de loop van het onderzoek evenwel voldoende materiaal verzameld, hierop zal in een artikel worden

7 teruggekomen. De herkomst en de samenstelling van de joden zal later aan de orde worden gesteld in een op stapel staande genealogische bronnenpublicatie over de joden in de stad Groningen, waarin zoveel mogelijk alle voor 1811 in Groningen woonachtig geweest zijnde joodse families zullen worden opgenomen. Wat betreft de keuze voor de stad Groningen als terrein van onderzoek kan nog het volgende opgemerkt worden. In 1982 stelde de historicus Jozeph Michman de vraag, waarom een modern samenvattend werk over de geschiedenis van de joden in Nederland ontbrak. 9 In de beantwoording van deze vraag somt hij een aantal redenen op, die naar zijn mening het ontbreken van een dergelijk werk helpen verklaren. Op de eerste plaats wijst hij op de complexe structuur van de joodse gemeenschap in de Nederlanden tijdens de eerste twee eeuwen van haar ontstaan, dat is ruwweg de periode De verscheidenheid in die periode, vooral wat betreft de bepalingen waaronder de joden in de afzonderlijke gewesten werden toegelaten, was zo groot, dat het vrijwel onmogelijk was en is om hier orde en eenheid in aan te brengen. Uit opmerkingen van andere onderzoekers klinkt dezelfde teneur door. 10 Deze opmerkingen zijn op zich natuurlijk juist. Doch wat dit punt betreft zou men kunnen opmerken dat de geschiedenis van de joodse gemeenschap hier te lande een weerspiegeling is van de historie van de Republiek. Op velerlei terrein werd die geschiedenis gekenmerkt door centrifugale krachten; een centrale autoriteit die dwingend algemeen geldende voorschriften kon opleggen ontbrak. Verder signaleert Michman het ontbreken van monografieën over de grotere Joodse Gemeenten, die als bouwstenen zouden kunnen dienen voor een synthetisch werk. Het ontbreken van een wetenschappelijk werk over de grootste Hoogduitse Joodse Gemeente in Nederland, namelijk die van Amsterdam, is hiervan wel het meest markante voorbeeld. Sinds 1982 zijn tal van publikaties verschenen, die een Joodse Gemeente als onderwerp hebben 11 of bepaalde aspecten van de joden in Nederland beschrijven. 12 Desondanks bestaan nog steeds grote leemten in onze kennis over de geschiedenis van de joden. Het is een feit, dat zonder uitgebreid archiefonderzoek het nog steeds niet mogelijk is om bijvoorbeeld samenvattende overzichten te schrijven van de geschiedenis van de joden per provincie. Dergelijke publikaties zouden echter het fundament moeten vormen voor een algemeen overzicht van de geschiedenis van de joden in Nederland. Naast overwegingen van praktische aard (wonen en werken in Groningen) hebben bovenstaande opmerkingen bijgedragen aan mijn keus om een studie te schrijven over de Joodse Gemeente Groningen. Dit voornemen vond verder steun in de omstandigheid dat onder auspiciën van de Stichting J.H. de Vey Mestdagh de afgelopen jaren een aantal studies is verschenen over joodse gemeenschappen in de provincie Groningen, zodat nu over de geschiedenis van de meeste van de joodse gemeenschappen in de provincie Groningen is gepubliceerd. 13 Wat echter ontbrak was een meer omvattend werk over de geschiedenis van de joden in de stad Groningen. 14 Toch vormde deze joodse gemeenschap (qua grootte) in 1809 de vijfde Joodse Gemeente op het grondgebied van het huidige Nederland. 15 Niet onbelangrijk is tevens dat een dergelijke studie een bijdrage zou kunnen leveren aan een samenvattend werk over de geschiedenis van de joden in de provincie van Stad en Lande. 16 Een publikatie over de joden in de stad Groningen lag des te meer voor de hand omdat de stad tijdens het ancien régime over grote delen van de provincie Groningen bestuurlijke en juridische zeggenschap had. Hierdoor waren besluiten van het stadsbestuur ook van invloed op de positie van de joden in andere delen van de toenmalige provincie Groningen. Tevens kan zo een bijdrage geleverd worden aan toekomstig onderzoek op regionaal niveau naar de vestiging en appreciatie van deviante groepen gedurende het ancien régime.

8 Voor het onderhavige onderzoek is in belangrijke mate gebruik gemaakt van twee archieven: het oud-archief der gemeente Groningen en het rechterlijk archief. Beide archieven hebben gemeen dat er tot op de dag van vandaag geen moderne inventarissen van bestaan. Joodse archieven, dat wil zeggen archieven gevormd door joodse instellingen, zijn voor de hier behandelde periode niet aanwezig. 17 De archieven van de Joodse Gemeente Groningen zijn in de Tweede Wereldoorlog op last van de bezetter naar Amsterdam overgebracht en vervolgens waarschijnlijk vernietigd. Overigens zijn grote gedeelten van het negentiende-eeuwse gedeelte van dit archief, naar het schijnt, al eerder verloren gegaan. 18 Dit valt op te maken uit het onderzoek van Van Hoorn. 19 Bij Van Hoorn, die zijn artikelen tussen 1928 en 1930 schreef, is sprake van een notulenboek van de Joodse Gemeente dat begint in 1776 en eindigt in december Een tweede notulenboek over de periode was toen al verloren gegaan en een derde notulenboek begon met het jaar Blijkens de passages die Van Hoorn citeerde, bevatte het oudste notulenboek ook afschriften van stukken vanaf het jaar 1754, waaronder de reglementen van de Joodse Gemeente. 20 De indeling van het boek is als volgt. In het eerste hoofdstuk worden enige achtergronden geschetst van de geschiedenis van de joden vóór hun komst naar de Republiek en de reacties op hun vestiging in de Republiek, met de nadruk op het gewest Holland en daarin de stad Amsterdam. In het tweede hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de vestiging van de joden in het gewest Groningen voor de Reductie in 1594, aan de vestiging van de joden in dit gewest in de zeventiende eeuw, en aan de positie die de heersende gereformeerde kerk innam met betrekking tot de aanwezigheid van de joden in het gewest van Stad en Lande. Vanaf het derde hoofdstuk richt ik mij op de beschrijving van de geschiedenis van de joden in de stad Groningen. Hoofdstuk 3 beschrijft de ontwikkeling van de verdraagzaamheid en de motieven daarvoor bij de stedelijke autoriteiten, die uiteindelijk leidden tot de stichting van de Joodse Gemeente in Onderwerp van onderzoek in het vierde hoofdstuk is de toenemende tolerantie bij burgemeesters en raad van Groningen op het gebied van vrijheid van denken en handelen, die resulteerde in het toestaan aan de joden van de openbare uitoefening van hun godsdienst; verder wordt aandacht besteed aan de mate van tolerantie in de zin van gelijkberechtiging en billijkheid op het economische vlak, waarbij tevens de houding van de gilden in deze wordt besproken. Het gedrag van verschillende groepen immigranten en hun reactie op de nieuwe samenleving vertoont vaak grote overeenkomsten. In eerste instantie organiseert men zich in eigen verband op basis van gezamenlijke cultuur en ervaringen, waardoor de cohesie van de nieuwkomers als groep wordt versterkt. Vanuit dergelijke verenigingen is het mogelijk om zich in de nieuwe omgeving sterk te maken voor behoud of uitbreiding van bepaalde rechten. Bij dit streven worden de nieuwkomers veelal gesteund door de autoriteiten. De laatsten hadden vanuit het oogpunt van de handhaving van de openbare orde belang bij een hechte organisatie van de nieuwkomers. Vanuit dit perspectief is in hoofdstuk 5 de interne geschiedenis van de Joodse Gemeente voorwerp van onderzoek. In hoofdstuk 6 wordt geschetst hoe de acceptatie van de joden in toenemende mate gepaard ging met stigmatisering en uitsluiting van vreemde joden; niet alleen door de stedelijke autoriteiten, maar uiteindelijk ook door de gevestigde leden van de joodse gemeenschap. De motieven hiervoor waren niet dezelfde: bij de eersten was de politiek van uitsluiting een onderdeel van de handhaving van de openbare orde, terwijl bij de laatsten werd gevreesd voor de verstorende werking die dergelijke vreemde joden konden hebben op de cohesie van de joodse gemeenschap. In het laatste hoofdstuk wordt aandacht besteed aan ontwikkelingen die leidden tot een vastere verankering van de joodse gemeenschap in de stad Groningen. Dit kwam onder andere tot uitdrukking in de intensieve bemoeienis van het stadsbestuur met de interne

9 aangelegenheden van de Joodse Gemeente. Wat betreft de tolerantie in de zin van gelijkberechtiging en billijkheid was er sprake van een toename. Naar mate de politieke gelijkberechtiging van 1796 dichterbij kwam, werden de tekenen die wezen naar gelijkberechtiging talrijker. Overigens betekende dat niet dat in de maatschappij van de late achttiende eeuw de houding van bepaalde delen van de bevolking jegens de joden fundamenteel veranderde; die was en bleef anti-joods. Tot slot het volgende. In het hier gepresenteerde onderzoek is veelvuldig sprake van individuen, die hun joodse achtergrond als gemeenschappelijke karakteristiek hebben. Dit kan bij de lezer de vragen oproepen wat nu precies de definitie van joods is en hoe het mogelijk is om in de veelheid van bronnen vast te stellen of een daarin genoemd iemand joods was of niet. De vraag naar de definitie van joods is nog het gemakkelijkst te beantwoorden. Volgens de joodse wetgeving is een uit een joodse moeder geboren kind joods en datzelfde geldt voor een persoon die in overeenstemming met de joodse wet tot het jodendom is overgegaan. Dat laatste kwam in de stad Groningen tijdens het ancien régime echter niet voor. Alle andere ten behoeve van het wetenschappelijk onderzoek geformuleerde definities over wie wel en niet joods is, zijn hier niet van toepassing omdat die ontwikkeld zijn als instrumenten voor onderzoek voor de periode na Weten of iemand joods is, is vers één, maar te weten wie joods is vers twee. Gelukkig is dat meestal gemakkelijk vast te stellen. Voor zover in de bronnen naar individuele personen van joodse afkomst wordt verwezen, gaat dat meestal vergezeld van het adjectief joods (de joodse koopman Izaak Abrahams) of de bijstelling de jode (Izaak Abrahams, de jode). In het geval van rechtshandelingen, zoals de koop of verkoop van een huis of het aangaan van een geldlening, blijven dergelijke verwijzingen evenwel meestal achterwege. En naarmate de achttiende eeuw vordert, geldt hetzelfde voor partijen die bij de rechtbank in proces waren verwikkeld. Daar de joden tijdens het ancien régime nogal traditionele en gemakkelijk herkenbare namen droegen, is dit echter nauwelijks een bezwaar. Verwarring met personen die tot de doopsgezinde gemeenschap behoorden, die eveneens veel dragers van oud-testamentische namen telde, is in het onderhavige onderzoek vrijwel uitgesloten. Ten eerste door een kritische beschouwing van de context waarin een bepaalde naam voorkomt en ten tweede door de sinds jaren opgedane ervaringen in genealogische onderzoekingen naar joodse families.