NEN werkgroep. Woningsprinklers

Transcriptie

1 OPROEP VOOR DEELNAME NEDERLANDSE BELANGHEBBENDEN NEN werkgroep Woningsprinklers Bijeenkomst maandag 02 april NEN vergadercentrum Piet van Dommelenhuis, Churchilllaan 11, 3527 GV Utrecht 13:30 17:00 uur Informatie over de oprichting van de NEN werkgroep Woningsprinklers Auteur: M.C.O. Mergeay NEN- Bouw, Cluster Bouwveiligheid Versie 1.0 Datum: 20 maart 2012

2 1 Samenvatting 1.1 Achtergrond De NEN normcommissie Vaste Blusinstallaties heeft besloten actief aan te sluiten bij de Europese ontwikkelingen omtrent de normalisatie van woningsprinklers. Met deze notitie informeert het belanghebbende en betrokken organisaties op het gebied van woningsprinklers met als doel te komen tot samenstelling en oprichting van de werkgroep woningsprinklers. Opdracht aan de werkgroep is het ontwikkelen van een Nederlands Norm (NEN). Belangrijke vraag is welke afspraken opgenomen moeten worden in de NEN; de inhoud van de NEN wordt namelijk door de markt bepaald. De NEN zal aansluiten bij bestaande wet- & regelgeving en zal gebaseerd zijn op de in Scandinavië ontwikkelde INSTA 900 deel 1 voor ontwerp, installatie en realisatie van woningsprinklers. Status In de Verenigde Staten worden al bijna 25 jaar sprinklers in woningen toegepast. Uit onderzoek is gebleken, dat door inzet van woningsprinklers veel levens gered konden worden, waaronder tevens dat van brandweerlieden zelf. Door de positieve effecten is ook de politiek het toepassen van woningsprinklers gaan propageren, terwijl verzekeraars premiereductie aanbieden bij de installatie ervan, gezien de aanzienlijk lagere uitkeringen doordat een brand beperkt is gebleken (tegenover een total loss) in situaties zonder actief ingrijpen van (woning)sprinklers. Inmiddels is ook in Nederland de belangstelling voor het toepassen van woningsprinklers groeiende. Sinds 2003 zijn er al tal van (pilot)projecten gerealiseerd, bijvoorbeeld in woonzorgcentra of in woontorens. Als daarnaast de ontwikkelingen met betrekking tot inzet van brandweer worden bezien, waar steeds meer sprake zal zijn van concentratie van brandweerkazernes, aanpassing van opkomsttijden, mindere beschikbaarheid van personeel e.d., dan kan logischerwijs worden aangenomen, dat het toepassen van woningsprinklers op steeds bredere steun kan gaan rekenen. In de praktijk zien we dat diverse instanties al actief met het onderwerp woningsprinklers bezig zijn: Het NIFV heeft een dossier woningsprinklers op internet gezet en heeft in opdracht van de brandweer Flevoland onderzoek gedaan naar de toepassing van woningsprinklers in een buitenwijk van Almere. Het CCV heeft Memorandum 59A Sprinklers voor de woonomgeving (2010) gepubliceerd. Het NOVB heeft recent een aparte sectie opgericht: de Verenigde Woningsprinkler Installateurs (VWI). Op 15 december is op initiatief van brandweer Flevoland, brandweer Amsterdam-Amstelland, brandweer Haaglanden, NIFV, NVBR en het Octrooicentrum het Symposium "Eindelijk woningsprinklers gehouden, waar veel organisaties en bedrijven hun visie op dit onderwerp hebben toegelicht. In vervolg op de hierboven beschreven ontwikkelingen heeft de NEN normcommissie Vaste blussystemen besloten de behoefte aan normalisatie van woningsprinklers te vertalen in de oprichting van de werkgroep woningsprinklers. 1.2 Aanleiding De aanleiding tot dit besluit kan als volgt worden beargumenteerd: INSTA900 is ontstaan vanuit NFPA13/13R/13D die reeds is vertaald naar Europese inzichten en CEN normalisatie formaat. De norm sluit bovendien aan op de bijbehorende componenten en keurcriteria als beschreven in UL1626. INSTA 900 heeft een brede scope t.a.v. sprinklerbeveiliging voor woonfuncties en beperkt zich niet zoals menig initiatief tot bijvoorbeeld uitsluitend woningen. INSTA 900 is een technische norm en bevat geen aanvullende criteria/richtlijnen t.a.v. partijen die betrokken zijn bij ontwerp, realisatie, beheer of onderhoud. Dit sluit goed aan bij de zuiver technische benadering als benodigd bij onderhavige normalisatie. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 2/23

3 INSTA900 is gebaseerd op bewezen en doorontwikkelde technologie en daarmee praktisch toepasbaar. 1.3 Doel Doelstelling van de oprichting van de werkgroep is om te komen tot uitgifte van een Nederlandse norm voor ontwerp en installatie van woningsprinklers, gebaseerd op de in Scandinavië ontwikkelde INSTA Deze zal voor dit doel eerst vertaald worden, waarna vorm en inhoud in consensus binnen de werkgroep door alle belanghebbende en betrokken organisaties tot een breed gedragen normdocument voor de Nederlandse markt wordt samengesteld. Daarbij moet de werkgroep woningsprinklers als hét platform worden geaccepteerd voor alle belanghebbenden en betrokkenen om vorm te geven aan ieders ambities aangaande de normalisatie in dit werkveld. De normcommissie Vaste blussystemen is eindverantwoordelijk voor publicatie van de norm. 1.4 Draagvlak Verschillende partijen zijn benaderd ter verificatie van het draagvlak over de koers die door de normcommissie is ingezet. (Deze benadering geldt tevens ter voorbereiding van de opzet en uitwerking van het normalisatietraject.) Installateurs: NOVB; is zelf gestart met het formuleren van criteria t.b.v. de installerende partijen op het gebied van woningsprinklers. NOVB onderschrijft het belang van een Nederlandse vertaling van de INSTA EFSN (European Fire Sprinkler Network); onderschrijft eveneens de toepassing van INSTA 900 in Europa. Conformiteitverklarende instellingen: VIVB; introductie van een Nederlands normatief document draagt bij tot de toetsbaarheid van technische criteria en conformteitverklaringen. Verzekeraars: Ondersteunen initiatieven ter verhoging van de brandveiligheid in Nederland, ook in de woonsector. Een normatief document dient er ook voor zorg te dragen dat uitvoering en beheer van de voorziening van voldoende kwaliteit is om introductie van andersoortige schades waarbij voornamelijk wordt gedacht aan waterschadepotentieel. Brandweer/overheid: Uit de onder 1.1 beschreven achtergronden kan de bereidheid om te participeren worden afgeleid. Afnemers/gebruikers: Niet gecontacteerd tot dusverre, mogelijk dat onderhavige notitie de aanzet kan geven. Algemene conclusie: De gesproken belanghebbende partijen onderschrijven de koers van de normcommissie. Het is wenselijk dat in een bijeenkomst voor verder praktische invulling (2 april 2012) afgevaardigden van bovengenoemde partijen hun steun definitief bevestigen. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 3/23

4 1.5 Stappen normalisatietraject Het normalisatietraject verloopt in zeven stappen: Inventarisatie NEN houdt tot 02 april 2012 een informatie- en inventarisatieronde over dit onderwerp met als doel te komen tot een marktconforme samenstelling van de werkgroep. Aankondiging van het normalisatietraject vindt plaats op de NEN-website, via andere media en door middel van verspreiding onder de leden van de normcommissie en onder de relatiekring van NEN. Alle geïnteresseerde, betrokken en belanghebbende organisaties krijgen de mogelijkheid om in te schrijven voor deelname aan de NEN-werkgroep. De inschrijftermijn wordt afgesloten op 02 april. Organisaties dienen zich aan te melden bij NEN. Opstartvergadering Op 02 april vindt de opstartvergadering plaats met de reguliere normcommissieleden en met de aangemelde belanghebbende partijen. Doel bijeenkomst: Toezegging door deelnemende partijen van actieve ondersteuning van het normtraject. Benoemen van voorzitter en werkgroepleden. Maken van operationele werkafspraken. Afstemmen planning. Overeenstemming budgettaire aspecten. Vertaling INSTA900-1 Vanuit Engels naar Nederlands vertalen van de INSTA900-1 door externe partij (via NEN of daarbuiten). Offerte aanvragen zijn daartoe al geïnitieerd. Financiering vindt door de werkgroepleden plaats. Kaderstelling normontwerp Er wordt een specifieke bijeenkomst ingepland voor indeling van de norm naar type woonbestemming in relatie tot de Nederlandse maatstaf (type 1, 2, 3); Mogelijk, dat daarvoor separaat gezocht wordt naar vertegenwoordiging vanuit overheid, verzekeraar en leveranciers van componenten. Aandachtspunten: Kennis inzake UL1626 mogelijk nodig voor acceptatie Discussie over waterhoeveelheid en duur watertoevoer. Reguliere vergaderingen Tot aan de oplevering van het normontwerp aan de normcommissie wordt ingeschat, dat er drie werkgroep bijeenkomsten benodigd zijn. Per bijeenkomst dienen partijen tot uiterlijk twee weken voor de betreffende bijeenkomst voorstellen voor aanpassing van of toevoegingen in de norm schriftelijk in te zenden. Publicatie normontwerp, commentaarperiode Na goedkeuring van het normontwerp door de normcommissie wordt deze voor commentaar gepubliceerd. Er geldt een commentaarperiode van drie maanden. Na deze periode wordt het binnengekomen commentaar door de werkgroep verwerkt tot het eindconcept. Bezwaarperiode, publicatie definitieve norm Het eindconcept dient als grondslag voor publicatie als definitieve norm. Op grond van artikel van het Huishoudelijk Reglement van NEN kan een commentaargever binnen 30 dagen na de datum van aanbieding van het eindconcept beroep instellen bij de beleidscommissie Bouw/A "Methoden en Technieken. Beroep is mogelijk indien commentaargever door het besluit van de normcommissie over de definitieve norminhoud, genomen naar aanleiding van zijn ingebracht commentaar, een bepaald belangenaspect wezenlijk geschaad acht. De norm wordt (na een eventuele behandeling van een bezwaar) hierna definitief gepubliceerd, waarna de werkgroep door de normcommissie wordt ontbonden. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 4/23

5 1.6 Deelname Dit document wordt aan alle geïdentificeerde belanghebbende organisaties toegezonden. Deelname aan de werkgroep staat open voor elke organisatie die belang heeft of betrokken is bij dit onderwerp. Zowel theoretische als praktische inbreng is van belang. De financiering van het normalisatiewerk (inclusief de vertaling van INSTA900-1) wordt door alle belanghebbenden gezamenlijk gedragen. Om uw deelname kenbaar te maken verzoeken wij u om het bijgevoegde deelnameformulier (zie bijlage 3) in te vullen en ondertekend te retourneren, het liefst vóór 02 april. De contactpersoon bij NEN is: Marc, C.O. Mergeay T (015) Consultant NEN-Bouw M (06) Cluster bouwveiligheid E marc.mergeay@nen.nl OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 5/23

6 INHOUD 1 SAMENVATTING ACHTERGROND AANLEIDING DOEL DRAAGVLAK STAPPEN NORMALISATIETRAJECT DEELNAME OPZET NEN-WERKGROEP WONINGSPRINKLERS DOELSTELLING Inhoudelijke doelstellingen RELEVANTE DOCUMENTEN EN WET- & REGELGEVING Algemeen Normen Wet- & regelgeving Overige nationale (normatieve) documenten Documenten van NEN BELANGHEBBENDEN TOEGEVOEGDE WAARDE NEN NORM INLEIDING WAAROM EEN NEN TOEGEVOEGDE WAARDE VAN DE NEN WONINGSPRINKLERS AANPAK EN WERKWIJZE OPRICHTING WERKGROEP WERKWIJZE FASERING PROJECT Algemeen Omschrijving fasen Taakverdeling binnen werkgroep De rol van NEN Tijdbesteding werkgroepleden BEGROTING EN FINANCIERING BEGROTING EN FINANCIERING Begroting Financiering Overige voorwaarden DEELNAME EN CONTACTINFORMATIE CEN, ISO EN NEN OVER CEN OVER ISO OVER NEN De rol van NEN bij normalisatie Normen en normalisatie BIJLAGE 1: OVERZICHT BELANGHEBBENDE PARTIJEN BIJLAGE 2: PROCEDURE NEN BIJLAGE 3: AANMELDINGSFORMULIER OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 6/23

7 2 Opzet NEN werkgroep woningsprinklers 2.1 Doelstelling Doelstelling van het project is om te komen tot een Nederlandse norm (NEN) voor ontwerp en installatie van woningsprinklers, gebaseerd op de in Scandinavië ontwikkelde INSTA 900-1, welke breed gedragen wordt door alle betrokken/belanghebbende partijen. Bestaande initiatieven worden met elkaar verbonden, op elkaar afgestemd en alle belanghebbende partijen in de keten van ontwerp, installatie en onderhoud van woningsprinklers worden met elkaar in contact gebracht. De NEN moet bijdragen aan eenheid van taal en erkenning van de verschillende rollen en verantwoordelijkheden. Om deze doelstelling te kunnen halen zal NEN alle belanghebbende organisaties in kaart brengen (zie paragraaf 2.4) en deze benaderen voor deelname aan het project, met als doel dat deze partijen invloed kunnen uitoefenen op en mede verantwoordelijk worden voor de inhoud. Het feit dat NEN neutraal is in dit proces werkt in het voordeel gezien de verschillende belangen die spelen Inhoudelijke doelstellingen De NEN zal afspraken bevatten voor de gehele keten van ontwerp, installatie en onderhoud van woningsprinklers. Voorstel is om onder andere de volgende zaken hierin op te nemen: rollen en verantwoordelijkheden in de keten; eisen ten aanzien van kwaliteit en prestatie eisen van woningsprinklers; eisen ten aanzien van de installatie van woningsprinklers; eisen ten aanzien van onderhoud; indeling van de norm naar type woonbestemming in relatie tot de Nederlandse maatstaf (type 1, 2, 3) (De definitieve inhoud zal in overleg door de werkgroep nader bepaald worden.) De NEN-werkgroep heeft ook de doelstelling om de belanghebbenden in de Nederlandse markt te informeren over de relevante ontwikkelingen. 2.2 Relevante documenten en wet- & regelgeving Algemeen Normen, wet- & regelgeving en andere normatieve documenten (zoals bijvoorbeeld een NEN) mogen niet conflicteren. Zodoende zal gedurende het project rekening worden gehouden met relevante normen, wet- & regelgeving en normatieve documenten. Het is aan de werkgroep om onderstaande lijsten aan te vullen ingeval belangrijke normen, wet- & regelgeving en overige brancheafspraken mochten ontbreken Normen Onderstaand is een niet onuitputtelijke lijst gegeven van bestaande nationale en internationale normen of voorschriften, die een raakvlak hebben met de NEN woningsprinklers :. NEN 1006 Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties (AVWI-2002) NEN-EN (nl) NEN 1073 NFPA--- INSTA en Wet- & regelgeving Onderstaand is een niet onuitputtelijke lijst gegeven van bestaande relevante wet- & regelgeving. <opsomming relevante wet- & regelgeving> OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 7/23

8 2.2.4 Overige nationale (normatieve) documenten Onderstaand is een niet onuitputtelijke lijst gegeven van bestaande nationale (normatieve) documenten waar de NEN woningsprinklers raakvlakken mee heeft. Gedurende het project kunnen documenten worden toegevoegd door de leden van de NEN-werkgroep. Memorandum 59a sprinklers voor de woonomgeving van het CCV Documenten van NEN Alle documenten die gebruikt worden bij het opstellen van de NEN, zijn verkrijgbaar bij NEN-Bouw, cluster Bouwveiligheid. 2.3 Belanghebbenden De op te stellen NEN is bedoeld voor alle belanghebbende partijen op het gebied van woningsprinklers. Dit kunnen zijn: vertegenwoordigers van (branche-)organisaties van sprinklerfabrikanten, vertegenwoordigers van (branche-)organisaties van leveranciers en/of installateurs van sprinklersystemen, afnemers (opdrachtgevers) van sprinklersystemen, zoals woningbouwcorporaties of VVE controlerende instanties, dienstverleners, wetgevende instanties, onderzoek- en kennisinstellingen, certificerende instanties, adviseurs. In bijlage 1 is een overzicht van de door NEN geïdentificeerde belanghebbende partijen weergegeven. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 8/23

9 3 Toegevoegde waarde NEN norm 3.1 Inleiding In Nederland vinden jaarlijks gemiddeld 7000 woningbranden plaats, met ca doden en 600 gewonden als triest resultaat. Omgerekend dus bijna één dode per week. De economische schade loopt op tot ca. 250 miljoen Euro. In de Verenigde Staten worden al bijna 25 jaar sprinklers in woningen toegepast. Uit onderzoek is gebleken, dat door inzet van woningsprinklers veel levens gered konden worden, waaronder tevens dat van brandweerlieden zelf. Door de positieve effecten is ook de politiek het toepassen van woningsprinklers gaan propageren, terwijl verzekeraars premiereductie aanbieden bij de installatie ervan, gezien de aanzienlijk lagere uitkeringen doordat een brand beperkt is gebleken (tegenover een total loss) in situaties zonder actief ingrijpen van (woning)sprinklers. In Engeland overweegt de regering de huidige regelgeving omtrent brandbeveiliging in woningen aan te passen door installatie van woningsprinklers in alle nieuw te bouwen woningen verplicht te gaan stellen. Inmiddels is ook in Nederland de belangstelling voor het toepassen van woningsprinklers groeiende. Sinds 2003 zijn er al tal van (pilot)projecten gerealiseerd, bijvoorbeeld in woonzorgcentra of in woontorens. Als daarnaast de ontwikkelingen met betrekking tot inzet van brandweer worden bezien, waar steeds meer sprake zal zijn van concentratie van brandweerkazernes, aanpassing van opkomsttijden, mindere beschikbaarheid van personeel e.d., dan kan logischerwijs worden aangenomen, dat het toepassen van woningsprinklers op steeds bredere steun kan gaan rekenen. Deze op zich positieve ontwikkeling staat echter nog in de kinderschoenen. Het toepassen van woningsprinklers vindt sporadisch en ad hoc plaats. Problemen worden specifiek benaderd en opgelost, er is geen sprake van uniforme uitgangspunten en voorschriften. Bij een kleinschalige toepassing hoeft dit niet bezwaarlijk te zijn. Maar de verwachting, dat door de hierboven beschreven ontwikkelingen de vraag naar woningsprinklers substantieel zal toenemen, noodzaakt tot het inzetten van een traject welke tot doel heeft gedragen en uniforme uitgangspunten voor ontwerp en installatie van woningsprinklers te ontwerpen: een NEN norm voor woningsprinklers.. De NEN norm biedt fabrikanten, leveranciers, woningbouwcorporaties, zorginstellingen, verzekeraars en andere belanghebbende partijen een handvat om aan te tonen dat zij (in gezamenlijkheid) de kwaliteitsborging en het gebruik van woningsprinklers goed hebben geregeld. Partijen kunnen onderling van elkaar verlangen volgens de NEN te werken. 3.2 Waarom een NEN De kerntaak van NEN is procesbegeleiding bij het maken van verschillende normatieve documenten, zoals een NEN norm, een NTA (Nederlands Technische Afspraak) en een NPR (Nederlandse Praktijkrichtlijn). Voor dit onderwerp is een NEN norm het meest geschikt om als uitgangspunt te nemen. Het opstellen van een NEN is een ontwikkelproces waarbij een normatief document tot stand komt. Welke eisen in het document komen te staan (en het detailniveau waarop deze eisen worden uitgewerkt) wordt volledig bepaald door de betrokken partijen. NEN is te allen tijde neutraal over de inhoud van het document en heeft een begeleidende en adviserende rol daarbij. De NEN kan bijdragen aan eenheid van taal en erkenning van de verschillende rollen en verantwoordelijkheden in de gehele keten rondom woningsprinklers. Uiteindelijk doel is bijdragen aan kwaliteit en veiligheid van de woonomgeving en voorkomen van slachtoffers. In algemeenheid worden door partijen de onderstaande punten betreffende de NEN genoemd: Een NEN kan tegemoetkomen aan de complexiteit van (inter)nationale wet- & regelgeving en aan de verschillen die bestaan tussen partijen. NEN s kunnen verschillen in wet- & regelgeving niet OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 9/23

10 harmoniseren, maar het is wel mogelijk om de leemten te vullen waar (nog) geen wet- & regelgeving bestaat. Het is ook mogelijk om de verschillen inzichtelijk te maken. Een NEN kan samenwerking tussen verschillende belanghebbende partijen versterken en optimaliseren. Een NEN-werkgroep kan een platform zijn voor de uitwisseling van kennis. Nationaal én internationaal gezien bestaan er al verschillende normen, richtlijnen en andere documenten die dienen om de kwaliteit en de veiligheid van de woonomgeving te verbeteren. Wanneer een NEN-werkgroep van start gaat, dan kunnen deze documenten als input ter overweging worden aangeboden. Voordeel is dat de Nederlandse markt haar manier van werken kan behouden en de markt een voorsprong heeft op internationalisatie. Een NEN is een afspraak tussen partijen, die samen als een goede vertegenwoordiging van markt en maatschappij kunnen worden gekenmerkt. Dit maakt het mogelijk om de betreffende partijen te betrekken bij het proces en daarmee dialogen aan te gaan tussen partijen die anders niet of niet voldoende samenwerken. Een NEN staat het toe om inhoudelijke expertise in te bedden in een breder kader van kwaliteitseisen. Deze eisen zullen breed gedragen en inzichtelijk zijn. 3.3 Toegevoegde waarde van de NEN woningsprinklers Er zijn in het veld van woningsprinklers vele initiatieven op het gebied van installatie, beheer en onderhoud bekend. De bestaande initiatieven zijn decentraal en projectmatig te noemen. Het gaat om brancheafspraken, afspraken tussen Gemeenten, brandweer en woningbouwcorporaties, onderzoeken van kennisinstituten etc. Dat betekent niet dat deze decentrale initiatieven niet goed zijn, in tegendeel. Wel blijkt dat kwaliteitsborging een keten betreft met vele belanghebbende partijen waarbij ketensamenwerking en -integratie van belang is. De verschillende belanghebbenden hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid als het gaat om veiligheid en kwaliteit, maar ook verantwoordelijkheid naar elkaar toe. NEN heeft zelf geen belang in de keten. Wel kan NEN dienen als neutraal platform voor alle betrokkenen om de kennis en ervaring te bundelen. De bestaande (goede) initiatieven kunnen gebruikt worden als uitgangsdocumenten en leiden tot één gemeenschappelijk breed gedragen document. Meerwaarde van het te ontwikkelen afsprakendocument, is dat deze de bestaande initiatieven met elkaar verbindt, op elkaar afstemt en alle belanghebbende organisaties met elkaar in contact brengt. Nederland is géén voorloper op het gebied van woningsprinklers. De Verenigde staten van Amerika, Engeland en de Scandinavische landen hebben met betrekking tot dit onderwerp al stappen gezet. Op het moment dat er gestart wordt met een Nederlands afsprakendocument zal NEN deze aanmelden bij Brussel om andere Europese landen van het initiatief op de hoogte te brengen. Vanuit verschillende landen is al interesse getoond in het onderwerp. Op termijn kan het initiatief van Nederland ook gebruikt worden als één van de uitgangsdocumenten voor een Europese. Op die wijze loopt de Nederlandse markt mee met de internationale ontwikkeling en kan het borgen, dat elders ontwikkelde voorschriften goed aansluiten op de Nederlandse kaders. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 10/23

11 4 Aanpak en werkwijze 4.1 Oprichting werkgroep Voor de oprichting van een NEN-werkgroep zijn twee voorwaarden van belang: deelname meerdere organisaties en de financiering. Als aan beide voorwaarden is voldaan kan er bij NEN een werkgroep opgericht worden. Uitgangspunt is dat de werkgroep regelmatig gedurende het project vergadert. In de vergaderingen wordt aandacht besteed aan de (norm)ontwikkelingen op het gebied van woningsprinklers en wordt de werkgroep begeleid bij het opstellen van afspraken over het onderwerp. De vergaderfrequentie is mede afhankelijk van de mate van voortgang bij het maken van afspraken. 4.2 Werkwijze Onder verantwoordelijkheid van de NEN normcommissie Vaste blusinstallaties wordt een werkgroep NEN woningsprinklers samengesteld, bestaande uit belanghebbende en betrokken partijen, een onafhankelijke voorzitter en de NEN secretaris. De NEN-werkgroep wordt conform de NEN procedures samengesteld. De werkgroep (en indien gewenst een subwerkgroep binnen de werkgroep) zal de ontwerpteksten voor de NEN opstellen, waarbij de inhoudelijk deskundigen de technische inbreng waarborgen. De NEN secretaris levert de normtechnische expertise en geeft advies tijdens het proces en het opstellen van de NEN. De vergaderingen worden voorbereid en georganiseerd door de NEN secretaris in overleg met de voorzitter. De eindredactie en publicatie wordt door NEN uitgevoerd. Beslissingen worden genomen door middel van consensus. Zowel de conceptteksten als de definitieve NEN versie moet door de werkgroep en de normcommissie Vaste blussystemen worden goedgekeurd. Om het draagvlak van het document te vergroten en/of om aanvullende inzichten te verkrijgen, wordt de ontwerpnorm voor een externe openbare commentaarronde gepubliceerd. Het ontvangen commentaar wordt door de werkgroep beoordeeld en zo nodig verwerkt in de NEN. NEN werkgroep Subwerkgroep binnen werkgroep Normcommissie Vaste blussystemen Figuur 1- Samenwerking groepen bij opstellen van NEN OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 11/23

12 4.3 Fasering project Algemeen De start van het project is 02 april De doorlooptijd van het project is ca. 12 maanden. Er zijn in totaal vijf bijeenkomsten (inclusief de startbijeenkomst) gepland. Het zwaartepunt van het werk voor de werkgroepleden ligt in de periode mei december Afhankelijk van het ingediend commentaar kunnen in 2013 nog aanvullende werkzaamheden benodigd zijn. Fase Activiteit Einddatum Verantwoordelijk 0 Initiatiefase (samenstellen oproep, organisatie startbijeenkomst) 02 maart 2012 NEN 1 Aankondiging NEN normontwikkeltraject via Internet + specifieke marktpartijen en vakbladen 26 maart 2012 NEN 2 Startbijeenkomst NEN-werkgroep 02 april 2012 NEN 3 Samenstelling definitieve NEN-werkgroep 02 april 2012 NEN + voorzitter WG 4 Vertaling INSTA Medio mei 2012 NEN-werkgroep 5 Bijeenkomst kaderstellende partijen Begin mei 2012 NEN + werkgroep 6 Schrijven tekstvoorstellen door werkgroepleden i.s.m NEN en vaststellen NEN in NEN-werkgroep Q NEN-werkgroep 7 Normtechnische redactie NEN Q NEN 8 Openbare commentaarronde Q NEN 9 Verwerking commentaar, bezwaarperiode Q NEN-werkgroep 10 Publicatie NEN Q NEN 11 Promotie NEN aansluitend NEN-werkgroep Omschrijving fasen De fasen zijn als volgt omschreven. 1. Aankondiging NEN-project Wanneer het publicatievoorstel wordt goedgekeurd volgt een publieke bekendmaking op de NEN-website. Tevens zal een aantal marktpartijen rechtstreeks worden geïnformeerd. Ook wordt het project aangemeld bij CEN in Brussel, zodat andere lidstaten weten dat er gewerkt wordt aan het project. 2. Startbijeenkomst voorlopige NEN-werkgroep De startbijeenkomst is bedoeld om toe te lichten wat de ideeën zijn en te toetsen of er commitment is om het project daadwerkelijk te starten. De procedures en kenmerken van een NEN, het plan van aanpak en een inhoudelijke toelichting komen aan de orde. Tevens wordt de mogelijke samenstelling van de NENwerkgroep ter discussie gesteld. 3. Samenstelling definitieve NEN-werkgroep Op basis van de toezeggingen wordt de definitieve samenstelling van de NEN-werkgroep vastgesteld. In principe kunnen alle organisaties die zich aanmelden en bereid zijn een (financiële) bijdrage te leveren aan het proces deelnemen. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 12/23

13 4. Vertaling INSTA900-1 Vanuit Engels naar Nederlands vertalen van de INSTA900-1 door externe partij (via NEN of daarbuiten). Offerte aanvragen zijn daartoe al geïnitieerd. 5. Bijeenkomst kaderstellende partijen Er wordt een specifieke bijeenkomst ingepland voor indeling van de norm naar type woonbestemming in relatie tot de Nederlandse maatstaf (type 1, 2, 3); Mogelijk, dat daarvoor separaat gezocht wordt naar vertegenwoordiging vanuit overheid, verzekeraar en leveranciers van componenten. Aandachtspunten: Kennis inzake UL1626 mogelijk nodig voor acceptatie Discussie over waterhoeveelheid en duur watertoevoer. 6. Schrijven tekstvoorstellen en vaststellen NEN in NEN-werkgroep De verdere bijeenkomsten zijn bedoeld om op basis van de vertaalde INSTA900-1 het Nederlands normdocument en de gemmenschappelijke kaders te ontwerpen. Tevens is dan een inventarisatie uitgevoerd van bestaande relevante documenten. NEN-werkgroepleden kunnen een taakverdeling afspreken. Opmerking: de werkgroep kan besluiten het schrijven van de ontwerpnorm uit te besteden aan één specifieke partij; de rapporteur. Deze functie wordt tegen een vergoeding gerealiseerd. Werkgroepleden financieren gezamenlijk de activiteiten van de rapporteur. Het gemeenschappelijke kader zal via een interactief proces in de volgende bijeenkomsten, door middel van tekstvoorstellen en discussie op basis van consensus, leiden tot de definitieve tekst van de NEN. Naar verwachting zal in drie bijeenkomsten (exclusief de startbijeenkomst en de kaderstellende bijeenkomst) de ontwerpnorm worden vastgesteld. 7. Normtechnische redactie NEN Nadat de NEN is vastgesteld door de werkgroep en goedgekeurd door de normcommissie Vaste blussystemen wordt het document door de NEN-Normredactie tekstueel en qua opmaak gecontroleerd. Indien de NEN-Normredactie wijzigingen voorstelt die inhoudelijk van aard lijken te zijn wordt met de leden van de werkgroep overlegd. 8. Openbare commentaarronde Na afronding van de normtechnische redactie wordt het normontwerp openbaar voor commentaar gepubliceerd. De commentaarperiode duurt minimaal drie maanden. 9. Verwerking commentaar, bezwaarperiode Het commentaar wordt waar relevant, door de werkgroep verwerkt. Het eindconcept van de norm wordt, samen met het commentaarformulier waarop aangegeven is hoe het commentaar al dan niet is verwerkt, aangeboden aan de commentaargevers. Deze hebben procedureel 30 dagen de tijd om bezwaar te maken tegen definitieve publicatie van de norm. 10. Publicatie NEN Nadat de NEN voor de tweede keer is geredigeerd wordt de definitieve norm door NEN gepubliceerd. 11. Promotie NEN De promotie van de NEN kan op verschillende manieren plaatsvinden. Te denken valt aan persberichten, artikelen in vaktijdschriften, promotie door werkgroepleden binnen het eigen netwerk en voorlichtingsbijeenkomsten. Over de exacte vorm(en) van promotie wordt door de werkgroep beslist Taakverdeling binnen werkgroep De verschillende taken kunnen als volgt worden omschreven. Taken werkgroepleden Bijwonen en voorbereiden van vergaderingen. Aanleveren tekstvoorstellen -> technisch-inhoudelijk opstellen van de NEN. Inbrengen discussiepunten -> verwerken conclusies uit gehouden discussies in de NEN-werkgroep. Beoordelen en verwerken commentaar. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 13/23

14 Publiciteit geven binnen eigen netwerk. Taken voorzitter Onafhankelijk leiden van werkgroepvergaderingen. Taken NEN Projectcoördinatie en voortgangsbewaking verzorgen van het totale project. Secretariaat van de werkgroep voeren. Screenen van bestaande normen op relevantie. Normtechnisch opstellen van de NEN. Document infrastructuur verzorgen (livelink). Norm met bestaande (Europese/mondiale) normatieve documenten afstemmen. NEN publiceren. Promotie activiteiten doen via de NEN-communicatiekanalen (website, persnetwerk, normalisatienieuws). Als aanspreekpunt voor vragen uit de markt fungeren De rol van NEN De kernactiviteit van NEN is het begeleiden van belanghebbende en betrokken partijen bij het maken van onderlinge en/of algemeen geldende afspraken en het vastleggen daarvan in zogenoemde normatieve documenten. Kernwaarden daarbij zijn de onafhankelijkheid van NEN, het betrekken van partijen en het streven naar consensus onder die partijen voor wat betreft de inhoud van het normatieve document. NEN biedt vaardigheden wat betreft organisatie van effectieve en efficiënte vergaderprocessen, het bereiken van consensus tussen verschillende partijen en normtechnische kennis voor het systematisch, zorgvuldig en goed toepasbaar vastleggen van eisen en richtlijnen Tijdbesteding werkgroepleden Een werkgroepvergadering duurt normaliter een halve dag. De gemiddelde tijdsbesteding door een werkgroeplid wordt geschat op circa één dag per vergadering inclusief voorbereiding en opvolging. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 14/23

15 5 Begroting en financiering 5.1 Begroting en financiering De begroting en financiering zijn gebaseerd op de huidige inzichten en verwachtingen en zijn hiermee indicatief. Afwijking hiervan is mede afhankelijk van aanpassingen in het programma van de werkgroep, de snelheid waarmee belangenafstemming plaatsvindt en de complexiteit van de materie. De begroting en financiering kunnen hierop aangepast worden Begroting Fase Activiteit Aatal dagen NEN / Kosten 0 Initiatiefase (samenstellen oproep, organisatie startbijeenkomst 0,5 1 Aankondiging NEN project via Internet + specifieke marktpartijen en vakbladen 2 Startbijeenkomst NEN-werkgroep 0,5 3 Vertaling INSTA ,- (indicatief) 4 Schrijven tekstvoorstellen door werkgroepleden i.s.m NEN,verslaglegging door NEN en vaststellen NEN in NENwerkgroepvergaderingen. 5 Normtechnische redactie NEN 1 6 Openbare commentaarronde 1 7 Verwerking commentaar, bezwaarperiode 1 8 Eindredactie en publicatie NEN 1 9 Promotie NEN 0,5 Totaal in dagen, over een periode van ca. 12 maanden 10 /.3.500,- Totaal NEN (De begroting is gebaseerd op het dagtarief voor NEN consultants, dat voor het jaar 2012 is vastgesteld op.1.084,- excl. BTW. De werkelijke begroting zal jaarlijks aangepast moeten worden op basis van de indexatie van het dagtarief en de uit te voeren activiteiten) Rapporteurskosten 0, ,- excl. BTW PM Voorlopig zijn de volgende activiteiten meegenomen in de begroting: Secretariaatsvoering Organisatie, informeren over NEN-traject, agenda, bijwonen & verslaglegging van vergaderingen, documentenstroom, contacten, ledenbeheer, financiën. Bewaken kwaliteitseisen Redactie van (concept) NEN (conform NEN-eisen), normtechnische adviezen, verwerken commentaar, bewaken onderlinge consistentie van samenhangende normen en relatie met wet- & regelgeving, samenstelling en structuur. Communicatie Intern tussen andere normcommissies/werkgroepen, extern informeren en betrekken van belanghebbende partijen, normpromotie, persberichten. Coördinatie en deelname nationaal / internationaal Onderhouden netwerk op beleidsmatig en uitvoerend niveau, nationaal en internationaal (ISO+CEN), documenten infrastructuur, Nederlandse inbreng m.b.t. normen verzorgen door commentaar leveren, stemmen en participatie, overname normen, inbrengen nieuwe Nederlandse initiatieven in CEN/ISO verband. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 15/23

16 5.1.2 Financiering Basisafspraak Voorwaarde bij het ontwikkelen van een NEN is dat de deelnemers de activiteiten financieren. Uitgangspunt is, dat degene die baat heeft bij het afsprakendocument, bereid is daarvoor een financiële bijdrage te leveren. Hoe de financiering verdeeld wordt is in principe vrij ter bepaling door de werkgroep. Het staat de deelnemende partijen dus vrij zelf een financieringsverdeling overeen te komen. Het kan voorkomen dat partijen die veel belang bij de NEN hebben en/of financieel meer draagkrachtig zijn, besluiten een hoger bedrag beschikbaar te stellen. Bepaalde organisaties die financieel minder draagkrachtig zijn, maar wel een specifieke expertise hebben, kunnen ook actief deelnemen met een lagere (of zonder) financiële bijdrage op voorwaarde dat de andere deelnemende partijen hiermee instemmen. Op deze wijze wordt de toegankelijkheid vergroot voor alle relevante partijen bij de ontwikkeling van de NEN. Om het project te kunnen afronden moet het totaal benodigde bedrag aan financiering worden zeker gesteld. De gegeven begroting is indicatief. Dat betekent, dat na een eventuele bijstelling van de werkzaamheden en begroting of na het afhaken van financiers, aan de andere partijen gevraagd kan worden een extra bijdrage te leveren. Ook kan de inzet van partijen worden gevraagd bij het benaderen van eventuele andere partijen voor deelname. Voor aanvang van het project moet zicht zijn op minimaal 80% van de benodigde financiering conform begroting. Om de financiering van de NEN-werkgroep sluitend te krijgen stelt NEN voor om een financieringsverdeling te maken met onderscheid in categorieën van partijen en hun financiële bijdrage. Het verzoek aan de organisaties is om bij de aanmelding aan te geven of zij akkoord gaan met de voorgestelde bijdrage behorend bij de categorie waar de organisatie onder valt. Categorie Bijdrage (excl. BTW) per kalenderjaar Branche- en beroepsorganisaties in de sprinklersector 3.000,- Verzekeraars 3.000,- Bedrijven 3.000,- Vereniging conformiteitverklarende instellingen 3.000,- Woningbouwverenigingen, adviseurs 3.000,- Experts, toetsende instanties Geen De facturering voor de financiering van de werkgroep vindt na besluitvorming tijdens de startbijeenkomst plaats. Andere voorstellen zijn bespreekbaar Overige voorwaarden De deelnemers worden expliciet genoemd in de ontwerp-nen. Iedere deelnemer ontvangt kosteloos een exemplaar van de definitieve NEN. Daarnaast heeft deelname aan de werkgroep de volgende voordelen: - Informatie over relevante ontwikkelingen (strategisch voor de eigen organisatie). - Invloed op de inhoud van de NEN. - (Inter)nationaal netwerken en profileren. - Meewerken aan innovatie. - Kennisopbouw en ontwikkeling. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 16/23

17 6 Deelname en contactinformatie Deelname aan de NEN-werkgroep staat open voor elke organisatie die belang heeft bij dit onderwerp. Om uw deelname kenbaar te maken willen wij u verzoeken om het deelnameformulier in te vullen en ondertekend te retourneren, het liefst vóór 02 april Na de eerste vergadering in de definitieve samenstelling is het niet meer mogelijk om deel te nemen aan de werkgroep, tenzij werkgroepleden gezamenlijk besluiten hiervan af te wijken. Indien bij de oprichting van de werkgroep de belangenvertegenwoordiging nog niet voldoende breed is, zal NEN i.s.m. de werkgroepleden proactief andere belanghebbenden benaderen. In overleg met de leden wordt besloten op welke wijze de belanghebbende partijen betrokken kunnen worden bij het proces. De startbijeenkomst vindt in Utrecht plaats: NEN vergadercentrum Piet van Dommelenhuis, Churchilllaan 11, 3527 GV Utrecht, aanvang 13:30 uur De contactpersoon voor dit normalisatietraject is: M.C.O. Mergeay T (015) Consultant NEN-Bouw Cluster Bouwveiligheid E marc.mergeay@nen.nl OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 17/23

18 7 CEN, ISO en NEN 7.1 Over CEN De Europese normalisatie-instelling (CEN) is een non-profit organisatie die op Europees niveau normen vaststelt op basis van consensus en transparantie. De organisatie is een samenwerkingsverband van nationale standaardisatieorganisaties in de Europese en EFTA-landen 1, met een lid per land en een centraal secretariaat in Brussel. De bij CEN aangesloten nationale normalisatie-instellingen hebben onderling afgesproken, dat zij Europese normen nationaal overnemen en eventuele ermee strijdige nationale normen intrekken. Dit is een verschil in status met internationale normen: die hoeven niet nationaal te worden overgenomen. CEN vormt een brug tussen de publieke en private sector. Enerzijds zijn nationale normalisatie-instituten, een onderdeel van de overheid, of hebben een mandaat gekregen van de nationale overheid. Anderzijds zijn sommige nationale normalisatie-instituten geheel onafhankelijk en hebben dus ook geen overheidssteun. Kortom CEN ondersteunt het proces om consensus te bereiken tussen de belanghebbenden in heel Europa. 7.2 Over ISO De Internationale Organisatie voor Standaardisatie (ISO) is een non-profit organisatie die normen vaststelt. De organisatie is een samenwerkingsverband van nationale standaardisatieorganisaties in 160 landen, met een lid per land en een centraal secretariaat in Geneve, Zwitserland. ISO is het grootste instituut in de wereld dat normen ontwikkelt en publiceert. ISO vormt een brug tussen de publieke en private sector. Enerzijds zijn nationale normalisatie-instituten, een onderdeel van de overheid, of hebben een mandaat gekregen van de nationale overheid. Anderzijds zijn sommige nationale normalisatie-instituten geheel onafhankelijk en hebben dus ook geen overheidssteun. ISO (International Organization for Standardization) is een non-profit organisatie en vormt een brug tussen de publieke en private sector. Enerzijds zijn de nationale normalisatie-instituten, een onderdeel van de overheid, of hebben een mandaat gekregen van de nationale overheid. Anderzijds zijn sommige nationale normalisatie-instituten geheel onafhankelijk en hebben dus ook geen overheidssteun. Kortom ISO ondersteunt het proces om consensus tussen de belanghebbenden te bereiken. 7.3 Over NEN Het Nederlandse Normalisatie-instituut (NEN) is al meer dan negentig jaar de betrouwbare en onafhankelijke partner voor het maken van afspraken; vanaf de start van het proces om te komen tot heldere afspraken (normalisatie) en bij het opstellen van certificatieschema s en het ontwikkelen van keurmerken. NEN verzorgt openbare transparante registers van gecertificeerde ondernemingen, personen, producten en diensten De rol van NEN bij normalisatie NEN begeleidt het consensusproces tussen de belanghebbende partijen en heeft de infrastructuur om alle afspraken te beheren, te onderhouden en deze bekend te maken in de markt. De activiteiten lopen uiteen van het organiseren en verslagleggen van vergaderingen tot het bereiken van consensus bij tegenstrijdige belangen. Wij bewaken het proces tot er een tastbaar eindresultaat ligt. Hierbij gaan we doortastend te werk, zodat discussies vlot in concrete resultaten omgezet worden! Als onafhankelijke stichting zonder winstoogmerk maakt NEN uniek deel uit van het Europese (CEN) en mondiale (ISO) normalisatienetwerk. NEN behartigt op internationaal niveau de belangen van de Nederlandse markt en u kunt daar gebruik van maken Normen en normalisatie Een norm is een vrijwillige afspraak tussen belanghebbende partijen over een product, dienst of bedrijfsproces. Normalisatie is het proces om te komen tot een norm. Dit proces is open, transparant en gericht op consensus. Doordat alle belanghebbende partijen meedoen, ontstaat er een breed gedragen resultaat, dat algemeen wordt toegepast. Meer informatie over NEN en normalisatie vindt u op 1 EFTA is de European Free Trade Association : Liechtenstein, IJsland, Noorwegen en Zwitserland. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 18/23

19 8 Bijlage 1: Overzicht belanghebbende partijen Onderstaand is een overzicht weergegeven van de door NEN geïdentificeerde belanghebbende partijen. Dit overzicht is geen onuitputtelijke lijst. Als belanghebbende partijen zijn naast individuele organisaties ook brancheorganisaties genoemd. Tevens is aangegeven welke partijen door NEN geïnterviewd zijn. Categorie belanghebbenden Belanghebbenden 1a Directe gebruikers Woningbezitters 1b Brancheorganisaties directe Vereniging van eigenaren, Woningcorporaties, Zorgcentra gebruikers 2a Voorwaarde scheppende Woningcorporaties, brandweer, gemeenten, B&WT organisaties / opdrachtgevers 2b Brancheorganisaties van voorwaarde scheppende partijen NVBR, AEDES, VNG, B&WT, CCV, NeVeP, ROZ, St. Kences, VACPunt Wonen, VVS, VEWIN, VNO-NCW, 3a Adviserende organisaties Adviesbureau s (bouw)veiligheid, architectenbureau s 3b Brancheorganisaties van VVBA, NL-Ingenieurs, BNA, BBN adviserende partijen 4a Uitvoerende / toepassende / Installatiebedrijven dienstverlenende organisaties 4b Brancheorganisaties van UNETO-VNI, NOVB-VWI uitvoerende / dienstverlenende / toepassende partijen 5a Producenten / leveranciers van hoofdproduct Fabrikanten sprinklersystemen e/o -componenten, (o.a.: BAM-Techniek, VSH, ) 5b Brancheorganisaties van NOVB-VSI, NOVB-VWI producenten / leveranciers van hoofdproduct 6a Producenten / leveranciers van Leveranciers brandmeldsystemen, ontruimingsalarmsystemen aanhangende producten en diensten 6b Brancheorganisaties van VEBON, NOVB-FSS producenten / leveranciers van aanhangende producten en diensten 7 Onderzoek- en TNO, Efectis, NIFV, Technische Universiteiten, KWR, KIWA kennisinstellingen 8 Controlerende instanties VIVB, LPCB, UL 9 Wetgevende instanties Min. BZK 10 Bestaande/nieuwe Gemeente Almere initiatiefnemers 11 Contextbepalers groter geheel Verbond van Verzekeraars OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 19/23

20 9 Bijlage 2: Procedure NEN Basisprincipes Aanvraag Iedere natuurlijke of juridische persoon (aanvrager) die belang heeft bij de ontwikkeling van een NEN kan een voorstel voor een NEN project voorleggen aan de Algemeen Directeur NEN die dit ook ter informatie aan een betrokken Beleidscommissie voorlegt. Wanneer een normcommissie (NC) besluit een NEN te ontwikkelen, is een meerderheid van meer dan 50% van de partijen in de normcommissie nodig. Samenstelling van de werkgroep Voor het ontwikkelen van een NEN wordt een werkgroep opgezet. Uiteraard kan een bestaande relevante normcommissie deze taak ook op zich nemen. Het voornemen tot instellen van een werkgroep voor het ontwikkelen van een NEN wordt door het Nederlands Normalisatie-instituut bekend gemaakt op de NEN website in de rubriek Normontwikkeling. Voor het instellen van de werkgroep geldt een termijn van 6 weken na bekendmaking van het voornemen tot opstellen van een NEN. Het Nederlands Normalisatie-instituut verricht in deze periode een opstartinventarisatie onder potentiële belanghebbenden en publiceert het voornemen tot het ontwikkelen van een NEN op de NEN website. Binnen die termijn moeten de deelnemers zich hebben aangemeld. Het is binnen die termijn niet mogelijk potentiële deelnemers te weigeren. Daarna is aanmelding niet meer mogelijk, tenzij de werkgroep dit van algemeen belang acht. De leden van de werkgroep, alsmede de projectsecretaris worden door het Nederlands Normalisatie-instituut in een commissieleden-database vermeld. Financiering Over de benodigde financiering beslist de voorzitter van de normcommissie Vaste Blussystemen, in samenspraak met de secretaris. Overlap van NEN en NEN coördinatiemaatregelen Een NEN mag niet in tegenspraak zijn met een bestaande NTA, NPR, NVN en met andere NEN's. Wel is concurrentie mogelijk (b.v. een andere bepalingsmethode voor hetzelfde criterium of werkzaam bestanddeel). Besluitvormingsprocedure Een NEN-ontwerp zal ter openbare kritiek worden voorgelegd. Het voorleggen aan een door de werkgroep of normcommissie gedefinieerde groep belanghebbenden is eveneens mogelijk. Wanneer de ontwikkeling van een NEN zover is voortgeschreden dat consensus is bereikt, geeft de werkgroep het document via de normcommissie vrij voor publicatie. Layout Proceduredocumentatie In het voorwoord bij de NEN moet het volgende worden opgenomen: Doelstelling Vermelding van de medewerkers en/of instellingen die bij de opstelling van de ontwerpnorm waren betrokken Layoutregels Zoveel mogelijk worden de regels voor het opstellen van Nederlandse normen gehanteerd. Aanduiding van het document De aanduiding van een NEN bestaat uit de afkorting NEN en een documentnummer. Het Nederlands Normalisatie-instituut zorgt voor een uniek nummer passend in de normnummerreeks. In het geval van een partnerorganisatie kan ook het acroniem van die organisatie met een documentnummer in de NEN worden vermeld. Aanduidingsvoorbeeld: NEN In de normalisatiecatalogus wordt hieraan het jaar van publicatie toegevoegd. OPROEP VOOR DEELNAME NEN WERKGROEP PAG 20/23