't Het-woordenboek. Een hulpmiddel voor nieuwelingen in het Nederlands. door Derek j Suchard

Transcriptie

1 't Het-woordenboek? Een hulpmiddel voor nieuwelingen in het Nederlands door Derek j Suchard

2 In den beginne was HET woord Matt. 1:1 Copyright Alle rechten voorbehouden.

3 "Waarom is het?" VOOR DE STUDENT van Nederlands als tweede taal is er niets meer vervelend dan de onzijdige, zeg maar de "het" woorden, te moeten leren. Men maakt het eigenlijk moeilijker dan het is, door het herhalen van het mantra, "Je moet ze gewoon leren." Elk woord, een voor een. Maar zo moeilijk is het toch niet. Na een nauwkeurige analyse van de meer dan 12,000 "het" woorden uit een normale woordenschat van ongeveer 60,000 woorden te hebben uitgevoerd, blijkt dat ook de "het" woorden beheerst kunnen worden, en wel sneller dan de meeste mensen geloven. Dat wil niet zeggen dat alles in een klap duidelijk zal worden, maar wel dat de studenten, uitgerust met een paar aanwijzingen, de "het" woorden sneller dan ooit tevoren zullen kunnen beheersen. Alle talen, en vooral die talen die hun woorden bij geslacht onderscheiden, hebben regels voor hun woorden, en het Nederlands vormt hier geen uitzondering op. In het algemeen, blijken Nederlanders het goed gebruik van de juiste geslachtsvorm als onbelangrijk te beschouwen (in die mate dat o.a. in het Prisma Handwoordenboek Nederlands Engels en Engels Nederlands, en ook in de woordenlijsten van "De Delftse Methode Nederlands voor Buitenlanders" de geslachtsvormen voor de Nederlandse woorden niet te vinden zijn) maar kennelijk beschouwen zij het wel belangrijk dat buitenlanders de taal correct gebruiken en, uiterst hulpvaardig, verbeteren zij konstant hun nieuwe taalgenoten. Het doel van dit werk is een leersysteem te zijn voor de "het woorden" die de meesten problemen voor de leren van NT2 opleveren. "Hoe werkt het?" De "het"-woorden maken tussen een derde en de helft uit van de Nederlandse zelfstandige naamwoorden, en de grootste meerderheid is of onmiddellijk herkenbaar, of maakt deel uit van langere, samengestelde woorden die ook op hun beurt herkenbaar zijn. In het algemeen maakt het niet zo veel uit of een woord mannelijk of vrouwelijk is. Met uitzondering van een klein verschil in het gebruik van het voornaamwoord in de derde persoonsvorm, enkelvoud, en in de tweede naamval, worden alle mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden precies hetzelfde behandeld. In sommige boeken worden toch een beetje aandacht aan het verschil tussen die twee besteden, maar heel weinig aan hoe de "het" woorden herkend kunnen worden. Zo bestaat er bijvoorbeeld een serie achtervoegsels die altijd vrouwelijk zijn. Deze zijn: -heid: schoonheid, gerechtigheid, -nis: betekenis -ing als het achter de stam van een werkwoord valt: regeling 1

4 -st als het achter de stam van een werkwoord valt: kunst -schap wat betreft zaken met een niet-sociale betekenis: blijdschap, boodschap, maar: het admiraalschap. -de/te: koude, kunde. -ij: bedriegerij -ie: discussie -iek/ica: logica -theek: bibliotheek 2 -teit: universiteit -tuur/ture: natuur, vacature -ade/ide: tirade, asteroide -ode: methode -ude: amplitude -age: tuigage -ine: discipline -se: analyse Er bestaat ook een lijst van vrouwelijke zelfstandige naamwoorden die anders eindigen dan met bovengenoemde achtervoegsels, maar naar de Nederlandse gewoonte is er minder belangstelling voor het verschil tussen de mannelijke en vrouwelijke in het dagelijks gebruik, en zullen wij er geen tijd aan besteden. Voor mannelijke zelfstandige naamwoorden zijn er echter categorieën van woorden waarvan de belangrijkste zijn die woorden die van werkwoorden afgeleid zijn. Een gemakkelijke regel om te onthouden hoe deze woorden goed gebruikt worden is: als een van een werkwoord-afkomstig zelfstandig naamwoord anders eindigt dan met een -ing of -st achtervoegsel (die vrouwelijk zijn) of met een ge-, be- of ver- voorvoegsel begint (die onzijdig zijn), dan is het gewoon mannelijk. Grof gezien, kunnen de "het" woorden in een aantal klassen onderscheiden worden: Woordsoort bij betekenis: Kleuren: het rood, het zwart, het blauw, enz. Chemische onderdelen en andere stoffen waarvan andere dingen gemaakt kunnen worden. Talen: het Nederlands, het Frans, het Engels, het Turks. Spellen: het voetbal, het hockey, het bridge Werkwoorden die als zelfstandige naamwoorden worden gebruikt: het eten, het drinken, het spelen, het zingen, enz. De streken van het kompas: het noorden, het zuiden, het oosten, het westen, enz. Bont soorten: het skunk, het nerts, enz. Samengestelde woorden die samengevoegd worden met een ander "het" woord. Het zijn ongeveer 300 woorden die herhaaldelijk aan een ander woord voorafgaan volgens de Nederlandse stijl van het samengestelde woorden op te bouwen. Als het eind onderdeel, b.v. "het huis" in het woord "ziekenhuis", een het woord vormt, wordt het hele woord onzijdig; het begin wordt dus een bijvoeglijk voorvoegsel. De allergewoonste achtervoegselwoorden zijn diegene die staan op de lijst die hieronder.

5 Zelfstandige naamwoorden die met de voorvoegsels "ge-", "be-" of "ver-" beginnen en van werkwoorden afgeleid zijn en die niet op "ing" eindigen: het gebabbel, het gezeur, het gelach, het bestuur, het beleid, het verstand, het verschil. Woorden die in een bepaald achtervoegsel eindigen. (t/d/p)je - als verkleinwoord. um: het spectrum, het centrum, het aluminium. Welk woord dan ook, dus, dat van een Latijns onzijdig zelfstandig naamwoord is afgeleid, inclusief varianten als "het stadion" van het Latijns "stadium." De enige uitzondering is de datum. schap: admiraalschap, burgerschap als het over de sociale stand van iemand gaat. -schap is echter vrouwelijk in andere gevallen, b.v. de boodschap. -isme: islamisme, boedhisme, liberalisme, enz. sel: stelsel, beginsel, voegsel, enz. dom: als het over een bepaald aardrijkskundig gebied gaat: b.v. bisdom, eigendom als in "bezit", aartshertogdom. "Dom" is echter een mannelijk, "de" dus, achtervoegsel als het over abstracte ideeën gaat. b.v. rijkdom, eigendom in recht, enz. ment: moment, appartement, enz. gram: kilogram, telegram, enz. tuig: vliegtuig, voertuig, enz. ema: thema, schema, dogma, aroma, axioma, enz. Echter niet cinema. -eem: eczeem, diadeem, enz. Terwijl het voorgaande vaste regels volgt, is er ook een categorie die een soort "fuzzy logic", minder stricte regels, volgt, en alhoewel de aanwezigheid van een van deze karakteristieken een aanwijziging is dat het een "het" woord kan zijn, is dit niet in elke situatie het geval. Dat betekent, dus, dat als je zo'n woord ziet, moet je een beetje oppassen dat je het goede lidwoord gebruikt. De aanwezigheid van een dubbele klinker in de laatste lettergreep, en "-aat" in het bijzonder, (zelfs als het woord uit een lettergreep bestaat): het derivaat, het raam, het etmaal, maar de aal. Woorden die een "ij", lange-ij tweeklank, in de laatste lettergreep hebben (maar niet als de laatste twee letters -- dan is het vrouwelijk. b.v. de rij) : het lijf, het lijk, het onderwijs, maar de pijn, de of het rijm, enz. Woorden die met "ief" eindigen: het motief, het archief, maar de dief en de infinitief. Woorden die met "cht" eindigen. Het of de aanrecht. 3

6 Deze moeten een voor een geleerd worden, maar samen, vormen zij een vrij klein onderdeel van de totale woordenschat, en, wanneer men gewaarschuwd is voor hun bestaan, wordt het leren daarvan veel makkelijker. Misschien bedoeld als een weerspiegeling van de zeer democratische volksaard van de Nederlandse samenleving, heeft men vaak de keuze van geslachtsvorm. Er zijn veel woorden die twee en soms drie verschillende geslachtsvormen gebruiken, zelfs als de betekenis is in alle gevallen hetzelfde. Dat is maar een andere hinder langs het pad naar goed taalgebruik. De beste manier om met die woorden om te gaan is, eens geleerd, kies maar van de mogelijkheden uit, en besteed daaraan weinig tijd verder. Hoewel er maar twee kleine verschillen zijn tussen het gebruik van de mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden, of "zij" of "hij" in de derde persoonsvorm, en of "zijn" of "haar" in de tweede naamval te gebruiken, tussen de "het" woorden en de andere twee soorten, zitten er meer verschillen in. Een daarvan is het verschil in gebruik als iemand een verschil tussen twee bepaalde dingen wil laten zien door gebruik van een aanwijzend voornaamwoord te maken. Deze meid (die vrouwelijk is) wordt Dit meisje (als het onzijdig enkelvoud is), maar Deze meisjes (als het onzijdig meervoud is). Die man (mannelijk), maar Dat kind (onzijdig enkelvoud) en Die kinderen (onzijdig meervoud). Ingewikkelder is het gebruik bij en onbepaald lidwoord. De regel klinkt simpel: in het enkelvoud, bij een onbepaald lidwoord, verliest een bijvoeglijk naamwoord zijn "e". Dus, het witte huis, maar een (als bijvoeglijk naamwoord en niet als telwoord) wit huis. Maar, en in de meeste Nt2 boeken komt dit niet aan bod, de lijst van onbepaalde naamwoorden is uitgebreid: een, zoals gezegd; geen; ieder; elk; welk; en, enig. Dus: Een wit huis. Het witte huis. EN Deze witte huizen. Geen jong meisje. Dit jonge meisje. EN Deze jonge meisjes. Ieder rijk land. Dat rijke land. EN Die rijke landen. Elk wijs kind. Het wijze kind. EN De wijze kinderen. Welk arm bisdom. Het arme bisdom. EN Dat arme bisdom. Enig groot schip. Dat grote schip. EN Die grote schepen. Termen: 4

7 Als een woord dat op de lijst staat gewoon en altijd maar onzijdig is, wordt er geen aantekening bij gezet. Maar als een woord ook andere geslachtsvormen kan hebben, krijgt het een geschikt notitie. b.v. een woord dat ook onzijdig en vrouwelijk is met dezelfde betekenis, maar met de voorkeur voor de onzijdig, dan ziet u onder het woord de notitie: Ook V. Als een woord ook mannelijk en onzijdig is, maar met de voorkeur voor de mannelijk, dan ziet u: Bij voorkeur M. Woorden die verschillende geslachtsvormen krijgen als zij verschillende betekenissen hebben, zijn duidelijk genoteerd met de juiste geslachtsvorm bij de juiste betekenis. B.v.: aal Als biersoort. V. als mestvocht. M. als paling. Dat betekent dus dat aal, dat onzijdig is als biersoort, ook V. qua mestvocht is, en ook M. als het over een paling gaat. De perfectionist onder ons zal merken dat in sommige gevallen geven verzamelaars van andere woordenboeken ook soms meer keuzen qua geslachtsvorm als een woord een andere geslachtsvorm heeft in het zuiden des lands dan in het noorden. Dat heb ik niet gedaan. De meeste buitenlanders leren het Nederlands op school, van de pers en van de omroepmedia, waar de noordelijke stijl de voorkeur heeft. Ik meen dat het belangrijker is voor een leerling van NT2 om in het begin met de fundamentelen te beginnen, en daarna, voor wie dat wil, met de nuancering. 5

8 Het Begin Het-woord achtervoegsellijst De volgende woorden komen heel vaak voor als achtervoegsels aan het einde van samengesteld woorden. Volgens Nederlandsche stijl, krijgt het hele woord het geslacht van het achtervoegselwoord. accent alarm alfabet altaar Ook M. ambt apparaat archief artikel bad bed bedrijf beeld been beest beheer belang bericht besluit bestaan bestuur betoon bewijs bezit bezoek bezwaar biljet blad blik Als stofnaam, voorwerpsnaam. M. als van de ogen. blok Als anders dan klomp of s peelgoed, die M. zijn. bos Als woud. M. als bundel. boek bont bord brood bureau cijfer comité concert conflict congres contract debat deel Als gedeelte. V. als plank, dorsvloer. dictaat dier doek Als schilderij, gordijn. Ook M. als stofnaam. M. als lap. dek donker Ook M. dorp draad Ook M. als stofnaam. M. als voorwerpsnaam. eind einde examen exemplaar feest fonds 6

9 formaat formulier gat gebied gebouw gebruik geheim geld glas goed gras haar hof Tenzij een tuin, die M. is. hok hol Als anders dan het lopen, die M. is. hotel hout huis ijs hoofd ijzer incident insekt instituut jaar jacht Als een schip. V. als het jagen. jong kanaal kantoor kapitaal Als som. V. als hoofdletter. kamp Als een legerplaats. M. in andere gevallen. kasteel katoen Ook M. kind kleed klimaat klooster komplot koor korps kostuum krediet kruid kruis kussen kwartier land leger legioen leven lichaam licht lid lied linnen lokaal loof maal Als maaltijd. Bij voorkeur V. als keer. V. als zak. meel meer merk mes metaal middel misbruik misdrijf monster motief nest net nieuws nummer offer omslag Bij voorkeur M. als voorwerpsnaam. Alleen M. in andere gevallen. onderwijs onderzoek ontwerp oog oordeel order Bij voorkeur V. orgaan orkest overschot paar paard pad Als weg. Anders V. pand Bij voorkeur M. als jas. Anders altijd O. papier 7

10 park patroon Als model. M. als beschermer, baas. V. als huls met lading peil pensioen personeel plan plein poeder Ook M. proces produkt publiek punt Bij voorkeur V. als leeste ken. M. als spits. O. in andere gevallen. raam Anders dan raming, die M. is. rek Anders dan het rekken, veerkracht, die M. zijn. rapport recht register resultaat rooster Bij voorkeur M. sap scherm schild schip schrift schut sein seizoen snoer spel spoor Anders dan voortplantingscel en uitsteeksel, die V. zijn. staal Anders dan steel, tronk, die M. zijn. station strand stro stuk systeem tablet Bij voorkeur V. tapijt tarief teken tekort terrein toestel Als apparaat. M. als verzamelnaam. touw tuig uniform Ook V. vee toneel veld venster verblijf verdriet verhaal verhoor verkeer vermogen vers verslag vertrek vertrouwen vlak Als anders dan een vlek, die V. is. vlees voeder volk vonnis voorstel vuur wapen water woud weer Ook M. als eelt, knoest. M. als ram. V. in andere gevallen. zegel Anders dan om te plakken, die M. is. werk zeil woord 8

11 HET einde 9