Postbus AE Den Haag tel fax
|
|
- Rudolf Bosman
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Postbus AE Den Haag tel fax Nieuwe DNA technieken bieden grotere kans op een diagnose De mogelijkheden en uitdagingen van Next Generation Sequencing voor de klinisch genetische diagnostiek. We begrijpen steeds meer van de relatie tussen het erfelijk materiaal en ziekten. Ook de technische mogelijkheden om kennis te verwerven op het gebied van genetica breiden zich snel uit. Nieuwe technologie maakt het mogelijk om de volgorde van het gehele erfelijk materiaal te bepalen in steeds minder tijd en met minder kosten. Deze nieuwe technologie wordt Next generation sequencing (NGS) genoemd. Dank zij deze technologie wordt het mogelijk om sneller betere diagnoses te stellen bij personen met een erfelijke ziekte. De nieuwe mogelijkheden stellen ons echter ook voor vraagstukken, zoals hoe om te gaan met nevenbevindingen en hoe data te delen met respect voor privacy. Daarom is over dit onderwerp gesproken in het Forum Biotechnologie en Genetica op 14 juni De techniek Next generation sequencing (NGS) kan voor genetische diagnostiek ingezet worden op drie niveaus. Er kan gebruik van worden gemaakt om sets van aandoening-specifieke genen te sequensen, zogenaamde genpanels, bijvoorbeeld wanneer alleen gezocht wordt op specifieke hartafwijkingen. Daarnaast is het mogelijk om de coderende gebieden (exonen) van alle genen te sequensen, dat heet whole exome sequencing (WES), of zelfs de volgorde van het hele genoom, whole genome sequencing (WGS) te bepalen. Bij deze laatste methode worden dan niet alleen de genen, maar ook de volgorde van het tussen de genen gelegen DNA bepaald. De methoden WES en WGS worden steeds toegankelijker, sneller en goedkoper, waardoor deze op meer gebieden en vaker ingezet kunnen worden. De mogelijkheden van WGS kunnen als volgt samengevat worden: waar men met de klassieke sequencing methoden probeert een beeld te krijgen van een kamer bij het licht van een zaklantaarn, doe je met WGS gewoon het volle licht aan. Dat geeft een heel ander en completer beeld van het erfelijk materiaal. Toepassingen en uitdagingen van WES/WGS bij het stellen van een diagnose Op dit moment kan WES al worden toegepast om een diagnose te stellen bij patiënten waar een vermoeden is van een erfelijke oorzaak van hun aandoening. Dit heeft een aantal duidelijke voordelen. Er kunnen bijvoorbeeld diagnoses gesteld worden bij patiënten waarbij dat met standaardmethoden niet mogelijk was. 1 Zo is met behulp van WES zowel bij mensen met een verstandelijke beperking als bij kinderen met onbegrepen aandoeningen in 25-50% van de gevallen een mutatie gevonden. 2,3 Met WGS kunnen zelfs nog meer mutaties gevonden worden. Ook kunnen er meer patiënten getest worden, doordat de doorlooptijd korter is en kosten bespaard worden. 4 Er kunnen meer precieze diagnoses gesteld worden en de diagnostische zoektochten worden aanzienlijk ingekort. Het stellen van een diagnose is belangrijk voor de patiënt in verschillende opzichten.
2 Een precieze diagnose kan rust geven voor de betrokken patiënt en/of ouders/familieleden omdat er een einde komt aan een vaak lange onzekere zoektocht naar een diagnose en is nodig voor een eventuele behandeling, misschien ook voor vergoedingen, keuringen en voor de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Ook voor het toekomstperspectief van de patiënt (en eventueel zijn/haar ouders), bv. schoolkeuze, kan een DNA-diagnose heel waardevol zijn. Er zijn ook uitdagingen bij de invoer van deze nieuwe technieken. Voor de interpretatie van de DNA sequentie kan gebruik gemaakt worden van speciale software, die met behulp van beslisbomen leidt tot een diagnose. Met regelmaat worden evenwel varianten in het DNA gevonden, waarvan de betekenis (nog) niet duidelijk is, de zogeheten Variants of Unknown Significance (VUS). Door het delen van de sequentiegegevens van patiënten ( data ) tussen meer laboratoria kan men de interpretatie van varianten verbeteren en het aantal verminderen. Het delen van data levert echter ook juridische en ethische vragen op, vooral met betrekking tot de privacy van patiënten. Nevenbevindingen, dat wil zeggen aanwijzingen voor (een risico op) een ander type aandoening dan waar naar gezocht werd, worden in Nederland in 1-2% van de aanvragen voor WES in het kader van de diagnostiek gevonden. Hierbij rijst de vraag of de klinisch geneticus de patiënt hierover dient te informeren en hoe van te voren schriftelijk kan worden vastgelegd dat de patiënt zijn toestemming geeft voor het onderzoek nadat hij uitvoerig is geïnformeerd over de voor- en nadelen en over welke gegevens verzameld zullen worden ('informed consent'). Delen van data Om de betekenis van variaties in het DNA van patiënten te kunnen duiden, is het van groot belang om de sequentiedata van veel verschillende personen te kunnen vergelijken, zeker waar zeer zeldzame of mogelijke combinaties van variaties tot een klinisch beeld (herkenbaar patroon van afwijkingen) leiden. Door deze vergelijking kan bepaald worden of een variatie daadwerkelijk tot een aandoening leidt of een variatie is die verder geen ziekte veroorzakende betekenis heeft. Hiervoor moeten deze varianten dus ook toegankelijk zijn voor (wetenschappelijk) onderzoekers, en niet alleen de behandelaar. Dit delen van data kan op verschillende manieren. Eén manier is om in één database van een groot aantal personen alleen die delen van de sequentiegegevens op te slaan waarin een variatie/mutatie gevonden is, met daarbij aangetekend wat de variatie betekent. Een andere manier is om de gehele volgorde van iemands DNA op te slaan in een centrale database, maar dit lijkt op gespannen voet te staan met de Nederlandse wet- en regelgeving. Data analyseren in de Cloud is evenzo bezwaarlijk. Een manier om wel gezamenlijk gebruik te maken van data zonder het risico te lopen dat onbevoegde ogen de gegevens zien, is de data lokaal opslaan, waarna analysesoftware er naar toe reist. De software vergelijkt dan de sequentiedata van verschillende personen met elkaar zonder dat de wetenschapper de data ziet. Zo blijft de vertrouwelijkheid gewaarborgd. Dat zorgvuldig wordt omgaan met vertrouwelijke patiëntendata is niet alleen een belangrijke ethisch uitgangspunt, maar vloeit ook voort uit de privacywetgeving. Hoe dat precies vorm moet krijgen, is afhankelijk van de context. Door de data dicht bij de patiënt te bewaren kan de patiënt de regie over zijn dossier voeren en bepalen wie welke data kan zien. Omdat de patiënt soms van mening verandert, zeker waar het nevenbevindingen betreft, is het belangrijk om te documenteren welke informatie de patiënt gekregen heeft.
3 In 2018 wordt nieuwe Europese regelgeving van kracht op het gebied van privacy. 5 Hoewel aanvankelijk werd gevreesd dat deze het delen van data in en tussen de lidstaten aanzienlijk zou kunnen bemoeilijken voor het delen van data was vrijwel altijd specifieke toestemming vereist, laat de definitieve versie van de regeling ruimte voor lokale/nationale regels voor het delen van data die minder streng zijn. Hoewel het van groot belang is dat gegevens voor andere onderzoekers beschikbaar zijn, komen lang niet alle laboratoriumspecialisten en (klinische) onderzoekers er in de dagelijkse praktijk toe om data van hun patiënten te delen. Dit zou kunnen verbeteren door de werkdruk te verminderen en eventueel de vergoeding voor verrichte diagnostiek afhankelijk te laten zijn van het delen van data. De software die gebruikt wordt voor de analyse van de DNA sequentie zou hier een rol in kunnen spelen. Ook zullen andere medisch specialisten moeten worden bijgeschoold om een deel van de activiteiten van de genetici over te kunnen nemen. Ouders delen soms data over hun kinderen op privacygevoelige media, bijvoorbeeld via Facebook, waar dit niet verstandig lijkt vanuit een juridisch oogpunt gezien. Maar aangezien ouders anders tegen de medische en maatschappelijke aspecten van de aandoening van hun kinderen aankijken en ook meer de verschillen zien door discussies onderling, kan dit juist voor artsen waardevol zijn. Bij de verstrekking van data ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek blijft de vraag hoe specifiek de toestemming van de patiënt geformuleerd dient te worden. Ditzelfde geldt ook voor opslag en gebruik van weefsel in biobanken (dit zijn opslagplaatsen waar medische gegevens en lichaamsmateriaal van patiënten en/of gezonde vrijwilligers bewaard worden). Opslag van data is namelijk ook een aandachtspunt. De mogelijkheid om op een centrale locatie WGS uit te voeren voor de klinisch genetische diagnostiek wordt op dit moment onderzocht. De vraag is dan hoe en waar de data opgeslagen zouden moeten worden en wie de eigenaar is van de database. Hoewel het op den duur goedkoper en makkelijker is om tijdens het leven een paar keer opnieuw te sequensen dan de reeds verkregen data te bewaren, kleven daar ook nadelen aan. Data dienen bewaard te worden om te achterhalen hoe een diagnose tot stand is gekomen. Bovendien bestaat de verplichting om een volledig dossier te bewaren en daar hoort dit type gegevens bij. Scholing / Kennis van de mogelijkheden van WES/WGS De nieuwe mogelijkheden van DNA analyse zijn nog niet algemeen bekend. Daarom is scholing erg belangrijk, voor klinisch genetici maar vooral voor andere medisch specialisten, huisartsen, jeugdartsen én het publiek. Dit betreft zowel de mogelijkheden en onmogelijkheden van de technieken als de inzichten die verkregen worden. Dit zou grondig aangepakt kunnen worden in het nieuwe raamplan voor het onderwijs in de geneeskunde dat door de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra opgesteld gaat worden. Er zijn ook andere mogelijkheden om geneeskundestudenten al vroeg in de opleiding kennis met het vakgebied te laten maken, zoals een verplicht coschap bijvoorbeeld. In het UMCU gaat vanaf najaar 2016 een dergelijk verplicht klinisch genetisch coschap van start. Hierdoor wordt mogelijk de stap naar gebruik maken van de mogelijkheden van klinisch genetische diagnostiek ook in andere specialismen minder groot. Voor de laboratoriumspecialisten zou er een basisopleiding tot laboratoriumspecialist kunnen komen met daarna specialisatie in een klinische discipline.
4 Niet alleen de inhoud van het onderwijs voor geneeskundestudenten, medisch specialisten en het publiek zou verbeterd moeten worden, ook de manier van onderwijs geven en kennisverbetering is aan vernieuwing toe, bijvoorbeeld door het bouwen van kennis-sites. Goede voorlichting via websites, zoals bijvoorbeeld checkdecheck.nl en erfocentrum.nl, en scholing zijn ook maatregelen die getroffen kunnen worden wanneer buitenlandse bedrijven mensen in Nederland actief benaderen voor genetische testen zonder genetische counseling. Farmacogenetica De farmacogenetica bestudeert de invloed van genen op het effect van medicijnen. Dit kan zowel de werking of de dosering van het geneesmiddel betreffen als eventuele bijwerkingen. 6 Door gebruik te maken van kennis over de genetische aanleg voor bepaalde enzymen of de aanwezigheid van variatie in eiwitten waar bepaalde medicijnen op gericht zijn, kan voor een behandeling gestart wordt een voorspelling gedaan worden over bijvoorbeeld de dosering van een geneesmiddel of een keuze gemaakt worden voor een ander geneesmiddel. Hier kan veel winst behaald worden zowel voor patiënten, die een beter werkend medicijn krijgen of een medicijn met minder bijwerkingen, als voor de kosten in de gezondheidszorg, omdat niet onnodig medicijnen gebruikt worden waarvan van te voren bekend zou kunnen zijn dat er geen of een beperkt effect is. Hier wordt bij de behandeling van borstkanker al gebruik van gemaakt, door bijvoorbeeld eerst te testen of een tumor gevoelig is voor hormonen voordat het hormoonremmende middel Tamoxifen gegeven wordt. Ook wordt een antistof tegen een eiwit op de tumor alleen gegeven aan patiënten met een tumor die het betreffende eiwit op de cellen heeft. Zo worden vrouwen bij wie deze middelen geen effect zouden hebben, hiermee niet onnodig behandeld. Er wordt echter nog nauwelijks gebruik gemaakt van farmacogenetica voor het voorschrijven of de dosering van medicatie, aangezien behandelaars nog weinig noodzaak voor deze toepassing zien. Of dit te wijten is aan gebrek aan kennis over de mogelijkheden van de farmacogenetica op zich of over de te bewandelen weg naar het verkrijgen van de data, is nog onduidelijk. In het buitenland is het inmiddels mogelijk registers van de lokale apotheek te koppelen aan materiaal in biobanken van duizenden personen. Voor Nederland is zo n koppeling onder de huidige wetgeving nog niet mogelijk, maar op den duur en met de nodige bescherming van privacygevoelige gegevens zouden de projecten LifeLines en GenerationR een rol kunnen spelen bij zo n registratie. Hierbij is het dan wel van belang om na te gaan of patiënten de medicatie gebruiken zoals voorgeschreven. Een eventuele rol van bijvoorbeeld het bedrijfsleven zou echter problemen kunnen opleveren. Een laatste punt van aandacht is dat misschien WES data door de farmaceutische industrie in klinische trials kunnen worden gebruikt om patiënten uit te sluiten van de trial. Dat klinkt onwenselijk, omdat bedrijven de uitkomst van de trial zouden kunnen sturen door bepaalde groepen mensen uit te sluiten op grond van hun DNA. Maar dit kan ook als positief effect hebben dat trials wel een resultaat laten zien waar momenteel de verschillen tussen patiënten, bijvoorbeeld door hun genetische eigenschappen, vaak tot onduidelijke uitkomsten leiden. Transparantie is hierbij dus van evident belang.
5 Samenvatting De nieuwe technieken voor het analyseren van de volgorde van het DNA bieden verbeterde en snellere diagnostiek en mogelijkheden tot het beter of anders voorschrijven van medicatie. Beide kunnen ook leiden tot een vermindering van kosten in de zorg. De verbeterde diagnostiek is echter afhankelijk van het beschikbaar maken van DNAgegevens aan andere onderzoekers, maar dit brengt juridische en ethische vragen met zich mee. De manier waarop data gedeeld worden en waar (en hoe) de gegevens opgeslagen dienen te worden is echter een belangrijk punt van aandacht. Het is noodzakelijk dat data beter gedeeld gaan worden, maar dit mag geen afbreuk doen aan vertrouwelijkheid en bescherming van privacygevoelige informatie. Scholing van zowel specialisten als andere disciplines én het publiek is noodzakelijk om optimaal gebruik te kunnen maken van de nieuwe mogelijkheden. Literatuur 1. De Ligt J et al., Diagnostic Exome Sequencing in Persons with Severe Intellectual Disability. N EnglJ Med. 2012; 367: Vissers LELM et al., Genetic studies in intellectual disability and related disorders. Nature Reviews 3. Genetics. 2016; 17: Jacob HJ et al., Genomics in Clinical Practice: Lessons from the Front Lines. Sci Transl Med. 2013; 5:194cm5 5. Sashi V et al., The utility of the traditional medical genetics diagnostic evaluation in the context of 6. next-generation sequencing for undiagnosed genetic disorders. Genet Med 2014;16: Gezondheidsraad. Farmacogenetica: Signalement. Den Haag: Gezondheidsraad, 2000; publicatie nr 2000/19
Voorbij het 1000$ Genoom van diagnostiek naar screening
Voorbij het 1000$ Genoom van diagnostiek naar screening Rolf Sijmons Afdeling Genetica Op weg naar het 1000$ Genoom Een gen codeert voor 1 of (meestal) meerdere eiwitten Al ons DNA samen is ons GENOOM
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek anno 2015. Lizet van der Kolk klinisch geneticus 11-06-2015
Erfelijkheidsonderzoek anno 2015 Lizet van der Kolk klinisch geneticus 11-06-2015 Erfelijkheidsonderzoek Bij wie, hoe en waarom? Consequenties en belang voor patiënt(e) en familieleden Nieuwe ontwikkelingen
Nadere informatieNieuwe genetische technieken in de medische praktijk
Nieuwe genetische technieken in de medische praktijk Genetische counseling en ethische aspecten * Unclassified variants * Toevallige bevindingen * Kostprijs - publieke gezondheidszorg & commerciële bedrijven
Nadere informatieVan gen tot genoom en daarbuiten: recente revoluties in genetisch onderzoek
Van gen tot genoom en daarbuiten: recente revoluties in genetisch onderzoek Anne Herkert, klinisch geneticus Jan Jongbloed, moleculair geneticus Landelijke dag erfelijke hartziekten 29 oktober 2016 Erfelijkheid
Nadere informatiePatiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing
2 Patiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing Algemene informatie Exoom Sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over
Nadere informatieGebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs Geen bezwaar?
Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs Geen bezwaar? U bezoekt VU medisch centrum (VUmc) voor onderzoek en/of behandeling. In een ziekenhuis
Nadere informatieGebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. Geen bezwaar?
Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs Geen bezwaar? 1 U bezoekt een van de Santeon ziekenhuizen voor onderzoek en/of behandeling. In een ziekenhuis
Nadere informatieGebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs
Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs Geen bezwaar? Inleiding U bezoekt Medisch Spectrum Twente (MST) voor onderzoek en / of behandeling. In
Nadere informatieInformatiebrochure voor deelnemers
De Transplantatiebiobank Informatiebrochure voor deelnemers U bent bij het Universitair Groningen Transplantatie Centrum (GTC) omdat u een transplantatie dient te ondergaan of in het verleden heeft ondergaan.
Nadere informatieHET GEBRUIK VAN MEDISCHE GEGEVENS EN LICHAAMSMATERIAAL
Informatie over het maken van uw keuze BORSTKANKER BORSTAANDOENINGEN ERFELIJKHEID HET GEBRUIK VAN MEDISCHE GEGEVENS EN LICHAAMSMATERIAAL voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs In bewerking Met de
Nadere informatieAlgemene informatie. Medisch wetenschappelijk onderzoek
Algemene informatie Medisch wetenschappelijk onderzoek 1 Inleiding Artsen verrichten naast hun normale behandelingen soms medisch wetenschappelijk onderzoek. Dit doen artsen in het Scheper Ziekenhuis Emmen
Nadere informatieBrochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen
Brochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen Een igene Paspoort: iets voor mij? De belangrijkste overwegingen en achtergronden op een rijtje Bij igene zijn we gefascineerd
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek
Erfelijkheidsonderzoek Divisie Biomedische Genetica, afdeling Genetica Erfelijkheidsonderzoek Wanneer erfelijkheidsonderzoek? Er is reden voor erfelijkheidsonderzoek als: U een ziekte heeft en vermoedt
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE. Wetenschappelijk onderzoek met uw resterend lichaamsmateriaal. Geen bezwaar?
PATIËNTEN INFORMATIE Wetenschappelijk onderzoek met uw resterend lichaamsmateriaal Geen bezwaar? Waarover gaat deze folder? Soms neemt een arts of verpleegkundige bij u wat lichaamsmateriaal af. Het ziekenhuis
Nadere informatieWetenschappelijk onderzoek resterend lichaamsmateriaal. Informatie en keuzevrijheid
Wetenschappelijk onderzoek resterend lichaamsmateriaal Informatie en keuzevrijheid Waarover gaat deze folder? Soms neemt een arts of verpleegkundige bij u wat lichaamsmateriaal af. Het ziekenhuis waar
Nadere informatieUitgebreide genentest (exoom sequencing) naar oorzaak cardiomyopathie
& Kindercardiologie Uitgebreide genentest (exoom sequencing) naar oorzaak cardiomyopathie Informatie voor ouders Uw klinisch geneticus (erfelijkheidsarts) / dokter heeft voorgesteld om uitgebreid onderzoek
Nadere informatieGebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal. Heeft u bezwaar?
Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal Heeft u bezwaar? Inleiding U bezoekt het Radboudumc voor onderzoek en/of behandeling. Om u zo goed mogelijk te kunnen onderzoeken en/of behandelen
Nadere informatieBrochure ExomeScan. Whole Exome Sequencing. Achtergrond
Brochure Whole Exome Sequencing De laatste jaren is er een schat aan informatie gepubliceerd over de genetische achtergrond van overerfbare en somatische aandoeningen. In grootschalige Next Generation
Nadere informatieNader gebruik afgenomen lichaamsmateriaal
Nader gebruik afgenomen lichaamsmateriaal Patiëntenvoorlichting afdelingen KCL, MML en pathologie. Nader gebruik Soms neemt een arts of verpleegkundige bij u wat lichaamsmateriaal voor onderzoek af. Soms
Nadere informatiedemedisch Specialist Klinisch geneticus Eva Brilstra: Dit vak is dynamisch, booming en nooit saai
GATEN IN HET ROOSTER In de knel door individualisering opleiding DEAL! Geheimen van goed onderhandelen demedisch Specialist 1 ARTSEN OVER PAPIERWERK Lusten en lasten van registraties APRIL 2016 UITGAVE
Nadere informatieInformatie over Exoom sequencing
Informatie over Exoom sequencing Exoom sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod: Om de
Nadere informatieWil ik het wel weten?
Wil ik het wel weten? Vera Hovers en Joyce de Vos-Houben 3 oktober 2015 Wil ik het wel weten? De consequenties van erfelijkheidsonderzoek Vera Hovers en dr. Joyce de Vos-Houben Genetisch consulenten polikliniek
Nadere informatieKanker in de familie.
Inhoud workshop Kanker in de familie. Dr. Margreet Ausems klinisch geneticus UMCU Introductie Verwachtingen deelnemers Achtergrondinformatie (cijfers!) Hoe ontstaat kanker? Erfelijke kanker en erfelijkheidsonderzoek
Nadere informatieInformatiebrief en toestemmingsformulier voor whole exome sequencing (WES) en whole genome sequencing (WGS)
Informatiebrief en toestemmingsformulier voor whole exome sequencing (WES) en whole genome sequencing (WGS) De arts van uw kind heeft voorgesteld om uitgebreid onderzoek van het erfelijk materiaal (het
Nadere informatieInformatiebrief. Geachte heer/mevrouw,
Informatiebrief Geachte heer/mevrouw, Via deze brief wordt u geïnformeerd over de Biobank Biomarkers Cardiogenetica van de afdeling Klinische Genetica van het AMC en gevraagd om deel te nemen aan deze
Nadere informatieGebruik van medische gegevens en/of resterend lichaamsmateriaal
Gebruik van medische gegevens en/of resterend lichaamsmateriaal Belangrijke telefoonnummers Algemeen nummer UMCG (050) 361 61 61 U kunt hier terecht met algemene vragen over het UMCG. Bijvoorbeeld over
Nadere informatieBrochure ExomeScan. Whole Exome Sequencing. Achtergrond
Brochure Whole Exome Sequencing De laatste jaren is er een schat aan informatie gepubliceerd over de genetische achtergrond van overerfbare en somatische aandoeningen. In grootschalige Next Generation
Nadere informatieBewaren en gebruiken van restlichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek door de afdeling Genetica
Bewaren en gebruiken van restlichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek door de afdeling Genetica Inleiding U bezoekt binnenkort een Klinisch Genetisch spreekuur, omdat u een vraag heeft over de
Nadere informatieHoe kijken we naar het DNA van een patiënt?
Hoe kijken we naar het DNA van een patiënt? Ies Nijman UMC Utrecht Dept of Genetics, Centre for Molecular Medicine Center for Personalized Cancer Treatment (CPCT), Hartwig Medical Foundation 1994 DNA sequenties,
Nadere informatieEen zeldzame genetische diagnose, en dan..?
Een zeldzame genetische diagnose, en dan..? Antwerpen, 29 januari 2016 Esther Bakker-van Gijssel, AVG Tjitske Kleefstra, klinisch geneticus Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde Afdeling Genetica Geneeskunde
Nadere informatieINFORMATIEBLAD VOOR PROEFPERSONEN ONDERZOEK VAN TRANSTHYRETINE-GEASSOCICIEERDE AMYLOÏDOSEN (THAOS)
INFORMATIEBLAD VOOR PROEFPERSONEN ONDERZOEK VAN TRANSTHYRETINE-GEASSOCICIEERDE AMYLOÏDOSEN (THAOS) Protocoltitel: Protocolnummer: Naam opdrachtgever: Naam van THAOS-arts, contactgegevens en telefoonnummer:
Nadere informatieSectie Genoom Diagnostiek 12 laboratorium specialisten, 75 analisten >20,000 genetics tests Karyotypering SNP & Oligo Arrays FISH Sequentie analyse
Sectie Genoom Diagnostiek 12 laboratorium specialisten, 75 analisten >20,000 genetics tests Karyotypering SNP & Oligo Arrays FISH Sequentie analyse DNA DNA Aantal genen per hartspierziekte P vd Zwaag,
Nadere informatieSamenvatting. Het gehele menselijk genoom in kaart. Genoombrede diagnostiek
Samenvatting Naar verwachting zal het binnen enkele jaren mogelijk zijn om het volledige genoom van individuen voor een relatief laag bedrag ( duizend dollar ) te sequencen. Sequencen is het bepalen van
Nadere informatieMeewerken aan medische vooruitgang. Klinische proeven
Meewerken aan medische vooruitgang Klinische proeven De medische wereld heeft de voorbije vijftig jaar een enorme vooruitgang gekend. En met de technologische ontwikkelingen van vandaag zal de medische
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE. Afdeling. Klinische Pathologie
PATIËNTEN INFORMATIE Afdeling Klinische Pathologie Waarover gaat deze folder en waarover niet? Soms neemt een arts bij u wat lichaamsmateriaal af, bijvoorbeeld: een klein stukje uit uw huid, uw borstklier,
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek: de procedure
Erfelijkheidsonderzoek: de procedure Divisie Biomedische Genetica, afdeling Genetica Erfelijkheidsonderzoek: de procedure Wanneer erfelijkheidsonderzoek? Er is reden voor een erfelijkheidsonderzoek als:
Nadere informatieInformatiebrief Hersenonderzoek.nl Biobank: bloeddonatie
Informatiebrief Hersenonderzoek.nl Biobank: bloeddonatie Geachte heer/mevrouw, U ontvangt deze brief omdat u staat ingeschreven bij Hersenonderzoek.nl. In deze brief vragen we u of u bloed wilt doneren
Nadere informatieWetenschappelijk onderzoek. met uw resterend lichaamsmateriaal; geen bezwaar?
Wetenschappelijk onderzoek met uw resterend lichaamsmateriaal; geen bezwaar? Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Bron: De tekst van deze folder is afkomstig van de Nederlandse
Nadere informatieHet bewaren van lichaamsmateriaal door Pathologie laboratoria.
Het bewaren van lichaamsmateriaal door Pathologie laboratoria. Waarover gaat deze folder en waarover niet? 1. Soms neemt een arts bij u wat lichaamsmateriaal af, bijvoorbeeld: - een klein stukje uit uw
Nadere informatieWES: Informatiebrief en toestemmingsformulier voor whole exome sequencing
WES: Informatiebrief en toestemmingsformulier voor whole exome sequencing Geachte ouders, De arts van uw kind heeft aan u voorgesteld om met gebruik van een nieuwe techniek uitgebreid onderzoek van het
Nadere informatieInformatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank TiN
Informatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank TiN Geachte mevrouw/mijnheer, In het kader van de Trombocytopathie in Nederland studie wordt een gedeelte van het extra afgenomen bloed opgeslagen in een
Nadere informatieGebruik van lichaamsmateriaal en diagnostische gegevens voor wetenschappelijk onderzoek
Gebruik van lichaamsmateriaal en diagnostische gegevens voor wetenschappelijk onderzoek Lichaamsmateriaal Van toepassing voor lichaamsmateriaal onderzocht in laboratorium klinische chemie en/of medische
Nadere informatieBent u gevraagd voor medisch wetenschappelijk onderzoek?
Bent u gevraagd voor medisch wetenschappelijk onderzoek? Inhoud Pagina Inleiding... 2 Medisch wetenschappelijk onderzoek... 3 Waarom zou u meedoen... 4 Onderzoeksfasen... 5 Medisch Ethische Commissie...
Nadere informatieW08: DNA aflezen gebruiken en delen: hoe ver ga jij? Roel Hermsen Hubrecht Instituut Kirsten Renkema UMC Utrecht
W08: DNA aflezen gebruiken en delen: hoe ver ga jij? Roel Hermsen Hubrecht Instituut Kirsten Renkema UMC Utrecht Ik ben hier als: Workshop = doen! 1. Biologie docent 2. TOA 3. Bovenbouw docent middelbare
Nadere informatieBiobank voor Interstitiële Longziekten. Marjolijn Struik Biobank Coördinator
Biobank voor Interstitiële Longziekten Marjolijn Struik Biobank Coördinator Interstitiële Longziekten Zeldzame longziekten >100 diagnoses Sarcoïdose Longfibrose ±20.000 patiënten in Nederland Oorzaak vaak
Nadere informatieExtra Informatiebrief voor de Patiënt en Toestemmingsverklaring optioneel herkenningsstoffenonderzoek
Extra Informatiebrief voor de Patiënt en Toestemmingsverklaring optioneel herkenningsstoffenonderzoek Een fase 1 onderzoek met AEB071 bij patiënten met diffuus grootcellig B-lymfoom waarbij CD79 veranderd
Nadere informatieTransplantLines. De Transplantatiebiobank. Informatiebrochure voor potentiële nierdonoren
De Transplantatiebiobank Informatiebrochure voor potentiële nierdonoren U bent bij het Universitair Groningen Transplantatie Centrum (GTC) omdat u een nier zult doneren. U bent gevraagd deel te nemen aan
Nadere informatieInformatiebrief voor de patiënt
Informatiebrief voor de patiënt Informatiebrief over de studie naar Geachte mevrouw / mijnheer, Uw arts vermoedt dat u de ziekte sinustrombose heeft. Op dit moment wordt er wetenschappelijk onderzoek gedaan
Nadere informatie18 november 2016 CineMec Utrecht
Julius Academy Personalized Medicine en de rol van Big Data: Grenzeloze Mogelijkheden 18 november 2016 CineMec Utrecht Personalized Medicine en de rol van Big Data: grenzeloze mogelijkheden Op vrijdag
Nadere informatieWES-MR: Informatiebrief en toestemmingsformulier voor whole exome sequencing bij kinderen met een verstandelijke beperking
Betreft : Informatiebrief WES-MR: Informatiebrief en toestemmingsformulier voor whole exome sequencing bij kinderen met een verstandelijke beperking Geachte ouders, De arts van uw kind heeft aan u voorgesteld
Nadere informatieCOIG Genoom & Genetica take home messages juni Clinical Genetics UMCG
COIG Genoom & Genetica take home messages juni 2019 Clinical Genetics UMCG Klinisch Genetisch Redeneren Denk genetisch: genetische basisbegrippen: belangrijk familie-anamnese: sowieso belangrijk (bijv.
Nadere informatieGenetische testen. Professor Martina Cornel and Professor Heather Skirton Gen-Equip Project.
Genetische testen Professor Martina Cornel and Professor Heather Skirton Gen-Equip Project. Inzicht krijgen in genetische testen en testresultaten Inhoud Wat is genetisch testen? Klinische toepassingen
Nadere informatieGebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal
Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal Voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs: geen bezwaar? U bezoekt Gelre ziekenhuizen voor onderzoek en/of behandeling. Om u zo goed mogelijk te
Nadere informatieROSCAN Huidkanker Biobank
Kanker Instituut Uw behandelend arts in het Erasmus MC heeft u geïnformeerd over het bestaan van de ROSCAN Biobank. Hij/zij heeft u al het een en ander uitgelegd. Wij vragen u vriendelijk om mee te doen
Nadere informatieInventarisatie voorlichtingsbehoeften NGS (Next generation Sequencing)
Inventarisatie voorlichtingsbehoeften NGS (Next generation Sequencing) Een onderzoek in opdracht van ZonMw (programma Personalized Medicine) Amersfoort, 2018 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Aanpak inventarisatie-onderzoek...
Nadere informatieDIFFERENT STEPS IN DRUG DEVELOPMENT: FROM THEORETICAL CONCEPT TO ACCESS FOR PATIENTS ROLE OF THE ETHICAL COMMITTEES
DIFFERENT STEPS IN DRUG DEVELOPMENT: FROM THEORETICAL CONCEPT TO ACCESS FOR PATIENTS ROLE OF THE ETHICAL COMMITTEES Klinische trials Verplicht vooraleer een geneesmiddel een marketing autorisatie kan krijgen
Nadere informatieInformatie voor deelname aan GRID-studie
Informatie voor deelname aan GRID-studie Genetic causes of Renal disease: an IDentification study Geachte heer/mevrouw, / Geachte ouders/wettelijke vertegenwoordiger/voogd, U ontvangt deze brief omdat
Nadere informatieKlinische moleculaire genetica
NIV - COIG cursus Genoom & Genetica Bunnik, 7 juni 2019 Klinische moleculaire genetica Genoomdiagnostiek anno nu Dr. Rob van der Luijt Laboratoriumspecialist Klinische Genetica Afdeling Klinische Genetica/LDGA
Nadere informatieInformatiebrief OncoLifeS Hematologische oncologie
Informatiebrief OncoLifeS Hematologische oncologie Inleiding Bij u is (mogelijk) recent of in het verleden de diagnose kanker gesteld en u wordt in het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) begeleid
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE BRIEF PROSPECTIEVE DATA REGISTRATIE VAN PATIËNTEN MET EEN AANGEBOREN ZELDZAME STOLLINGSAFWIJKING (PRO-RBDD)
PATIËNTEN INFORMATIE BRIEF PROSPECTIEVE DATA REGISTRATIE VAN PATIËNTEN MET EEN AANGEBOREN ZELDZAME STOLLINGSAFWIJKING (PRO-RBDD) Geachte mevrouw / mijnheer, Uw behandelend arts heeft u geïnformeerd over
Nadere informatieInformatiebrief D-dimer and AP-FXIII in CVT studie, versie 1.2 3 november 2011. D-dimer en AP-FXIII in de diagnostiek van sinustrombose
Informatiebrief voor de patiënt in tweede instantie Informatiebrief over de studie naar Geachte mevrouw / mijnheer, Op het moment dat u deze brief leest bent u herstellende van klachten waarvoor u werd
Nadere informatietake home messages COIG Genoom& Genetica juni 2017 Clinical Genetics UMCG
take home messages COIG Genoom& Genetica juni 2017 Clinical Genetics UMCG take home messages COIG juni 2017 Klinisch Genetisch Redeneren Denk genetisch: genetische basisbegrippen: nog steeds belangrijk
Nadere informatieMedical ethics & genomics Current legal framework and FAQ. Eline Bunnik Genomic Resequencing in Medical Diagnostics 24 September 2015
Medical ethics & genomics Current legal framework and FAQ Eline Bunnik Genomic Resequencing in Medical Diagnostics 24 September 2015 First of all: NGS is here NGS is becoming a standard diagnostic tool
Nadere informatieFarmacogenetica en bijwerkingen Personalised medicine: een huisartsen visie op farmacogenetica
Farmacogenetica en bijwerkingen Personalised medicine: een huisartsen visie op farmacogenetica Symposium 25 jaar Lareb Dr. Isa Houwink, Huisarts en Postdoc onderzoeker Afdeling Klinische genetica, Sectie
Nadere informatieInformatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank: Het STONE-project: Biobank voor studies naar kwaadaardige poliepen
Informatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank: Het STONE-project: Biobank voor studies naar kwaadaardige poliepen Datum: 15 maart 2016 Versienummer: 1.2 Inleiding Geachte heer/mevrouw, U ontvangt deze
Nadere informatiePreventieve farmacogenetische testen ter voorkoming van bijwerkingen (PREPARE)
Preventieve farmacogenetische testen ter voorkoming van bijwerkingen (PREPARE) Introductie Geachte meneer/mevrouw, U bent benaderd om deel te nemen aan een medisch-wetenschappelijk onderzoek. Deelname
Nadere informatieGeen diagnose. Genetische vroegdiagnostiek vanuit een multidisciplinaire poli. Dr. M-J.H van den Boogaard, klinisch geneticus
Geen diagnose Genetische vroegdiagnostiek vanuit een multidisciplinaire poli Dr. M-J.H van den Boogaard, klinisch geneticus UMC Utrecht Genetica @UMCUGenetica Thijs 11 jaar 2007: karyotypering 47, XXY
Nadere informatieMee-naar-huis-neem boodschappen 2013
COIG cursusdag klinische genetica in de interne geneeskunde Mee-naar-huis-neem boodschappen 2013 Bredenoord, Deegens, Helderman-van der Enden, Hes, Knoers, Menko, Rennenberg, van Tintelen, Vasen, Wilde
Nadere informatieInformatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank: Maagtumoren
Informatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank: Maagtumoren Datum: 09-09-2014 Versienummer: 2 Inleiding U bent in ons ziekenhuis onder behandeling in verband met een tumor van de maag. U bent gevraagd
Nadere informatieInformatie voor patiënten. Gebruik van restmateriaal en medische gegevens. in wetenschappelijk onderzoek
Informatie voor patiënten Gebruik van restmateriaal en medische gegevens in wetenschappelijk onderzoek Inleiding U komt naar het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC Utrecht) voor onderzoek of behandeling.
Nadere informatieCARDIOGENETICA. Marja van Brug, Verpleegkundig Specialist CNE Hartfalen 29 oktober 2013
CARDIOGENETICA Marja van Brug, Verpleegkundig Specialist CNE Hartfalen 29 oktober 2013 Inhoud Polikliniek Cardiogenetica DNA en mutaties Erfelijkheid en gedilateerde cardiomyopathie Taken Verpleegkundig
Nadere informatieINFORMATIE BIOBANK ACT-2 VOOR PATIËNTEN MET EEN VERDENKING OP EEN TROMBOSEBEEN
INFORMATIE BIOBANK ACT-2 VOOR PATIËNTEN MET EEN VERDENKING OP EEN TROMBOSEBEEN Geachte meneer/mevrouw, We vragen u deel te nemen aan een biobank voor (erfelijke) biomarkers en risicofactoren voor trombose:
Nadere informatieMedisch-wetenschappelijk onderzoek
Medisch-wetenschappelijk onderzoek Met uw lichaamsmateriaal en/of weefsel U bezoekt het Maastricht UMC+ (MUMC+) voor onderzoek en/of behandeling. Dit kan poliklinisch zijn of misschien bent u opgenomen.
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek en -voorlichting
Klinische Genetica Erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting Inhoud Inleiding Een verzoek om erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting 1 Wachten op de uitslag 2 Het doel van erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting
Nadere informatieHet Utrecht Infectie & Immuniteit Cohort
Het Utrecht Infectie & Immuniteit Cohort Zorg en wetenschappelijk onderzoek op het gebied van infectie en immuniteit in één Beste meneer/mevrouw, Het UMC Utrecht is continu bezig om de zorg te verbeteren.
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing bij erfelijke slechthorendheid
Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing bij erfelijke slechthorendheid Exoomsequencing is een techniek voor erfelijkheidsonderzoek, die kan worden gebruikt om de oorzaak van erfelijke slechthorendheid
Nadere informatieDatum 8 september 2015 Onderwerp Antwoorden Kamervragen over de opslag van DNA data bij onder andere Google en Amazon
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bestuurlijke en Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag Postbus 20301 2500
Nadere informatieten behoeve van medisch-wetenschappelijk onderzoek
U bent in het Erasmus MC voor onderzoek en/of behandeling. Soms is het nodig bloed of lichaamsweefsel bij u af te nemen. Na afronding van dit onderzoek blijft vaak een deel van dit materiaal over. Dit
Nadere informatieCentrum klinische farmacologie: deelnemen aan een klinische studie
Centrum klinische farmacologie: deelnemen aan een klinische studie informatie voor gezonde proefpersonen en patïenten INLEIDING 3 KLINISCHE STUDIES: EEN INLEIDING 4 De ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel
Nadere informatiePathologieonderzoek. Wat gebeurt er met uw gegevens?
Pathologieonderzoek Wat gebeurt er met uw gegevens? In deze digitale folder geven wij u informatie over het onderzoek van weefsel of cellen die bij u zijn afgenomen. Dit onderzoek gebeurt in het pathologie.
Nadere informatieDE UITDAGINGEN VOOR DE PATIËNT
DE UITDAGINGEN VOOR DE PATIËNT Een verhaal over visjes in het water en NGS testen voor kankerpatiënten Wannes Van Hoof, PhD Kankercentrum - Centre du cancer wannes.vanhoof@sciensano.be NGS testen voor
Nadere informatiePrivacyverklaring van onze praktijk mei 2018 Uw persoonsgegevens en uw privacy in onze huisartsenpraktijk
Privacyverklaring van onze praktijk mei 2018 Uw persoonsgegevens en uw privacy in onze huisartsenpraktijk Algemeen Om u goed te kunnen behandelen, leggen wij gegevens over u vast. Hierbij houden we ons
Nadere informatieKlinische Genetica. Erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting
Klinische Genetica Erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting Klinische Genetica Inhoud Inleiding 3 Een verzoek om erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting 3 Wachten op de uitslag 3 Kosten 4 Het doel van
Nadere informatieMee-naar-huis-neem boodschappen 2014
COIG cursusdag klinische genetica in de interne geneeskunde Mee-naar-huis-neem boodschappen 2014 Hes Bredenoord Bongers & Deegens Helderman-van der Enden & Rennenberg Meijers-Heijboer & Hoogerbrugge van
Nadere informatieMolecular Pathology for Pathologists. Pr P. Pauwels
Molecular Pathology for Pathologists Pr P. Pauwels NGS moleculair pathologie rapport ontcijferen Nomenclatuur waarin gerapporteerd wordt: EGFR c.2573t>g, p.(leu858arg) Coderende sequentie Eiwit/proteïne
Nadere informatiePatiëntinformatie en toestemmingformulier biobank thoracale oncologie
Patiëntinformatie en toestemmingformulier biobank thoracale oncologie Geachte mevrouw/mijnheer, U bent bij het Radboudumc onder behandeling in verband met aangetoonde of een sterk vermoeden op longkanker
Nadere informatieSTICHTING OPSPORING FAMILIAIRE HYPERCHOLESTEROLEMIE (StOEH) BEVOLKINGSONDERZOEK ERFELIJK VERHOOGD CHOLESTEROLGEHALTE IN FAMILIES
STICHTING OPSPORING FAMILIAIRE HYPERCHOLESTEROLEMIE (StOEH) BEVOLKINGSONDERZOEK ERFELIJK VERHOOGD CHOLESTEROLGEHALTE IN FAMILIES De StOEH heeft ten doel personen met deze Familiaire Hypercholesterolemie
Nadere informatieBiobank Alzheimercentrum
Informatiebrochure Biobank Alzheimercentrum Informatiebrochure Biobank VUmc Alzheimercentrum Amsterdam, september 2015 Geachte heer/mevrouw, U wordt bij het VUmc Alzheimercentrum onderzocht in verband
Nadere informatieToetsingskader nwmo. Peggy Manders 4 november 2016 Symposium V&VN Research Professionals
Toetsingskader nwmo Peggy Manders 4 november 2016 Symposium V&VN Research Professionals Biobank: definitie en rationale Wat is een biobank? + + Waarom een biobank starten? Verbeteren gezondheidszorg voor
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 29 november 2018 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,
> Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 79 11 F 070 340
Nadere informatieDeelnemen aan een klinische studie. informatie voor patiënten
Deelnemen aan een klinische studie informatie voor patiënten INLEIDING 3 KLINISCHE STUDIES: INLEIDENDE INFO 5 Wat is een klinische studie? Klinische studies in UZ Leuven Waarom deelnemen aan een klinische
Nadere informatieImplementatie LIMS binnen afdeling Genetica van het Radboudumc. Ermanno Bosgoed ermanno.bosgoed@radboudumc.nl 27 03 2014
Implementatie LIMS binnen afdeling Genetica van het Radboudumc Ermanno Bosgoed ermanno.bosgoed@radboudumc.nl 27 03 2014 Inleiding Wie? Wat? Hoe? Historie LIMS Implementatie Labvantage Toekomst plannen
Nadere informatieInformatiebrief PGx Lung cancer studie
Informatiebrief PGx Lung cancer studie Genetische variaties als risicofactor voor toxiciteit bij longkankerpatiënten die chemoradiotherapie of chemotherapie ondergaan Geachte meneer, mevrouw, U bent door
Nadere informatieHoe informeer ik mijn familie bij erfelijke of familiaire aanleg voor kanker?
Hoe informeer ik mijn familie bij erfelijke of familiaire aanleg voor kanker? Brochure voor patiënten en familieleden Inhoud 1. Inleiding 2. Erfelijke en familiaire kanker 3. Waarom familie informeren?
Nadere informatieInformatiebrief met toestemmingsformulier voor kinderen van jaar bij opname in het Prinses Máxima Centrum
Informatiebrief met toestemmingsformulier voor kinderen van 12-16 jaar bij opname in het Prinses Máxima Centrum Beste, Samen met je ouder(s)/verzorger(s) heb je een gesprek gehad met je behandelend arts
Nadere informatieNIPT. Nascholing Counseling NIPT
NIPT Dr. Diane Van Opstal, Laboratoriumspecialist Klinische Genetica, Erasmus MC Dr. Maarten Knapen, gynaecoloog-perinatoloog Erasmus MC en medisch directeur SPSZN Nascholing Counseling NIPT Disclosure
Nadere informatieINFO VOOR PATIËNTEN CARDIOGENETISCHE CONSULTATIE
INFO VOOR PATIËNTEN CARDIOGENETISCHE CONSULTATIE INHOUD 01 Inleiding 4 02 Hartaandoening 5 03 Erfelijkheidsonderzoek 6 04 Genetische counseling 6 05 Wie komt in aanmerking 7 06 (Preventieve) behandeling
Nadere informatie