TIJDELIJKE COMMISSIE MENSELIJKE GENETICA EN ANDERE NIEUWE TECHNOLOGIEËN IN DE MODERNE GENEESKUNDE

Transcriptie

1 TIJDELIJKE COMMISSIE MENSELIJKE GENETICA EN ANDERE NIEUWE TECHNOLOGIEËN IN DE MODERNE GENEESKUNDE HOORZITTING - 26 april 2001 Dr. Henk JOCHEMSEN Beknopte biografische gegevens Dr. Henk Jochemsen (1952) studeerde moleculaire biologie aan de Landbouw Universiteit van Wageningen. In 1979 promoveerde hij (Ph.D.) op een proefschrift over preklinisch kankeronderzoek (Rijks Universiteit Leiden). In 1980 trok hij met International Fellowship of Evangelical Students naar Paraguay, waar hij tot 1986 met zijn gezin baanbrekend studentenwerk verrichtte. Daarnaast bekleedde dr. Jochemsen gedurende vijf jaar een leerstoel voor moleculaire biologie aan de Nationale Universiteit van Asunción en gaf hij gedurende twee jaar cursussen christelijke ethiek aan een bijbelinstituut in Asunción. Na zijn terugkeer naar Nederland (1986) was hij betrokken bij de oprichting van het Prof.dr. G.A. Lindeboom-Instituut, een particulier centrum voor medische ethiek, waarvan hij sinds 1987 directeur is. In deze hoedanigheid heeft hij tal van artikelen, rapporten en boeken (hoofdzakelijk in het Nederlands, maar ook in het Engels, Duits en Spaans) geschreven of in samenwerking met anderen uitgegeven. Hij is lid van de ethische commissie van de Vereniging samenwerkende ouder- en patiëntenorganisaties, en adviseur van een paar andere in de gezondheidszorg actieve verenigingen in Nederland. Als ethicus was hij in het midden van de jaren 90 betrokken bij het nationale debat over voorspellende geneeskunde en een paar jaar geleden in het debat over klonen. Sinds begin 1996 coördineert hij het onderzoek in een ander particulier ethisch instituut, het Instituut voor cultuurethiek in Amersfoort. Sinds 1 januari 1998 bekleedt hij de Lindeboom-leerstoel voor medische ethiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam. In was hij lid van de raad van bestuur van de Europese Vereniging van centra voor medische ethiek. Momenteel is hij lid van het adviesorgaan van het Center for Bioethics and Human Dignity (Trinity International University, Bannockburn, IL) en lid van de European Editorial Board of `Ethics and Medicine'. * * * DV\437345NL.doc Externe vertaling

2 Europees Parlement, Tijdelijke Commissie menselijke genetica Hoorzitting deskundigen - 26 april 2001 Gebruik van genetica in de geneeskunde (gentherapie, farmacogenetica en geneesmiddelen uit transgene dieren) Overzicht van de verschillende technieken met telkens enkele korte opmerkingen daarover Gentherapie 1. Twee vormen A) Somatische gentherapie Toevoeging van correct DNA aan somatische cellen Toepassingen in oncologie, cardiovasculaire geneeskunde, behandeling van genetische ziekten B) Kiembaangentherapie Methoden: a) Inbrengen van correct DNA in een kiemcel (gevolgd door IVF of ICSI) of zygoot b) In vitro transgenese van embryonale stamcellen en creëren van een transgeen embryo door celkerntransfer. (In dit geval creëert de wetenschapper een cultuur van embryonale stamcellen van het te modificeren embryo. De cultuur wordt in de petrischaal gemodificeerd. De wetenschapper verwijdert vervolgens de kern van de succesvol gemodificeerde cel en gebruikt deze kern om een nieuw embryo te creëren (een kloon van het oorspronkelijke embryo, maar met de modificatie). Dit embryo kan dan naar de baarmoeder worden overgebracht om zich daar tot bij de geboorte te ontwikkelen. Zie hierna ook onder status van het menselijk embryo ). c) Introductie van kunstmatig chromosoom in cellen van pril embryo (nog in experimenteel stadium). Voorwaarden voor somatische gentherapie a) Gebruikelijke criteria voor medisch wetenschappelijk onderzoek aan mensen (wetenschappelijk verantwoord, evaluatie van voor- en nadelen, geïnformeerde toestemming, enz.) b) Wetenschappelijk is het uitgesloten dat in vivo transgenese van de kiemcelproducerende cellen zal plaatsvinden (aangezien dit een ongecontroleerde vorm van genetische kiembaanmodificatie zou zijn) c) Gentherapie mag alleen worden toegepast om bepaalde ziekten en stoornissen van de te behandelen patiënt te behandelen; de techniek mag niet worden gebruikt voor op verbetering gerichte genetische modificatie (indien deze überhaupt mogelijk wordt). De aanvaarding hiervan zou leiden tot een fundamentele wijziging van de traditionele rol van de geneeskunde (genezing, herstel en verlichting) in een menselijke reconstructietechnologie. Dit zou de grondgedachte dat alle mensen, ongeacht hun kenmerken en capaciteiten, gelijk zijn, ernstig kunnen ondermijnen. Ethische evaluatie van kiembaangentherapie Voor a) Doeltreffende behandeling van (ten dele) genetisch bepaalde ziekten en mogelijk het voorkomen van ten dele genetisch bepaalde ziekten 2/5 DV\437345NL.doc

3 b) Afname van de verspreiding van sommige genetische ziekten in een populatie (genetische ziekten die niet te wijten zijn aan vaak voorkomende mutaties) Tegen a) Een veilige toepassing van de techniek zal pas mogelijk worden nadat er voor de eerste generatie patiënten' en hun nageslacht onvoorspelbare risico s zijn genomen. Het staat nog niet vast of er in beginsel ooit veiligheid zal kunnen worden gewaarborgd. b) Voor de ontwikkeling van de techniek zal instrumentaal gebruik, respectievelijk verspilling van menselijke embryo s nodig zijn; indien dit aanvaardbaar wordt geacht, heeft het eigenlijk nog maar weinig zin om deze techniek te ontwikkelen, aangezien het dan in de meeste gevallen mogelijk zal zijn de ziekte bij de volgende generatie te voorkomen door de gezonde embryo s te selecteren (zie ook status van het menselijk embryo ) c) Indien veiligheid gewaarborgd zou zijn (in dit geval zou er ook geen fundamenteel bezwaar tegen een therapeutisch gebruik van de techniek zelf bestaan) zou er in onze door gezondheid en technologie beheerste samenleving een reëel gevaar bestaan dat preventie, genezing en verbetering' een glijdende schaal gaan vormen; - een menselijk wezen zal het project van iemand anders worden; - de ouder-kindrelatie verandert van een relatie van een persoon (ontvanger) tot een persoon (gave) in een relatie van een persoon (maker) tot een voorwerp (product). Dit zou een schending van de waardigheid, gelijkheid en vrijheid van alle mensen in onze samenleving met zich brengen. Status van het menselijk embryo Het menselijk embryo verdient een volledige bescherming als mens omdat: 1) het menselijk embryo: - een nieuw biologisch organisme, een entiteit is - met zijn eigen unieke genetische inhoud en een overeenkomstig ontwikkelingspotentieel, dat als - een specimen van de soort homo sapiens - een continue, typisch menselijke biologische ontwikkeling zal hebben. Uit biologisch oogpunt is er derhalve geen reden om een menselijk embryo niet als een menselijk wezen te beschouwen en te behandelen. Menselijke embryo s behoren ontegenzeggelijk tot de menselijke familie. Dit is een biologisch feit. Volgens de preambule van de Universele Verklaring van de rechten van de mens is onze erkenning van hun inherente waardigheid en van hun gelijke en onvervreemdbare rechten de grondslag voor de vrijheid, gerechtigheid en vrede in de wereld. En de preambule van de Overeenkomst inzake de rechten van het kind zegt dat: "het kind (...) bijzondere bescherming nodig heeft, met inbegrip van geëigende wettelijke bescherming, zowel vóór als na de geboorte." 2) Het menselijk wezen transcendeert het zuiver biologische, lichamelijke bestaan; er kan in de mens een dualiteit van fysisch lichamelijk leven en mentaal, geestelijk leven worden onderscheiden. Deze twee dimensies vormen een geïntegreerde eenheid (geen dualisme). Vanaf het begin van het lichamelijke leven (conceptie) moet er dus ook een geestelijk leven zijn. We dienen het menselijk embryo derhalve als een volledig menselijk wezen te beschouwen dat volledige bescherming verdient (tenzij we een materieel monisme of een substantieel dualisme aanvaarden). DV\437345NL.doc 3/5

4 3) De zygoot is het enige biologisch ondubbelzinnige begin van een menselijk individu en is derhalve het beste beginpunt voor een volledige bescherming van alle menselijke wezens in de samenleving. 4) In zijn resolutie over het klonen van mensen en dieren van 12 maart 1997 verwerpt het Europees Parlement kloning ook in het kader van embryo-onderzoek. In artikel 3 verzoekt het: "[] de lidstaten met klem het klonen van mensen in alle stadia van hun vorming en ontwikkeling, ongeacht de toegepaste methode te verbieden...". Klonen en op verbetering gerichte genetische modificatie (met als doel mensen en hun nageslacht te verbeteren) zijn in strijd met artikel 1 van de Universele Verklaring van de rechten van de mens, die zegt: "Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren". In de Universele Verklaring inzake het menselijk genoom en de rechten van de mens (door de Algemene Vergadering van de UNESCO op aangenomen) wordt nog explicieter gezegd dat alle praktijken die in strijd zijn met de menselijke waardigheid, zoals het reproductief klonen van mensen, verboden zijn (art. 11). Farmacogenetica Dit is een veelbelovende ontwikkeling die: - een alternatief voor somatische gentherapie bij genetische ziekten kan zijn (cfr. ziekte van Pompe), - het voorschrijven van geneesmiddelen doeltreffender kan maken doordat rekening wordt gehouden met de individuele genetische aanleg, - tot de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen en - tot een individualisering van het voorschrijven van geneesmiddelen kan leiden. Enkele ethische opmerkingen: - de verwachtingen voor de korte termijn zijn wellicht te hooggespannen; dit zou kunnen leiden tot te vroege klinische proeven en ongepaste druk op patiënten om daaraan mee te werken (zie proeven met gentherapie); er moet derhalve een zeer strenge onafhankelijke controle van protocols worden gewaarborgd; - de individualisering van het voorschrijven van geneesmiddelen zou met zich kunnen brengen dat uit het gebruik van geneesmiddelen door een bepaalde persoon zijn of haar genetisch risicoprofiel kan worden afgeleid, wat tot discriminatie in de sociale betrekkingen zou kunnen leiden. Gebruik van transgene dieren voor geneesmiddelenproductie Mijn standpunt ter zake is beknopt weergegeven in het volgende citaat uit een artikel dat ik over biotechnologie heb geschreven. Voor genetische modificatie en klonering van (landbouwhuis)dieren bepleiten wij een `NEE, tenzij' beleid. Bijvoorbeeld genetische modificatie van dieren met het oog op (doelmatigheids)verhoging van de dierlijke productie achten wij ethisch niet verantwoord. Maar met name wanneer genetische modificatie en/of klonering de enige reële mogelijkheid biedt op een behandeling van ongeneeslijk zieke patiënten voor wie nog geen (goede) behandeling bestaat, dan kan dat onder omstandigheden ethisch aanvaardbaar geacht worden. Echter, economische motieven voor het niet bereid zijn te zoeken naar alternatieven voor genetische modificatie en/of klonering van dieren, mag geen reden zijn om een alternatief niet reëel te achten. 4/5 DV\437345NL.doc

5 Prof. dr. H. Jochemsen, directeur van het Prof. dr. G.A. Lindeboom-Instituut en Lindeboom-leerstoel voor medische ethiek, Amsterdam. DV\437345NL.doc 5/5