Geweld tegen vrouwen. Huiselijk geweld. Verbod op onmenselijke en vernederende behandeling. Discriminatieverbod. (EVRM art.

Transcriptie

1 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 22 maart 2016, nr. 646/10 (Laffranque (President), Karakas, Vucinic, Gritco, Turkovic, Kjolbro, Mourou-Vikstrom) Noot: mr. dr. F. van Leeuwen Geweld tegen vrouwen. Huiselijk geweld. Verbod op onmenselijke en vernederende behandeling. Discriminatieverbod. (EVRM art. 3, 14, 41) In juli 2006 doet M. aangifte van huiselijk geweld bij de politie. Sinds het begin van haar huwelijk in 1997 is zij veelvuldig mishandeld door haar man. Rapporten van verschillende (overheids-) instanties onderbouwen haar klacht. Een maand later vraagt ze bij de familierechter een scheiding aan. De scheiding is binnen een jaar rond, maar het duurt tot eind februari 2012 voordat de voormalige echtgenoot wordt gedagvaard. Ten tijde van de uitspraak van het EHRM was de man nog niet veroordeeld. M. leeft jarenlang in angst voor haar ex-man. De Turkse wet is onduidelijk over het opleggen van beschermende maatregelen - zoals een contactverbod - ten behoeve van ongetrouwde slachtoffers van huiselijk geweld en lijkt beslissingen hierover aan het oordeel van de lokale autoriteiten over te laten. Vanaf de scheiding in 2007 tot november als de nieuwe wet inzake geweld tegen vrouwen in werking is getreden - zijn er geen maatregelen genomen door de autoriteiten om M. tegen haar ex-man te beschermen. M. leeft onder meer twee en een half jaar in een opvangcentrum dat wordt gerund door een NGO. Volgens het EHRM kan er geen twijfel over bestaan dat het fysieke en psychologische geweld waar M. het slachtoffer van is binnen de reikwijdte van art. 3 EVRM valt. Het Hof oordeelt dat Turkije niet tegemoet is gekomen aan zijn (positieve) verplichtingen onder deze bepaling. Hiervoor draagt het twee argumenten aan. Allereerst stelt het vast dat er geen enkele rechtvaardiging bestaat voor de passiviteit van de Turkse autoriteiten: ondanks de verschillende medische rapporten van overheidsinstanties die het geweld van de ex bevestigen en de uitspraak van de familierechter in september 2007, die eveneens van oordeel is dat is aangetoond dat M. het slachtoffer is van huiselijk geweld, duurt het vijf en een half jaar voordat de man wordt gedagvaard. Het Hof wijst hierbij op zijn uitspraken in Durmaz en Opuz (Durmaz t. Turkije, EHRM 13 november 2014, nr. 3621/07; Opuz t. Turkije, EHRM 9 juni 2009, nr /02, EHRC 2009/97 m.nt. Westendorp, NJ 2010, 345 m.nt. Alkema), waarin het had vastgesteld dat de algemene en discriminatoire passiviteit van de Turkse autoriteiten huiselijk geweld in de hand werkt. Daarnaast richt het EHRM zich op het psychisch lijden van M. in de periode na haar scheiding. Het Hof stelt vast dat de wetgeving omtrent beschermende maatregelen voor ongetrouwde slachtoffers van huiselijk geweld omstreden is. Het verwijst hierbij naar een rapport van Human Rights Watch en een uitspraak van het Turkse Constitutionele Hof van 2009 die bevestigen dat gescheiden stellen zich niet op de wet in kwestie kunnen beroepen. M. leefde dan ook jarenlang in angst, zo concludeert het EHRM. Ten aanzien van de klacht onder art. 14 verwijst het Hof wederom naar zijn uitspraken in Durmaz en Opuz. De conclusies die het daar trok met betrekking tot het discriminatoire klimaat in Turkije zijn ook op de huidige zaak van M. van toepassing, zo stelt het, ook al speelt de zaak van M. later. Daarnaast merkt het ook hier op dat de wetgeving in de periode voor 2012 niet garandeerde dat gescheiden vrouwen voor beschermende maatregelen in aanmerking kwamen. Deze feiten zorgen ervoor dat er sprake is van een schending van art. 14 in combinatie met art. 3 EVRM. M.G. tegen

2 Turkije NOOT 1. Eenieder die het beste voor heeft met de bevordering van mensenrechten van vrouwen kan opgelucht ademhalen: met M.G. lijkt de uitspraak van het Hof in de huiselijk geweld zaak van Civek t. Turkije van afgelopen februari slechts een misstap en geen verandering van koers (Civek t. Turkije, EHRM 23 februari 2016, nr /11). In Civek oordeelde het Hof dat het niet nodig was om de klacht over een schending van art. 14 EVRM - het discriminatieverbod - te behandelen en stelde het zonder enige aanwijsbare reden vast dat mannen ook slachtoffer van huiselijk geweld worden. Daarmee impliceerde het dat huiselijk geweld een genderneutraal fenomeen is. Dat was ronduit teleurstellend, omdat uitvoerig is aangetoond dat gender een rol speelt bij huiselijk geweld en dit probleem een gendersensitieve aanpak verdient. Bovendien behandelt het Hof discriminatieklachten in huiselijk geweld zaken normaliter altijd (de enige uitzondering is Bevacqua en S. t. Bulgarije van 2008). In de uitspraak van M.G. t.turkije - nog geen maand na de uitspraak in Civek - behandelt het Hof wel de art. 14-klacht en erkent het dat huiselijk geweld onder de noemer geweld tegen vrouwen valt en gerelateerd is aan genderdiscriminatie. Maar dit is niet de enige reden waarom M.G. het bespreken waard is. Opmerkelijk is ook dat het Hof in de onderhavige zaak een nationale wet toetst zonder dat het slachtoffer hier (na haar scheiding) ooit een beroep op heeft gedaan, en - nog belangwekkender - dat het in zijn argumentatie meerdere malen verwijst naar het Verdrag inzake het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld van de Raad van Europa (kortweg veelal het Verdrag van Istanboel genoemd) - een novum 2. Alvorens nader in te gaan op de relevantie van het discriminatieverbod in zaken als de onderhavige, is het de moeite waard om eerst kort stil te staan bij het feit dat het Hof wederom een klacht over huiselijk geweld onder art. 3 EVRM behandelt. Sinds de uitspraak in E.M. t. Roemenie van 2012 heeft het Hof vrijwel alle huiselijkgeweldzaken die niet in de dood van het slachtoffer eindigden onder art. 3 EVRM behandeld (E.M. t. Roemenie, EHRM 30 oktober 2012, nr /05). Alleen de klachten van de tweede en derde klagers in Eremia t. Moldavie, die klaagden over psychisch geweld, werden onder art. 8 EVRM behandeld (Eremia t. Moldavie, EHRM 28 mei 2013, nr. 3564/11, EHRC 2013/188 m.nt. F. van Leeuwen). Alhoewel dit dus geen novum is, is het wel noemenswaardig. Het Hof onderschrijft hiermee namelijk de ernst van de mensenrechtenschending: het erkent het inherent vernederende en degraderende karakter van huiselijk geweld en stelt dit gelijk aan andere vormen van onmenselijke en vernederende behandeling zoals buitensporig politiegeweld en lijfstraffen. Dit is ook vanuit het oogpunt van de bevordering van vrouwenrechten van belang. Mensenrechtenschendingen die met name vrouwen raken dienen te worden erkend als mensenrechtenschendingen (tot in de jaren 1990 was huiselijk geweld geen internationaal mensenrechtenthema) en moeten dezelfde status hebben als traditionele mensenrechtenschendingen (zoals marteling door staatsorganen en willekeurige detentie). Dit punt is in de literatuur uitvoerig aangekaart, ook ten aanzien van huiselijk geweld (zie hierover mijn eerdere noot inzake Eremia t. Moldavie, EHRC 2013/188). Het is van belang dat het Hof deze lijn voortzet. 3. Daarnaast is het goed om te zien dat het Hof ook in deze uitspraak weer stilstaat bij het psychisch lijden van de klager, dat in dit geval het gevolg was van de angst voor nieuw geweld waarmee zij jarenlang leefde omdat haar ex op vrije voeten was en er geen beschermende maatregelen waren opgelegd. Het Hof heeft al eerder vastgesteld dat angst voor nieuw geweld dusdanig ernstig kan zijn dat het onder de noemer mishandeling in de zin van art. 3 EVRM valt (zie bijvoorbeeld Eremia t. Moldavie, par. 54; en Mudriç t. Moldavie, EHRM 16 juli 2013, nr /10, par. 45). En alhoewel het dit niet expliciet stelt in de onderhavige zaak, impliceert het

3 Hof dit wel door afzonderlijk in te gaan op dat deel van de klacht dat betrekking heeft op de periode na haar scheiding waarin de wet haar geen beschermende maatregelen garandeerde en door onder meer te stellen dat Certes, comme le soutient le Gouvernement ( ), durant la période en cause, la requérante ne fut pas victime de nouvelles violences physiques de la part de son ex-mari. Cela étant, ( ) la Cour estime qu on ne saurait ignorer le sentiment de peur dans lequel elle a vécu ( ) ni le retentissement des violences qu elle a subies sur sa vie tant personnelle, sociale que familiale, lesquelles perdurent encore aujourd hui (par. 104). Het Hof onderschrijft hiermee dat de inbreuk op de integriteit en waardigheid van een slachtoffer van huiselijk geweld niet alleen voortkomt uit de fysieke mishandeling, maar ook uit het vernederende karakter van het geweld en de angst en het psychisch lijden dat dit teweegbrengt. Dit is een belangrijke ontwikkeling die ook hier wordt voortgezet. 4. Het meest in het oog springend aan de uitspraak in M.G. is echter het feit dat het Hof (in exact dezelfde samenstelling van rechters) de mishandeling van M. behandelt als gender-based violence, terwijl het een maand eerder de moord van Civek als een misdrijf behandelde waarbij de sekse van het slachtoffer er niet toe deed. In M.G. overweegt het Hof niet dat mannen ook het slachtoffer van huiselijk geweld worden (zoals het deed in Civek, par. 50), maar merkt het juist op dat huiselijk geweld hoofdzakelijk vrouwen raakt (par. 96). Het heeft het bij de behandeling van het huiselijk geweld over geweld tegen vrouwen (zie bijvoorbeeld par. 95 en par. 106) en merkt op dat en outre que l article 3 de la Convention d Istanbul estime que le terme violence à l égard des femmes doit être compris comme une violation des droits de l homme et une forme de discrimination à l égard des femmes (par. 116). Belangrijk is ook dat het Hof in M.G. de klacht over een schending van art. 14 EVRM wel behandelt en daarbij stilstaat bij de algemene en discriminatoire passiviteit van de Turkse autoriteiten daar waar het gaat om geweld tegen vrouwen. Dit alles toont dat het Hof onderschrijft dat gender een rol speelt bij huiselijk geweld en dat is, zoals hiervoor al gezegd, belangrijk, omdat uitvoerig is aangetoond dat gender een rol speelt bij huiselijk geweld en dit probleem een gendersensitieve aanpak verdient. 5. Wat in de behandeling van de art. 14-klacht daarnaast opvalt is dat het Hof zijn uitspraken in Opuz t. Turkije en Durmaz t. Turkije over de algemene en discriminatoire passiviteit van de Turkse autoriteiten ten aanzien van huiselijk geweld gebruikt om genderdiscriminatie vast te stellen. Zonder naar ander ondersteunend materiaal te verwijzen merkt het Hof op dat dit klimaat nog steeds aanwezig is ten tijde van de zaak van M. (p ar. 116). Daar waar het normaal aan de klager is om discriminatie aan te tonen, legt het Hof hier nu impliciet de bewijslast bij Turkije: de Turkse regering heeft niet aangetoond dat dit discriminatoire klimaat niet langer aanwezig is en/of dat de nalatigheid van de autoriteiten in casu niet uit dit discriminatoire klimaat voortvloeit. Dat is een positieve ontwikkeling. In Opuz t. Turkije merkte het Hof al op dat het CEDAW-Comite geweld tegen vrouwen, inclusief huiselijk geweld, beschouwt als een vorm van discriminatie tegen vrouwen (par. 187). Als huiselijk geweld een vorm is van (gender)discriminatie, dan dunkt mij dat alle huiselijkgeweldklachten door het Hof prima facie als een inbreuk op art. 14 EVRM zouden moeten worden behandeld. Het is dan aan de staat in kwestie om aan te tonen dat er in casu geen sprake is van (gender)discriminatie. Met de uitspraak in M.G. komt deze aanpak een stuk dichterbij. Alhoewel het Hof in zijn recente jurisprudentie al niet meer om statistieken e.d. vroeg om aan te tonen dat huiselijk geweld vaker vrouwen raakt (een moeilijke opgave voor klagers, met name als de autoriteiten dit niet nauwkeurig bijhouden), verwees het nog wel steeds naar een extern rapport om zijn bevindingen te staven. Zo stelde het in de Moldavische huiselijkgeweldzaken van 2013 en 2014 dat the combination of the (..) factors clearly demonstrates that the authorities actions were not a simple failure or delay in dealing with violence against the first applicant, but amounted to repeatedly condoning such violence and reflected a discriminatory attitude towards the first applicant as a woman. The findings of the United

4 Nations Special rapporteur on violence against women ( ) only support the impression that the authorities do not fully appreciate the seriousness and extent of the problem of domestic violence in Moldova and its discriminatory effect on women. (Eremia, par. 89; Mudriç, par. 63; T.M. en C.M. t. Moldavie, EHRM 28 januari 2014, nr /11, par. 62). In M.G. lijkt een dergelijk extern rapport al niet meer nodig om de discriminatoire houding van de autoriteiten vast te stellen en volstaat het Hof met zijn eerdere uitspraken tegen de staat in kwestie. Een volgende stap zou zijn dat het afdoende is om vast te stellen dat de verdedigende staat niet aan zijn positieve verplichtingen tegemoet is gekomen in een huiselijk geweld zaak om prima facie (gender)discriminatie vast te stellen. 6. Bij zowel de behandeling van het discriminatieverbod als de klacht over art. 3 EVRM gaat het Hof ook uitgebreid in op het feit dat de wetgeving destijds geen beschermende maatregelen voor gescheiden vrouwen garandeerde. Dat is opvallend omdat blijkens de uitspraak de klaagster na haar scheiding nooit een beroep op de wet in kwestie heeft gedaan. Het lijkt er dan ook op dat het Hof de wet in abstracto toetst, iets wat het normaliter niet doet. Toch is deze aanpak begrijpelijk. Het Hof stelt immers keer op keer in zijn huiselijkgewelduitspraken dat er onder art. 3 EVRM een positieve verplichting rust op staten om een juridisch kader in te stellen dat erop is gericht om misbruik door derden te voorkomen en te bestraffen en dat - in geval van een dreigend risico van misbruik of als het misbruik reeds heeft plaatsgevonden - deze wetgeving moet worden toegepast om het slachtoffer te beschermen en de dader te straffen (zie bijvoorbeeld Mudriç, par. 47; T.M. and C.M., par. 43; Rumor t. Italie, EHRM 27 mei 2014, nr /10, par. 63). In casu is niet aan deze verplichting voldaan omdat het toepasselijke juridische kader - de wet in kwestie - niet alle slachtoffers van huiselijk geweld beschermd. Alhoewel een rapport van Human Rights Watch mij op zichzelf niet afdoende bewijs lijkt om te kunnen vaststellen dat de wet gescheiden vrouwen uitsluit, is een uitspraak van de hoogste gerechtelijke instantie in Turkije dat wel. Turkije heeft dan ook niet voldoende gedaan - niet met due diligence gehandeld - om het psychische lijden van M. te bestrijden. 7. Tot slot dient nog te worden stilgestaan bij het feit dat het Hof in zijn argumentatie in M.G. meerdere malen naar het Verdrag van Istanboel verwijst. Het is voor het eerst dat het dit doet en het kan de voorbode zijn van een toekomstige kruisbestuiving van het werk van het Hof en dat van GREVIO (het orgaan dat toeziet op de naleving van het Verdrag van Istanboel). Dat zou een welkome ontwikkeling zijn. Het Verdrag van Istanboel legt neer dat GREVIO uitspraken van het EHRM kan meenemen in de behandeling van de landenrapportages en de daaraan verbonden rapporten en conclusies (art. 68, achtste lid jo. elfde lid, Verdrag van Istanboel). Een vergelijkbare bepaling ontbreekt uiteraard in het EVRM en het is de vraag of en hoe het Hof gebruik zal maken van de rapporten en conclusies van GREVIO. Gezien het feit dat GREVIO geen individuele klachten kan behandelen zou het in ieder geval een mooie aanvulling op de toezichtmogelijkheden van het Verdrag van Istanboel zijn als het EHRM de verplichtingen van dit Verdrag en de interpretatie hiervan door GREVIO in zijn rapporten en conclusies meeneemt in de behandeling van zaken aangaande geweld tegen vrouwen. Bovendien zou een dergelijke kruisbestuiving het Hof voorzien van deskundige kennis op het gebied van gender en geweld tegen vrouwen. Dit zou kunnen bijdragen aan een meer genderbewuste aanpak van onder meer huiselijk geweld zaken. Alhoewel het Hof met M.G. wederom erkent dat huiselijk geweld een vorm is van genderbased violence is er op dit terrein namelijk nog veel winst te boeken. Zo kijkt het Hof bijvoorbeeld nog niet of nauwelijks naar systeemdiscriminatie als wortel van het geweld en bespreekt het niet de hieraan gerelateerde schadelijke genderstereotypen en rolpatronen. Het is echter nog te vroeg om te juichen. Zo is het de vraag of het Hof ook zal refereren aan het Verdrag in zaken tegen staten die anders dan Turkije - het Verdrag niet hebben geratificeerd.

5 8. Toch kunnen we dankzij M.G. hoopvol uitkijken naar een nieuwe huiselijkgewelduitspraak van het Hof. Er is zeker nog ruimte voor verbetering, maar het is goed te zien dat het Hof met M.G. weer aansluit bij zijn eerdere huiselijk geweld jurisprudentie, dat Civek slechts een misstap was, dat de bewijsdrempel voor de klager wederom verlaagd lijkt te zijn, en dat het Hof openstaat voor de expertise die is vervat in het Verdrag van Istanboel. Er is alle reden om optimistisch te zijn over de toekomst F. van Leeuwen