LEVEN ALS TRANSGENDER IN BELGIË De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht 20 november 2009

Transcriptie

1 LEVEN ALS TRANSGENDER IN BELGIË De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht 20 november 2009 Verslag workshop JURIDISCHE ASPECTEN Moderator: Carine Joly, Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen Experts: Silvan Agius, Senior Policy and Programmes Officer, ILGA Europe Stéphanie Grisard, Attaché, FOD Justitie, Algemene Directie Wetgeving en Fundamentele Rechten en Vrijheden, Dienst Mensenrechten Laurence Ngosso, VertegenwoordigSTer van de vzw Genres Pluriels Joz Motmans, Onderzoeker, Steunpunt Gelijkekansenbeleid (consortium Universiteit Antwerpen - Universiteit Hasselt) Rapporteur: Christine Lardin, Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen Inleiding Het is belangrijk om de aandacht te vestigen op het verschil tussen de twee wetten van 10 mei De eerste is de wet betreffende de transseksualiteit. Overeenkomstig de structuur van het rapport Leven als transgender in België verwijst deze naar de kwestie van de mensenrechten. De tweede is de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen en verwijst naar het standpunt van de non-discriminatie. 1. Mensenrechten Geslachtsaanpassing Ter herinnering, de Belgische wet betreffende de transseksualiteit bevat medische criteria met betrekking tot de geslachtsaanpassing die de betrokkene in overeenstemming brengt met het andere geslacht, zoals bepaald door de wet en die de voorwaarde is voor de officiële registratie van de geslachtsverandering. Deze criteria lijken in tegenspraak te zijn met de principes van Yogyakarta, met de eisen van de transgenderorganisaties en met het standpunt van de Commissaris voor de Mensenrechten van de Raad van Europa, geformuleerd in zijn themadocument van juli Wat denkt men over deze criteria als voorwaarden voor geslachtsverandering in het licht van de Yogyakarta-principes en de ontwikkelingen in de andere landen? De eerste die deze vraag beantwoordt is Stéphanie GRISARD. Ze wil de Yogyakartaprincipes contextualiseren. Hoewel men een reële mentaliteitsevolutie kan vaststellen, hebben deze principes volgens haar geen dwingende waarde. Bij wijze van voorbeeld: in het arrest Goodwin heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens er zich toe verbonden om de situatie in elke lidstaat te analyseren. Laurence NGOSSO vindt dat de medische criteria volledig in tegenstelling zijn met de mensenrechten. De operaties, sterilisatie en hormonen impliceren zeer zware medische behandelingen, en deze zijn niet gerechtvaardigd om een geslachtsverandering te krijgen. Bovendien heeft de transseksualiteitwet enkel betrekking op transseksuelen terwijl er heel wat transgenders zijn die deze medische ingrepen niet noodzakelijkerwijs wensen te ondergaan. 1

2 Laurence NGOSSO onderstreept ook dat de wet spreekt over het andere geslacht, wat veronderstelt dat er slechts twee zijn. Voor Laurence NGOSSO moet deze wet dus volledig worden herwerkt. Er wordt nog onderstreept dat, als het geslacht als een medisch gegeven wordt beschouwd, dit als te beschermen vertrouwelijke informatie moet worden behandeld. Indien de definitie van seksuele identiteit daarentegen verband houdt met gender, gaat het over een persoonlijk element en heeft iedereen het recht om zich als mannelijk of vrouwelijk te beschouwen of als geen van beide en de Staat kan dit niet definiëren. Silvan AGIUS benadrukt dat de wet werd opgesteld vanuit een medische invalshoek en niet vanuit een standpunt van de mensenrechten. Hij onderstreept dat het medisch criterium waarbij een persoon die van geslacht wenst te veranderen tot sterilisatie wordt verplicht ingaat tegen de mensenrechten en stelt de vraag of men zich zou kunnen voorstellen dat men deze voorwaarde aan andere groepen zou opleggen. Met betrekking tot de Yogyakarta-principes vindt hij dat het om algemene beginselen gaat die van toepassing zouden moeten zijn op alle mensen en hij herinnert aan de woorden van de Europese Commissaris voor de Mensenrechten Thomas Hammarberg, die van mening is dat een naamsverandering mogelijk moet zijn zonder operatie. Dit geldt ook voor een geslachtsverandering. Silvan AGIUS heeft ook kritiek op de wet in de zin dat er enkel wordt gesproken over transseksuelen en niet over transgenders, wat tot terminologische verwarring leidt. Stéphanie GRISARD neemt terug het woord om uit te leggen dat het gaat om een onderwerp dat voortdurend in evolutie is. Ze vermeldt de verklaring voor de Verenigde Naties, het ontwerp van aanbeveling aan de Raad van Europa (dat een herbestudering van de medische criteria en hun legitimiteit en proportionaliteit impliceert). In deze aanbeveling worden de lidstaten verzocht om na te denken over de kwestie. Als men vergelijkt wat er gebeurt in andere landen zoals Oostenrijk, Duitsland en Nederland, dan heeft Oostenrijk het schrappen van de medische voorwaarden gevraagd en in Nederland is men tegen een verplichte sterilisatie. Laurence NGOSSO onderstreept dat er in België een zekere hardnekkigheid over de eerste voornaam bestaat (de vrijheid om zichzelf een naam te geven). Ze onderstreept dat de tweede en derde voornaam van een verschillend geslacht mogen zijn. Het geslacht is geen verplicht gegeven om toegang te krijgen tot de sociale zekerheid. Het zou dus misschien interessant zijn om enkel rekening te houden met de eerste letter van de voornaam om eventuele discriminaties te vermijden. Silvan AGIUS vraagt zich af welk type wetgeving in overeenstemming is met de Mensenrechten (onderzoek van de Spaanse wetgeving). Joz MOTMANS komt tussen om de aandacht te vestigen op andere problemen die de wet creëert inzake afstamming. Daarbij geeft hij het voorbeeld van een transvrouw die haar sperma gebruikt om haar partner te bevruchten maar elke band verliest met haar genetisch erfgoed en wordt beschouwd als een niet-verwante stiefmoeder. Ze zal dus haar eigen (genetisch verwant) kind moeten adopteren conform de betreffende wetgeving (zoals dat het geval is voor lesbische koppels) om een wettelijke band tot stand te brengen. Hij stelt zich ook vragen over de reële middelen voor de tenuitvoerlegging van de wet aangezien de Staat geen enkele financiële steun geeft om de vereiste criteria te vervullen (dure operatie). 2

3 AANBEVELINGEN 1. De sprekers vragen dat het gesprekskader kan worden uitgebreid, vertrekkend vanuit wat er bestaat (definitie van wat een man is, wat een vrouw is, vermelding van het geslacht op de identiteitskaart enz.). Is al die informatie echt nodig? 2. Aangezien de wet nog zeer recent is, is het moeilijk om voldoende afstand te vinden om nuttige kritiek te leveren. Het zou interessant zijn om de impact te meten voor men spreekt over de aanpassing ervan. 3. Het zou volgens de sprekers interessant zijn om andere criteria te vinden dan de medische en het geslacht enkel te vermelden op relevante en nuttige documenten. (Waarom vraagt men bijvoorbeeld het geslacht van een persoon bij een aanvraag voor een parkeerplaats?) Bescherming van het privéleven a. Aanpassing van de geboorteakte Bij een aanpassing van de geboorteakte wordt de gewijzigde toestand geannoteerd. Dit wil zeggen dat er geen nieuwe akte wordt opgemaakt en dat bijvoorbeeld bij de aflevering van een uittreksel van de geboorteakte de bescherming van het privéleven niet wordt gewaarborgd omdat de oorspronkelijke toestand zichtbaar kan zijn. Het gaat er dus om te weten of de Belgische wet betreffende de transseksualiteit voldoende waarborgen biedt wat betreft de bescherming van het privéleven van transgender personen. Laurence NGOSSO vindt dat deze wet onvoldoende bescherming biedt voor het privéleven van transseksuele en transgender personen. Joz MOTMANS herinnert aan de verschillende behandeling van interseksualiteit en transseksualiteit met betrekking tot de bescherming van het privéleven. In het eerste geval gaat men er van uit dat er een vergissing is gebeurd bij de geboorte en kan men een nieuwe geboorteakte verkrijgen. Bij transseksualiteit wordt een andere denkpiste gevolgd. Men kan zich afvragen waarom. Er zijn zeer weinig cijfers beschikbaar op Europees niveau over interseksuele personen, hermafrodieten, enz. Volgens Laurence NGOSSO is het dus onlogisch om het geslacht (man of vrouw) aan te geven zonder een bijkomend onderzoek, gezien het scala van mogelijke geslachten. De vermelding van het geslacht op de geboorteakte en op de identiteitskaart zouden niet noodzakelijk zijn. Verschillende sprekers stelden vragen met betrekking tot de aanspreking «Mevrouw, Mijnheer» en stelden voor om te stoppen met het gebruik van deze formule, die uiteindelijk maar een gewoonte is. b. Wat met de «feministische zaak»? Als het geslacht niet meer wordt vermeld op de geboorteakte of andere documenten, hoe kan met dan nog relevante statistieken maken, gegevens verzamelen, enz. die het mogelijk maken om de verschillen en ongelijkheden tussen vrouwen en mannen aan te tonen? Zou de oplossing er niet in bestaan te kiezen tussen man, vrouw of een andere mogelijkheid, als de gegevens relevant zijn? Silvan AGIUS is van mening dat de feministes de strijd van de transgender personen steeds hebben afgeremd omdat ze cijfers en gegevens wilden en ze de zaken op een binaire wijze wilden analyseren. Hij betreurt dat daardoor geen rekening wordt gehouden met alle nuances. Hij vindt dat er bijvoorbeeld meer subcategorieën zouden moeten zijn in de statistieken. c. Noodzakelijkheid van identificatiecriteria? 3

4 Silvan AGIUS geeft een concreet voorbeeld van het respect van de gendergelijkheid. De Raad van Bestuur van ILGA moet paritair zijn samengesteld uit vijf mannen en vijf vrouwen. Er is evenwel voorzien dat voor twee van hen het geslacht niet noodzakelijk moet zijn bepaald. Laurence NGOSSO wil weten wat de finaliteit van de gegevens is. Is het bij de geboorte toegekende geslacht noodzakelijk in alle gevraagde documenten? Laurence NGOSSO vindt dat het geslacht een evoluerend gegeven is. De authentieke bron kan geen geboorteakte zijn. d. Implicaties voor het nageslacht van transgender personen (vermelding in de marge op de geboorteakte) Joz MOTMANS merkt op dat de rondzendbrief van februari 2008 melding maakt van de mogelijkheid voor de kinderen van transseksuele personen om zowel een uittreksel uit de geboorteaktes te krijgen met de kantmelding of zonder de kantmelding, om zelf geen slachtoffer van discriminatie te worden. Silvan AGIUS verbaast zich erover dat de Vlaamse Gemeenschap de geboorteakte eist in het kader van een betrekking. Hij vraagt zich af of dit een reële objectieve behoefte is of gewoon een routinevraag? Volgens hem zou het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen telkens moeten vragen of de geboorteakte noodzakelijk is wanneer deze wordt gevraagd. AANBEVELINGEN 1. Het is belangrijk om de omzendbrief van 2008 (die in beginsel vraagt dat het uittreksel van de geboorteakte enkel de nieuwe gegevens bevat zonder enige verwijzing naar de oorspronkelijke situatie, maar dit niet bindend maakt) strikt toe te passen. In dit opzicht zou een nieuwe informatiecampagne voor de lokale administraties nuttig kunnen zijn. 2. Het is belangrijk om er over te waken dat de nakomelingen niet zelf kunnen worden gediscrimineerd door er op te letten dat de geslachtsverandering van een van de ouders niet wordt vermeld. 3. Er zou een meer globale denkoefening moeten gebeuren over het vereisen van documenten zoals het uittreksel uit de geboorteakte in bepaalde gevallen waarin de doelstelling onduidelijk lijkt. Transitiefase a. Is een specifiek document zoals de genderpas nuttig tijdens de transitiefase? De transitiefase duurt soms tot vier jaar; het was mogelijk om in Vlaanderen gedurende deze periode een genderpas te verkrijgen met een foto waarop het geslacht niet wordt vermeld of met de twee foto s (M/V). Laurence NGOSSO is hier tegen in naam van de administratieve vereenvoudiging. Sommigen verdedigen deze identiteitskaart met dubbel geslacht. Laurence NGOSSO verduidelijkt dat een akte van bekendheid misschien beter zou toelaten om de nagestreefde doelstelling te verwezenlijken. Joz MOTMANS vindt dat het in gevallen van transseksuele kinderen belangrijk is om de voornaam op een zo jong mogelijke leeftijd te kunnen veranderen, wat juridisch ook kan zodra het kind een hormoonbehandeling ondergaat. Dit om latere problemen met het niet kunnen veranderen van de voornaam op diploma s te vermijden. 4

5 AANBEVELINGEN 1. Zouden de gegevens niet elektronisch kunnen worden aangepast? De gegevens (dubbele foto enz.) zouden dan beschikbaar zijn via de chip. 2. De federale, gewestelijke en gemeenschapsoverheden zouden het nodige kunnen doen en misschien het gebruik van een akte van bekendheid kunnen systematiseren (in het bijzonder met betrekking tot diploma s). 3. Sommigen bevelen aan om een specifiek document te voorzien voor de transitiefase zoals de genderpas. 2. Discriminatie Draagwijdte van de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen Deze wet stelt een direct onderscheid op grond van een geslachtsverandering gelijk met een direct onderscheid op grond van het geslacht. Dit impliceert dat transseksuele personen door deze wet worden beschermd, maar dit is niet noodzakelijk het geval voor transgender personen die geen geslachtsaanpassingsoperatie willen ondergaan. Men kan zich dus de vraag stellen of transgender personen voldoende worden beschermd door de huidige antidiscriminatiewetgeving. Een tweede vraag houdt hiermee rechtstreeks verband: wat met het expliciet in aanmerking nemen van genderidentiteit en genderexpressie op Europees wetgevend niveau en in de Belgische wet? Silvan AGIUS verduidelijkt dat weinig landen de genderidentiteit expressis verbis aanhalen in een wetgeving en onderstreept dus het Belgisch initiatief om expliciet over geslachtsverandering te spreken in de wet. Hij herinnert eraan dat de tekst van de Europese richtlijn spreekt over de gelijkheid van mannen en vrouwen en dus verwijst naar begrippen met betrekking tot het biologische geslacht en op geen enkele wijze over de genderkwestie spreekt. Volgens hem moet de genderidentiteit op Europees niveau worden beschermd. Veel transgender personen vallen immers niet onder een wetgeving die, in het algemeen, enkel een bescherming biedt voor transseksuele personen, ofwel weten ze niet of de wetgeving ook op hen van toepassing is. Op Belgisch federaal niveau is het belangrijk om te benadrukken dat het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen ook vragen van transgender personen behandelt. Volgens Silvan AGIUS ontbreekt het de wetgevingen ter zake aan transparantie en zou het nuttig zijn om het geval van transgender personen expliciet aan te halen in deze verschillende teksten, zodat een transgender persoon, zelfs een niet-jurist, kan weten dat deze tekst op hem/haar van toepassing is. Hij is ook voorstander van het bundelen van de hele antidiscriminatiewetgeving in één enkele wet met dezelfde bescherming voor iedereen of anders een specifieke wet voor de bescherming van transgender personen. Hij beveelt aan om naar Schotland te kijken. Hij vindt dat men daar de beste definitie van transgenderisme gebruikt. De Schotse regering heeft immers de transgendergemeenschap betrokken bij het formuleren van deze definitie, wat het mogelijk heeft gemaakt om tot een specifieke wetgeving voor transgender personen te komen. Stéphanie GRISARD verduidelijkt aangaande de discriminatiekwestie met betrekking tot de genderidentiteit dat een belangrijke vooruitgang met name het feit is dat er in de aanbeveling waaraan wordt gewerkt binnen de Raad van Europa over transgender personen wordt gesproken en niet meer over transseksuele personen en dat verschillende aspecten van de 5

6 Mensenrechten zullen worden beoogd. Ze onderstreept ook dat alle ministers van de Raad van Europa zullen moeten bijdragen aan dit debat. Sensibilisering en registratie van klachten Laurence NGOSSO merkt op dat het voor de bekendheid van het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen nuttig zou zijn om te laten weten dat het ook de transgenderkwesties behandelt. Er wordt ook gevraagd naar wat er gebeurt in geval van meervoudige discriminatie. Het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen legt uit dat een samenwerking werd opgezet met het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding voor gevallen van meervoudige discriminatie. De klacht wordt dan geregistreerd en opgevolgd door het meest bevoegde orgaan. Laurence NGOSSO wil dat de kwestie aangaande de genderidentiteit expressis verbis wordt aangehaald in de antidiscriminatiewet. Tot slot onderstreept Laurence NGOSSO dat het reglement CE810/2009 het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen duidelijkheid zou kunnen bieden over deze kwestie. AANBEVELINGEN 1. De sprekers benadrukken het belang om samen te werken met de transgendergemeenschap. 2. Er wordt expliciet gevraagd om de genderidentiteit op te nemen in de Belgische wet. 3. De informatie en sensibilisatie over de bevoegdheid van het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen in dit domein moet worden versterkt. 6