HET BETREKKEN VAN WONINGCORPORATIES BIJ ENERGIE-NEUTRALE WONINGRENOVATIES

Transcriptie

1 HET BETREKKEN VAN WONINGCORPORATIES BIJ ENERGIE-NEUTRALE WONINGRENOVATIES Casus: de Stroomversnelling Irma van Bergen Bravenboer

2 Auteur Irma van Bergen Bravenboer Adres Oostplantsoen PH Delft adres Telefoonnummer Student nummer Datum onderzoeksvoorstel Universiteit TU Delft Master Real Estate and Housing Lab Housing Eerste mentor Anke van Hal Sustainable Housing Transformation Tweede mentor Nico Nieboer Housing Quality and Process Innovation 2

3 Voorwoord Dit P2 rapport is het onderzoeksvoorstel voor het afstudeeronderzoek. Dit onderzoek zal worden begeleid door Anke van Hal en Nico Nieboer en is de afsluiting van de master Real Estate and Housing van de TU Delft. Het P2 rapport vormt een contract tussen student en docent, en het onderzoek zal worden uitgevoerd aan de hand van dit voorstel. Dit rapport geeft inzicht in de probleemstelling, doelstelling en onderzoeksvragen van het onderzoek, resultaten die het onderzoek tot nu toe naar voren heeft gebracht en het rapport zal ook een uitgebreide beschrijving bevatten van de uit te voeren vervolgstappen. Het onderwerp van het onderzoek is het betrekken van woningcorporaties bij energie neutrale woningbouw renovaties en zal zich specifiek richten op het project de Stroomversnelling. Aangezien dit een Nederlands project is en het gehele onderzoek gedaan wordt naar Nederlandse woningcorporaties, zal dit rapport en het eindverslag in het Nederlands geschreven worden. 3

4 Samenvatting Dit rapport en het onderzoek kan worden samengevat in het onderstaande schema. In de onderstaande samenvatting is dit in tekst verder uitgelegd. Figuur 1 onderzoeksschema (eigen werk, 2015) Door de woningnood na de tweede wereldoorlog, de toenemende welvaart en de industrialisatie zijn er in Nederland in de jaren 60 en 70 vele woningen gebouwd, een groot percentage hiervan zijn rijtjeswoningen en galerijflats. Deze constructie opleving laat Noord Europa achter met een grote voorraad van jaar oude woningen, die aan renovatie toe is. Deze woningen vertonen vele gebreken, zo voldoen ze niet aan de huidige energie- en comforteisen en zijn ze vaak te groot of hebben ze te kleine kamers (van den Bouwhuijsen, 2012). Er is dus een behoefte aan renovatie. Een andere trend in de woningsector in de verduurzamingstrend. De verduurzaming is vooral gericht op energiebesparing (Mlecnik, 2013). De ambitie van het Energieakkoord (2013), die door belangrijke partijen in de bouwsector is ondertekend, is dat de gebouwde wereld in 2050 geheel energie-neutraal is. Energie-neutraal wil zeggen dat de gebouwen netto over een jaar geen energie v erbruikt. Op gebouw niveau kan dus w el energie worden opgewekt om energieneutraliteit te bereiken. Deze twee trends komen samen in energie-neutrale woningrenovaties. Hoewel deze renovaties niet gebruikelijk zijn in de woningbouwsector, zijn er toch al een aantal projecten gestart. De Stroomversnelling is een voorbeeld van zo een project. Dit is een renovatieproject dat een woning met een huidig laag energielabel in één stap naar een energie-neutrale woning renoveert. Een energie-neutrale woning, of nulop-de-meterwoning, wekt jaarlijks bij een normaal leefpatroon evenveel energie op als het verbruikt. Het financieel model van de Stroomversnelling is gebaseerd op dat de gemiddeld 150 euro die een huishouden maandelijks aan de energiemaatschappij betaalt, na dit project aan de woningcorporatie wordt betaald, zodat de woningcorporatie dit kan investeringen in de renovatie. De Stroomversnelling neemt de belangen van vele verschillende partijen ten harte en heeft zo veel mogelijk aspecten van duurzaamheid in het project verwerkt. Om het einddoel van bestaande woningen energie-neutraal maken en om de kosten per renovatie op het ambitieprijs te krijgen, zijn meer woningcorporaties nodig. 4

5 Dit leidt tot de volgende probleemstelling: Hoewel er door veel partijen het belang en de noodzaak van energie neutrale woningbouw (renovaties) benadrukt wordt en hiervoor verschillende innovaties worden ontwikkeld, wordt het innovatieve concept van energie-neutrale woningrenovaties slechts op beperkte schaal toegepast. Het doel van dit onderzoek word dan: Inzicht krijgen in de redenen van de doelgroep (Nederlandse woningcorporaties) voor de afwachting van deelname aan energie-neutrale woning renovaties, specifiek de Stroomversnelling. Het doel is daarnaast om inzicht te krijgen op welke manier er meer energie-neutrale renovaties door woningcorporaties gedaan kunnen worden. En daaruit volgt de hoofdvraag en deelvragen. In hoeverre kunnen woningcorporaties gestimuleerd worden om deel te laten nemen aan de Stroomversnelling door de huidige barrières van woningcorporaties weg te nemen en huidige kansen te benutten? Deelvragen 1. Wat is energie neutrale woningbouwtransformatie? Wat is het project de Stroomversnelling? Wat wordt er nu gedaan om nieuwe woningcorporaties aan te trekken? 2. Welke kenmerken van woningcorporaties hebben invloed op de deelname van woningcorporaties aan de Stroomversnelling? 3. In hoeverre sluit het concept van de Stroomversnelling aan op de motivaties en doelen van woningcorporaties? 4. Welke barrières van woningcorporaties om deel te nemen aan de Stroomversnelling worden zijn er? 5. Welke manieren zijn er om deze barrières weg te nemen om woningcorporaties deel te laten nemen aan de Stroomversnelling? 6. Welke literatuur over energie-efficiëntie innovatie in woningbouw kan bijdragen aan het laten deelnemen van woningcorporaties aan de Stroomversnelling? Het is nog niet bekend wat het eindproduct van het onderzoek zal zijn, maar dit wordt duidelijk tijdens het verdere onderzoek. De manier waarop het onderzoek wordt uitgevoerd is weergegeven in figuur 2. Hoewel dit onderzoek heeft grotendeels kwalitatief karakter heeft doordat de onderzoeksvragen hoofdzakelijk beantwoord worden door open interviews, is een klein onderdeel kwantitatief 5

6 onderzoek door data analyse methode. Het onderzoek heeft een explorerend karakter. Figuur 2 Onderzoeksdesign (eigen werk, 2015) Deel 1 is al uitgevoerd. Het belangrijkste van dit schema is dat de woningcorporaties in 4 groepen zijn ingedeeld. De groepen staan in tabel 1 genoemd hun verschillende kenmerken en reden van onderzoek. Groep 1 Groep 2a Groep 2b Groep 3 Wie Leden Stroomversnelling Kenmerken Eerste deelnemers Wat onderzoeken Hoeveel organisaties Functie interviewen Leren van succes, kenmerken en proces in organisatie Aanpakkers Stroomversnelling Getekend Eerste interesse getoond Tweede deelnemers Keuze om wel mee deel te nemen Aanpakkers Stroomversnelling interesse Eerste interesse getoond Nog niet deelnemen Redenen voor afwachten Overige woningcorporaties Niet betrokken Redenen van desinteresse via interviews met Task Force (2-3) Linking Pin Linking Pin Betrokkenen bij interesse tekenen Task Force & Sanne de Wit 6

7 Tabel 1 Overzicht woningcorporaties (eigen werk, 2015) 7

8 Dit empirisch onderzoek wordt bekeken vanuit de innovatieverspreiding theorie van Rogers (1995). Met deze twee aspecten zal het eindproduct en conclusies uit het onderzoek gemaakt worden. In onderstaand schema zijn de belangrijkste kenmerken en barrières die woningcorporaties noemen om niet deel te nemen aan de Stroomversnelling weergegeven. Dit zijn de eerste resultaten van het onderzoek. Figuur 3 Conceptueel model (eigen werk, 2015) 8

9 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Samenvatting Introductie onderzoeksopzet Persoonlijke motivatie Probleemanalyse Probleemstelling Doelstelling Onderzoeksvraag Deelvragen Eindresultaat Onderzoeksmethode Definities Inhoudsopgave definitieve onderzoeksrapport Relevantie Onderzoeksorganisatie Wetenschappelijk domein Mentoren Planning Theoretisch kader Innovatieverspreiding theorie Rogers Literatuurstudie en onderzoek Woningcorporaties en duurzaam strategisch voorraadbeleid De Stroomversnelling Huidige situatie woningcorporaties en Task Force Kenmerken en barrières Literature Bijlage A: 3 onderzoeksgroepen van woningcorporaties B: Contactgegevens corporaties interviews C: Transcript Arthur Lippus...Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. D: Methoden voor beantwoorden deelvragen E: Interview groep 1. Vragen

10 1. Introductie onderzoeksopzet Dit rapport is verdeeld in vier hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk is de introductie in het onderwerp en beschrijft de gehele onderzoeksopzet. Het tweede hoofdstuk beschrijft de onderzoeksorganisatie. Het derde hoofdstuk geeft het theoretisch kader weer en in het vierde hoofdstuk wordt de literatuurstudie en het tot nu toe uitgevoerde onderzoek weergegeven. De introductie geeft een overzicht van het gehele onderzoek beginnende met een persoonlijke motivatie, gevolgd door de probleemanalyse en probleemstelling. Hieruit vloeien de onderzoekvragen voort en het uitgebreide onderzoeksdesign. Op basis van dit onderzoeksdesign zijn de belangrijkste definities gegeven en de voorlopige inhoudsopgave van het eindrapport. Dit hoofdstuk sluit af met de wetenschappelijke en maatschappelijke relevantie. 1.1 Persoonlijke motivatie De bachelor bouwkunde heeft mij bekend gemaakt met duurzaamheid in de gebouwde omgeving en langzaam groeide de fascinatie voor dit onderwerp. Vooral raakte ik geïnteresseerd in woningbouw en de bestaande gebouwde omgeving. In Delft raakte ik bekend met een aantal duurzame woningbouw renovaties. Vooral toen ik een semester in Stockholm studeerde en een college kreeg over het Million Home Program, een project van 40 à 50 jaar geleden waarin een miljoen woningen zijn gebouwd die tot zijn aan renovatie, Na dit college wist ik dat deze opgave erg belangrijk zou worden. Graag zou ik hieraan bijdragen en het is daarom dat ik besloot dat het onderwerp van mijn afstuderen duurzame woningbouwrenovaties zou worden. Ter afsluiting van mijn Master Real Estate and Housing is mijn belangrijkste algemene studiedoel het verder ontwikkelen van mijn wetenschappelijke onderzoek vaardigheden. Vooral het opzetten van een onderzoek, het stellen van de juiste vragen en de afbakening met daarbij keuzes maken en aspecten uitsluiten is voor mij een uitdaging. Daarnaast wil ik mijn academische schrijfvaardigheden verbeteren. Onderwerp specifiek wil ik meer kennis opdoen. Niet alleen de complexiteit van duurzame transformaties, maar ook juist over het menselijke onderdeel van dit onderzoek wil ik meer leren. Want het zijn niet woningcorporaties die een beslissing nemen, maar mensen die werken voor een woningcorporaties. 1.2 Probleemanalyse De behoefte aan renovatie Door de woningnood na de Tweede Wereldoorlog, de toenemende welvaart en de industrialisatie zijn er in Nederland in de jaren 60 en 70 vele woningen gebouwd, een groot percentage hiervan zijn rijtjeswoningen en galerijflats. Begin jaren 70 werden er meer dan woningen per jaar gebouwd. Andere Noord Europese landen hebben dezelfde ontwikkeling meegemaakt (Whitehead & Scanlon, 2007). Deze 10

11 constructie opleving laat Noord Europa achter met een grote voorraad van 40 à 50 jaar oude woningen, die aan renovatie toe is. Deze woningen vertonen vele gebreken, zo voldoen ze niet aan de huidige energie- en comforteisen en zijn ze vaak te groot of hebben ze te kleine kamers. In Nederland voldoen woningen niet aan de huidige energie- en comforteisen (van den Bouwhuijsen, 2012). Deze woningen behoren veelal tot de woningvoorraad van woningcorporaties. Door de slechte isolatie en verouderde klimaatinstallaties is het energieverbruik in deze woningen hoog. De doelgroep van woningcorporaties zijn mensen met een laag inkomen en deze groep moet dan een hoge energierekening betalen. Door de groeiende energieprijzen kunnen steeds meer mensen hun energierekening niet betalen. In Nederland is dit 1.6% van de huishoudens (Association for the conservation of energy, 2013). Waar vroeger veel van deze lage kwaliteitswoningen gesloopt werden en vervangen, wordt de laatste jaren renovatie van deze woningen toegepast als goed alternatief. Voor deze beslissing hebben woningcorporaties verschillende redenen. De betonnen constructies van de jaren 60 en 70 woningen kunnen in goede staat verkeren, waardoor de constructie van de woningen hierdoor nog vele jaren mee kunnen. Daarnaast kan het behouden van de betonconstructie tot 70% reductie in CO2 verbruik opleveren tijdens de constructie in verhouding tot sloop en nieuwbouw. Ook gaat renovatie sneller, waardoor huidige bewoners niet hoeven te verhuizen. Jaren 60 en 70 woningen zijn massaal geproduceerd en daarom zijn er kansen om op grote schaal industrieel te renoveren, wat de kosten aanzienlijk doet verlagen (van den Bouwhuijsen, 2012). Er ligt dus een kans om deze woningen op gebied van energieverbruik sterk te verbeteren. De behoefte aan energie neutrale woningbouw De Europese regelgeving voor energieverbruik en CO2 uitstoot is aangescherpt. Voor 2020 moet uitstoot van CO2 met 20% verminderd worden ten opzichte van 1990 (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2011). Het overgrote deel van de CO2-uitstoot wordt veroorzaakt door het verbruik van kool, olie en gas voor opwekking van energie. In Nederland verbruikt de huizensector 20% van het totale energieverbruik. De Europese commissie stuurt daarom ook aan op verduurzaming van de huizensector en is duurzaamheid of energie efficiëntie ook de belangrijkste aanjager van renovatie en transformatie van woningen. In het Energieakkoord voor duurzame groei (SER, 2013) wordt er gestreefd naar een energie-neutrale gebouwde omgeving. Dit akkoord is gesloten tussen ruim 40 organisaties, waaronder de overheid. Het doel dat verschillende partijen samen hebben afgesproken in dit akkoord is dat de gebouw de omgeving in 2050 energieneutraal is (SER, 2013). Op de volgende pagina zijn drie methoden om het einddoel in 2050 te bereiken weergegeven. Bij de stapsgewijze methode wordt er per renovatie een kleine stap gemaakt richting energie-neutrale woningen, dit wordt herhaalt totdat de woning het einddoel heeft behaald. Dit is gebruikelijk in de bouwsector en er zijn afgelopen jaren veel renovatieprojecten geweest met een focus op renovatie naar 11

12 energielabel B of 2 energielabels hoger (Haytink & Valk, 2013). Bij de externe methode wordt er voor de gebouwde omgeving duurzame energie decentraal opgewekt, waardoor de vraag naar energie per woning hetzelfde blijft, maar het aanbod van energie geheel duurzaam wordt aangeleverd. Echter moet er binnen de projectgrens duurzame energie worden opgewekt om een w oning energieneutraal te mogen noemen (Haytink & Valk, 2013). De derde methode is sprongsgewijs, waar een woning in een keer van de huidige situatie getransformeerd wordt naar het einddoel. Een voorbeeld van zo een project is de Stroomversnelling. Figuur 4 Methode (Haytink & Valk, 2013) Innovatiedeal de Stroomversnelling De Stroomversnelling is een renovatieproject dat een woning met een huidig laag energielabel in één stap naar een energie-neutrale woning renoveert. Een energieneutrale woning, of nul-op-de-meterwoning, wekt jaarlijks bij een normaal leefpatroon evenveel energie op als het verbruikt. Het financieel model van de Stroomversnelling is gebaseerd op de gemiddelde energierekening van 150 euro die een huishouden maandelijks aan de energiemaatschappij betaalt. Na de renovatie wordt dit bedrag maandelijks aan de woningcorporatie betaald, zodat de woningcorporatie dit kan investeringen in de renovatie. De Stroomversnelling neemt de belangen van vele verschillende partijen ten harte. Het project kan in korte tijd voor een grote impact op de woningmarkt zorgen. Om de prijs en de kwaliteit van de renovatie op uit te laten komen op de gewenste ambitie, zullen de bouwbedrijven moeten innoveren. De grote schaal van de Stroomversnelling zorgt ervoor de bouwbedrijven in innovatie kunnen investeren (de Stroomversnelling, 2013). Deze innovatie in volle gang en zijn de innovatie van kozijnloze ramen, verwarmen met infraroodstraling en woningen op gelijkstroom al een half jaar na het begin van de Stroomversnelling bereikt (Henket, 2013). Niet alleen op technisch niveau vindt er innovatie plaats, het gehele concept van de Stroomversnelling en energie-neutrale woningrenovaties is vernieuwd en innovatief. De behoefte aan het betrekken van woningcorporaties In Nederland bezitten woningcorporaties totaal 2.4 miljoen woningen, 30% van de 12

13 totale woningvoorraad. Van de 2 miljoen naoorlogse woningen die geschikt zijn voor renovatie binnen het Stroomversnellingsproject, zijn er ongeveer 50% in bezit van de woningcorporaties (Lippus, 2014). Voor de industrialisatie en goedkope woningrenovaties is een grote schaal nodig. Op dit moment zijn er 6 van de 380 woningcorporaties in Nederland bij de Stroomversnelling betrokken. Om het uiteindelijke doel van energie-neutrale woningen in 2020 door renoveren te realiseren (de Stroomversnelling, 2013), zullen meer partijen betrokken moeten worden. Er zijn afspraken voor slechts 8000 van de eerste woningen, om reden dat op het laatste moment in plaats van 8 slechts 6 woningcorporaties een deel van hun woningvoorraad aanbood voor deelname. Veel corporaties stellen zich afwachtend op (Lippus, 2014), maar juist woningcorporaties kunnen snel impact maken met hun deelname, aangezien zij een groter bezit hebben dan particulieren. 1.3 Probleemstelling Hoewel er door veel partijen het belang en de noodzaak van energie-neutrale woningbouw (renovaties) benadrukt wordt en hiervoor verschillende innovaties worden ontwikkeld, wordt het innovatieve concept van energie-neutrale woningrenovaties slechts op beperkte schaal toegepast. 1.4 Doelstelling De doelstelling van dit onderzoek is om kennis te krijgen in de redenen van de doelgroep (Nederlandse woningcorporaties) voor de afwachting van deelname aan energie-neutrale woningrenovaties, specifiek de Stroomversnelling. Het doel is daarnaast om inzicht te krijgen op welke manier er meer energie-neutrale renovaties door woningcorporaties gedaan kunnen worden. 1.5 Onderzoeksvraag Omdat de Stroomversnelling een energie-neutrale woningrenovatie project is dat nu in volle gang is en behoefte heeft aan meer deelnemers, is er gekozen om de Stroomversnelling als casus te nemen en dit project ook in de volgende hoofdvraag te integreren. In hoeverre kunnen barrières voor woningcorporaties om deel te nemen aan de Stroomversnelling worden weggenomen? 1.6 Deelvragen 1. Wat is energie neutrale woningbouwtransformatie? Wat is het project de Stroomversnelling? Wat wordt er nu gedaan om nieuwe woningcorporaties aan te trekken? 2. Welke kenmerken van woningcorporaties hebben invloed op de deelname van woningcorporaties aan de Stroomversnelling? 3. Sluit het concept van de Stroomversnelling aan op de motivaties en doelen van woningcorporaties? 13

14 4. Welke barrières van woningcorporaties om deel te nemen aan de Stroomversnelling worden zijn er? 5. Welke manieren zijn er om deze barrières weg te nemen om woningcorporaties te betrekken bij de Stroomversnelling? 1.7 Eindresultaat Dit onderzoek heeft een explorerend karakter. Het is nog niet duidelijk wat het eindresultaat zal zijn. Het onderzoek naar de barrières zal uitwijzen welk resultaat de hoofdvraag kan beantwoorden. Na aanleiding van de literatuurstudie en het eerste interview dat is gehouden, kan er een aanname worden gedaan over de mogelijke eindresultaten. Het onderzoek van Egmond et al. (Egmond, Jonkers, & Kok, 2005, 2006) resulteerde in een protocol en een strategie om woningcorporaties te betrekken bij het toepassen van energie efficiëntie maatregelen. Egmonds onderzoek heeft een andere opzet, maar er zijn overeenkomsten met dit onderzoek. Een strategie om woningcorporaties te betrekken is een goed potentieel eindresultaat. Er is een discrepantie tussen de praktijk en de theorie van energiebesparingsrekenmodellen (Majcen, Itard, & Visscher, 2013). Mogelijk hebben de woningcorporaties dus reële bezwaren, waardoor een lijst aanbevelingen aan de Stroomversnelling ook mogelijk eindresultaat kan zijn. Daarnaast is het een optie dat blijkt dat het concept van de Stroomversnelling niet binnen het strategisch voorraadbeleid van de corporatie past, dus een methode om het concept wel binnen het strategisch voorraadbeleid te laten passen is een mogelijk eindproduct. Er zal worden gekeken naar de belangrijkste barrières en hiermee zal een eindresultaat ontwikkeld worden dat hierop aansluit en antwoord kan geven op de hoofdvraag van het onderzoek. 1.8 Onderzoeksmethode Dit onderzoek heeft grotendeels kwalitatief karakter heeft doordat de onderzoeksvragen hoofdzakelijk beantwoord worden door open interviews. Een klein onderdeel is data analyse en dus kwantitatief onderzoek. Het onderzoek heeft een explorerend karakter. Onderzoeksdesign In figuur 5 staat het onderzoeksdesign met een globale planning van de verschillende peilingen en fasen van het onderzoek afgebeeld. Daarna volgt een uitleg van dit onderzoeksdesign met de gemaakte keuzes. In bijlage D is nog eens per deelvraag uitgelegd op welke manier deze beantwoord worden. In hoofdstuk 2.3 is de planning van het onderzoeksdesign weergegeven en in bijlage B zijn de namen en (contact)gegevens de namen van de te interviewen personen weergegeven voor zover bekend. 14

15 Figuur 5 onderzoeksdesign (eigen werk, 2015) Fase 1. Basis Deze fase is al deels voltooid en zal kort na de P2 presentatie worden afgerond. Het theoretische kader is gebaseerd op de innovatieverspreiding theorie van Rogers (1995). Een literatuurstudie is (deels) gedaan naar energie efficiëntie bij renovaties in combinatie met woningcorporaties en specifiek naar de Stroomversnelling. Aangezien er nog geen wetenschappelijke literatuur is over de Stroomversnelling, was het nodig om informatie van de website van de Stroomversnelling te gebruiken en een expert interview te houden om aan de juiste informatie te komen. Er is gekozen om Arthur Lippus te interviewen. Niet alleen omdat hij vanaf het begin via de woningcorporaties Portaal betrokken is geweest, maar ook omdat hij nu vanuit het huidige kernteam bezig is met het aantrekken van nieuwe corporaties voor de Stroomversnelling en daardoor het meest op de hoogte is van de huidige stand van zaken. Fase 2a. Empirie woningcorporaties Voor het onderzoek zullen de woningcorporaties in 3 verschillende groepen worden verdeeld. In tabel 3 staan de groepen met hun kenmerken in een overzicht. 15

16 Groep 1 Groep 2a Groep 2b Groep 3 Wie Leden Stroomversnelling Kenmerken Eerste deelnemers Wat onderzoeken Hoeveel organisaties Functie interviewen Leren van succes, kenmerken en proces in organisatie Aanpakkers Stroomversnelling Getekend Eerste interesse getoond Tweede deelnemers Keuze om wel mee deel te nemen Aanpakkers Stroomversnelling interesse Eerste interesse getoond Nog niet deelnemen Redenen voor afwachten Overige woningcorporaties Niet betrokken Redenen van desinteresse via interviews met Task Force (2-3) Linking Pin Linking Pin Betrokkenen bij interesse tekenen Task Force & Sanne de Wit Tabel 2 Verdeling en kenmerken De eerste zijn de zes leden van de woningcorporaties, de initiatiefnemers van de Stroomversnelling. In bijlage E staat de opzet voor de vragen voor het interview met groep 1. De tweede groep zijn door de Stroomversnelling als de Aanpakkers gedefinieerd zijn. Deze corporaties hebben bij het initiatief van de Stroomversnelling aangegeven interesse te hebben. Zij zijn echter niet meteen aangesloten. Deze groep wordt in 2 verschillende categorieën verdeeld. 2a is de groep die nu wel aansluit bij de Stroomversnelling. Momenteel zijn dit 3 woningcorporaties. Deze groep is interessant omdat de corporaties zich eerst afwachtend opstelden, maar daarna geen bezwaren meer zagen en deelnamen. De corporaties van de beschreven groepen hebben een Linking Pin, dit is een persoon die zich binnen de corporatie met de Stroomversnelling bezig houdt en contact onderhoudt met het van de Stroomversnelling (Lippus, 2014). Deze persoon heeft de meeste informatie over de Stroomversnelling, de betrokkenheid van de corporatie en het proces binnen de corporatie en daarom is ervoor gekozen deze functie te interviewen. Groep 2b zijn de woningcorporaties die wel interesse hebben getoond bij de initiatie van het project, maar nu nog steeds afwachten of hun interesse hebben verloren. Voor deze groep zal degene die betrokken was bij het tekenen van de interesse geïnterviewd worden. De groep van geïnteresseerde woningcorporaties verandert steeds. De eerste drie groepen zijn het belangrijkst in het onderzoek, aangezien zij bekend zijn met de Stroomversnelling. Hun barrière zal dan ook niet zijn, dat zij er nog nooit van hebben gehoord of geen informatie erover hebben. In bijlage A staan de verschillende groepen met bijbehorende corporaties. De vragen die gesteld zijn in het onderzoek van Egmond (2006) kunnen een leidraad bieden voor het maken van de interview vragen. 16

17 De laatste groep zijn de overige woningcorporaties. Dit zijn 359 woningcorporaties, waarvan niet bekend is of zij op de hoogte zijn van de Stroomversnelling. Het is lastig en tijdrovend om genoeg en representatieve woningcorporaties te benaderen uit deze groep. Daarom is gekozen voor een andere aanpak. Om over deze groep meer te weten te komen worden leden van de Task Force, de groep verantwoordelijk voor het betrekken van nieuwe woningcorporaties voor de Stroomversnelling, geïnterviewd. Deze interviews worden in Fase 2b van het onderzoek gehouden. Mocht de interviews met groep 1 en 2a niet genoeg informatie verschaffen, wordt de keuze gemaakt om een corporatie per groep als case study te behandelen en zullen meerdere functies in de organisatie geïnterviewd worden. De interviews van beide groepen worden in een vroeg stadia van het onderzoek afgenomen, waardoor er voldoende tijd is om dit extra onderzoek in te plannen. Fase 2b. Empirie experts Zoals hierboven is beschreven zal de laatste groep niet zelf benaderd worden, maar indirect door interviews met leden van de Task Force van de Stroomversnelling. Deze groep is geïnitieerd in september en zal vanaf begin 2015 corporaties gaan benaderen. Daarom is gekozen deze interviews aan het einde van het onderzoek te doen, zodat de Task Force genoeg informatie heeft om bij te dragen aan dit onderzoek. Wanneer er blijkt dat zij tegen die tijd weinig informatie hebben over groep 3, kan er informatie worden behaald door telefonische interviews met beleidsmedewerkers van een aantal van de overige woningcorporaties. Sanne de Wit werkt vanuit de Energiesprong aan het betrekken van nieuwe woningcorporaties, zij is op de hoogte van de huidige situatie van de aantrekkingsstrategie van nieuwe corporaties. Zij zal dus ook in een later stadium benaderd worden om het proces vanaf het interview met Arthur Lippus te verduidelijken. Fase 3. Ontwerp Zoals in onder het kopje eindresultaat al is benoemd, is het eindproduct nog niet bekend. Het eindproduct zal worden bepaald op basis van de resultaten van de interviews. Aan de hand van het eindproduct zal worden bepaald wat er nodig is om deze te maken, zoals bijvoorbeeld een verdere literatuurstudie of expert interview. Dataverwerking Er zullen minstens interviews worden afgenomen en zoals hierboven is genoemd kunnen er nog meer gehouden worden. Door de gelimiteerde tijd van het onderzoek is ervoor gekozen om alle interviews op te nemen en na het gesprek samen te vatten. Een andere mogelijkheid is een transcript te maken van het gesprek en labels te geven aan belangrijke begrippen. Dit neemt echter meer tijd in beslag en er is gekozen om deze tijd te benutten door meer interviews af te nemen. Van het interview met Arthur Lippus (bijlage C) is echter wel een transcript gemaakt, 17

18 omdat hij veel exacte informatie had over de Stroomversnelling en barrières die nodig zijn voor de literatuurstudie en probleemanalyse. 1.9 Definities De volgende begrippen zijn ter verduidelijking en ter inkadering van het onderzoek gedefinieerd. Duurzaamheid - Het blijkt niet eenvoudig om een eenduidige definitie van duurzaamheid of duurzame ontwikkeling te geven. In de literatuur wordt vaak de definitie van het Brundtland rapport aangehaald: Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling waarbij de behoeftebevrediging van huidige generaties die van toekomstige generaties niet mag benadelen (World Commission on Environment and Development, 1987). Deze definitie is vaak bekritiseerd, omdat het een te brede definitie geeft en het multi-interpreteerbaar is. Daarnaast wordt de Triple P benadering John Elkington gehanteerd. Deze benadering dicteert dat de aspecten People (mensen), Planet (milieu) en Profit (winst) in evenwicht moeten zijn voor duurzame ontwikkeling (Elkington, 1997). Beide definities laten ruimte voor eigen interpretatie, maar worden vaak toegepast als definitie (Vallance, Perkins, & Dixon, 2011). De Stroomversnelling houdt ook rekening met de drie aspecten van duurzaamheid. De renovatie is financieel haalbaar v oor alle betrokken partijen, er wordt een energie-neutrale woning gerealiseerd en de huidige bewoners ondervinden weinig overlast van de renovatie en krijgen een verbeterde woning. Renovatie (van woningen) Een renovatie is een project dat ervoor zorgt dat het gebruik en het bestaan van de woning verlengd wordt. Een renovatie behoudt en onderhoudt de bestaande woning, verbetert de technische en functionele aspecten, zodat de woning aangepast wordt aan de nieuwe eisen en nieuwe functies (Botta, 2005). Energie-neutrale woningen Een energie neutrale-woning is een woning die jaarlijks netto geen energie verbruikt bij een normaal leefpatroon (Gemeente Wageningen, 2014). Bij de berekening worden zowel het verbruik van gas als elektra omgerekend naar Megajoules en eventuele opwekking wordt hiervan afgetrokken. In de zomer zal meer energie worden opgewekt dan wordt verbruikt en dit zal worden terug geleverd aan het net. In de winter zal dit juist andersom zijn en zal er nog steeds energie van de energiemaatschappij gebruiken. Bij de Stroomversnelling wordt in plaats van energie-neutrale woning het begrip Nul-op-de-meter woning (NOM woning) gebruikt (de Stroomversnelling, 2013). Duurzame renovaties Renovaties kunnen verschillende karakters en motivaties hebben. Wanneer er naar een energie-neutrale woning wordt gerenoveerd, wordt dit een energie-neutrale renovatie genoemd. Zo een renovatie focust hoofdzakelijk op het energie aspect van duurzaamheid. Wanneer een renovatie ook op andere ecologische of milieu aspecten focust, zoals waterbesparing of duurzame materiaal, wordt de renovatie milieuvriendelijk genoemd (Botta, 2005). Bij duurzame 18

19 woningbouw renovaties wordt er rekening gehouden alle drie duurzame aspect van Elkington: het sociale, milieu en financiële aspect. Innovatie Ook voor innovatie gelden er vele verschillende definities, maar in combinatie met dit onderzoek wordt de definitie van Rogers gebruikt: Een innovatie is een idee, praktijk of object dat door een individu of andere adoptie eenheid als nieuw wordt waargenomen (Rogers, 1995, p. 11). Hieronder zijn de definities weergegeven die met Rogers innovatieverspreiding theorie gepaard gaan. Innovatieverspreiding De verspreiding van innovatie wordt door Rogers gedefinieerd als: Het proces waarin een innovatie wordt gecommuniceerd via bepaalde communicatiekanalen tussen leden van een sociaal systeem (Rogers, 1995). Adoptie van innovatie De beslissing om volledig gebruik te maken van de innovatie als beste gedragsmogelijkheid (Rogers, 1995, p. 172). Voor de Stroomversnelling betekent adoptie van de innovatie, deelname van de woningcorporaties aan de Stroomversnelling Inhoudsopgave definitieve onderzoeksrapport Hieronder staat de voorlopige inhoudsopgave van het definitieve onderzoeksrapport. De verschillende fasen van het onderzoek zijn aangegeven. De eerste vier hoofdstukken zijn grotendeels al in dit P2 rapport beschreven. Voorwoord Samenvatting Engels Samenvatting Nederlands 1. Introductie Motivatie Probleemanalyse Probleemstelling Hoofdonderzoeksvraag Deelvragen Doel van het onderzoek Relevantie (maatschappelijke, wetenschappelijk en gebruikspotentie) 2. Onderzoeksmethode Onderzoeksdesign Methoden Geselecteerde interviews 3. De Stroomversnelling literatuurstudie (fase 1) Introductie NOM woningen Kritiek 19

20 Huidige situatie betrekken woningcorporaties 4. Innovatieverspreiding theorie theoretische basis (fase 1) Rogers Egmond Mlecnik 5. Woningcorporaties (fase 2a) Interviews Groep 1 Interviews Groep 2a Interviews Groep 2b 6. Experts (fase 2b) Interview Task force Groep 3 7. Conclusies (uit fase 1/2a/b) Belangrijkste barrières 8. Ontwerp eindresultaat Eindresultaat Interviews experts Terugkoppeling onderzoek 9. Conclusies en aanbeveling Conclusie Aanbevelingen 10. Reflectie Literatuur Bijlagen A. Woningcorporaties B. Interview vragen C. Interviews samenvattingen 20

21 1.11 Relevantie Wetenschappelijke relevantie De innovatieverspreiding theorie van Rogers wordt bij wetenschappelijk onderzoek vaak aangewend bij vernieuwende projecten en producten en deze theorie is breed geaccepteerd. In combinatie met energie efficiëntie in woningbouw is de theorie van Rogers ook al toegepast. Zo heeft Egmond een strategie en protocol ontwikkeld op welke manier woningcorporaties kunnen aangetrokken om meer energie efficiëntie in hun woningvoorraad toe te passen (Egmond et al., 2006). Dit gaat echter over kleine ingrepen en dus niet over de grootschalige en ingrijpende verandering van energie-neutrale woningrenovatie. De dissertatie van Mlecnik (Mlecnik, 2013) richt zich op de uitdagingen en kansen van de adoptie van innovaties voor het bereiken van een hoge energie efficiëntie bij woningen en vooral het passieve woonhuis. Mlecnik behandelt dit onderwerp in zijn onderzoek vanuit drie perspectieven, het aanbiedersperspectief, het perspectief vanuit de eindgebruiker van de vraagkant en vanuit het beleidsperspectief. Bij de vraagkant behandelt Mlecnik niet hoe woningcorporaties bij deze energie efficiëntie betrokken kunnen worden. Dit onderzoek naar de aansluiting van woningcorporaties bekijkt een onderdeel van Mlecnik dus vanuit nog een ander perspectief. Op welke manier de innov atieverspreiding theorie van Rogers kan worden toegepast bij energieneutrale woningrenovaties en specifiek het project de Stroomversnelling. Daarnaast is Eefje van der Werf bezig met haar dissertatie over de kansen en bedreigingen van energie-neutrale renovaties en waarbij zij specifiek de Stroomversnelling onderzoekt. Zij heeft echter niet onderzocht hoe woningcorporaties kunnen aansluiten bij de Stroomversnelling en daarom is dit onderzoek een aanvulling op haar dissertatie. Maatschappelijke relevantie De maatschappelijke relevantie van dit onderzoek raakt verschillende betrokken partijen. Wanneer meerdere woningcorporaties deelnemen aan het project de Stroomversnelling, zal dit betekenen dat er een grote sprong vooruit gemaakt wordt naar het energieneutraal maken van de bebouwde omgeving. Hiermee kan dus goede vooruitgang worden geboekt met het behalen van de afspraken die in het Energieakkoord (SER, 2013) staan. Voor de bewoners van de sociale huurwoningen betekend dat betaalbaar wonen gegarandeerd kan blijven, wanneer de energieprijzen zouden stijgen. Maar ook op mondiaal niveau kan er een kleine bijdrage worden geleverd. Minder CO2 uitstoot en een kleinere vraag naar energie, kan een bijdrage leveren aan het verminderen van de temperatuurstijging op de aarde. 21

22 Potentiele gebruiksmogelijkheden De uitkomst van dit onderzoek kan gebruikt worden door de Stroomversnelling en specifiek de Task Force van de Stroomversnelling. Resultaten van dit onderzoek kunnen wellicht helpen om efficiënter en doelgerichter te werk te gaan. Ook zou het mogelijk zijn dat andere initiatieven die werken aan energie-neutrale renovaties van woningbouw gebruik kunnen maken van de resultaten, wanneer blijkt dat veel barrières die woningcorporaties hebben onderdeel zijn van energie-neutrale renovaties in het algemeen en niet specifiek voor het concept van de Stroomversnelling. 22

23 2. Onderzoeksorganisatie 2.1 Wetenschappelijk domein Dit onderzoek valt onder het thema: Towards a energy neutral housing stock. De twee wetenschappelijke domeinen waarbinnen gewerkt zal worden zijn duurzame woningrenovaties en innovaties in de woningbouw. 2.2 Mentoren Eerste mentor Anke van Hal Sustainable Housing Transformation (RE&H Housing) Tweede mentor Nico Nieboer Housing Quality and Process Innovation (OTB) 2.3 Planning Het onderzoek sluit aan op het huidige proces van de Stroomversnelling en de planning is rekening gehouden met het v erloop van het proces. De belangrijkste punten waarmee deze planning rekening mee heeft gehouden zijn: -Voldoende tijd plannen interviews -Task Force interview in later stadium -Voldoende tijd tussen interview Arthur Lippus en Sanne de Wit -Data P3 en haalbaarheid in 5 maanden Onder activiteit zijn de verschillende groepen van de interviews bij elkaar geplaatst voor het regelen, afnemen en verwerken van interviews, maar onder het weeknummer staat de specifieke groep aangegeven. 23