Dag in Dag uit

Transcriptie

1 RV135.MS WK :10 Pagina 1 We t e n s c h a p s k a t e r n M S R e s e a rc h Dag in Dag uit

2 RV135.MS WK :10 Pagina 2 1. Voorwoord De Stichting MS Research subsidieert wetenschappelijk onderzoek naar multiple sclerose en geeft voorlichting over deze ziekte aan een breed publiek. Om u een goed idee te geven van de stand van dit wetenschappelijk onderzoek en de verschillende gebieden waarop onderzoek plaatsvindt, hebben wij dit Wetenschapskatern samengesteld. Het katern bestaat uit een algemene inleiding, waarin beschreven wordt op welke gebieden onderzoek naar MS wordt gedaan en waarom. Deze algemene inleiding wordt gevolgd door een beschrijving van de 41 projecten en programma s die momenteel worden uitgevoerd met door de Stichting MS Research verstrekte onderzoekssubsidies. Er is getracht om de projecten zoveel mogelijk in algemeen gangbaar Nederlands te beschrijven, zodat iedereen de essentie van de projecten kan begrijpen. Om deze reden is bovendien achterin een woordenlijst bijgevoegd. Daarnaast is er een lijst bijgevoegd met functies binnen de wetenschap voor diegenen die graag meer zouden willen weten over de wijze waarop wetenschappelijk onderzoek is georganiseerd. Schematische weergave van het ziekteproces in multiple sclerose. Beschadiging van de myelineschede van een zenuwcel leidt tot een verminderde geleiding. Een axon is een zenuwvezel. (Bewerkt naar een illustratie afkomstig uit de Scheringuitgave Informatie voor werkers in de gezondheidszorg, december 1996.) 2

3 RV135.MS WK :10 Pagina 3 Inhoudsopgave 1. Voorwoord 2 2. Onderzoek naar multiple sclerose: algemene inleiding 5 3. MS-centra voor onderzoek 3.1 Inleiding Het MS Centrum VUmc, Amsterdams MS-centrum voor patiëntenzorg en onderzoek ErasMS, Rotterdams MS-centrum voor patiëntenzorg en onderzoek De Hersenbank en de Liquorbank voor MS 4.1 Inleiding Nederlandse Hersenbank voor Multiple Sclerose Liquorbank Onderzoek naar ontwikkeling van nieuwe therapieën 5.1 Inleiding Onderzoek naar elektrische stimulering van bij het heiligbeen gelegen 19 zenuwen voor behandeling van blaasproblemen bij MS-patiënten 6. Onderzoek naar omgevings- en erfelijke factoren 6.1 Inleiding Onderzoek naar mogelijke omgevings- en lichaamseigen factoren De rol van virusinfecties in MS Het verband tussen klinische, immunologische en hormonale gegevens tijdens de zwangerschap van MS-patiënten Onderzoek naar de rol van vitamine D in MS Verschillen in de samenstelling van myeline in het centrale zenuwstelsel en de invloed hiervan op het verloop van een MS-achtige ziekte en de plaats van MS-ontstekingen Onderzoek naar omgevingsfactoren aan het ErasMS Onderzoek naar mogelijke erfelijke factoren Onderzoek naar een mogelijke betrokkenheid van het MPO-gen bij MS Onderzoek naar erfelijke factoren aan het MS Centrum VUmc en het ErasMS Onderzoek van het immuunsysteem in MS 7.1 Inleiding Onderzoek naar antilichamen Inleiding Bestudering van myelinespecifieke antilichamen geproduceerd door B-cellen uit de hersenvloeistof van patiënten met MS De rol van antilichamen en FcÁ-receptoren in multiple sclerose Onderzoek naar immuuncellen Inleiding De rol van auto-immuniteit tegen myeline-oligodendrocyt-glycoproteïne (MOG) in MS en diermodellen voor MS Bescherming tegen ziekte in een muismodel voor MS De rol van perivasculaire macrofagen in ontstekingsprocessen in de hersenen Meting van het binnendringen van witte bloedcellen in de hersenen met behulp van MRI Onderzoek naar een mogelijke rol van lymfeklieren in de hals bij MS Beïnvloeding van de activiteit van microglia en macrofagen door de CD200-receptor in multiple sclerose De betekenis van het nieuwe immuunsuppressieve eiwit PD-L1 in een proefdiermodel voor multiple sclerose en mogelijke toepassingen bij immunotherapie met dendritische cellen Onderzoek naar immuuncellen aan het ErasMS Onderzoek naar cytokinen en chemokinen Inleiding De regulatie van de productie van de bij het immuunsysteem betrokken eiwitten MHC klasse I en klasse II, chemokinen en chemokine receptoren in multiple sclerose De productie en functie van de chemokine-receptor L-CCR/CRAM in het ziekteproces van MS 41 3

4 RV135.MS WK :10 Pagina De rol van de chemokine-receptor CXCR3 bij het ziekteproces van een MS-achtige ziekte De rol van het ontstekingsremmende cytokine IL-10 in het regelen van schade en herstel bij een MS-achtige ziekte Onderzoek naar cytokinen aan het MS Centrum VUmc Overig onderzoek naar het immuunsysteem Inleiding De rol van Toll-like receptoren in de ontstekingen bij MS Op zoek naar lichaamseigen stoffen die TLR3, een mogelijke herstelschakelaar in het centrale zenuwstelsel, kunnen activeren Onderzoek naar de bloed-hersenbarrière 8.1 Inleiding De rol van matrix metalloproteinases en hun natuurlijke remmers tijdens het passeren van de bloed-hersenbarrière door witte bloedcellen in MS De rol van p75 NTR bij MS-gerelateerde ontstekingsprocessen Veranderingen in de hersenbloedvaten tijdens vroege MS-laesievorming De rol van het eiwit CD81 bij het passeren van de bloed-hersenbarrière door witte bloedcellen Onderzoek naar de therapeutische mogelijkheden van CD81 voor remming van het passeren van de bloed-hersenbarrière door witte bloedcellen Onderzoek naar de bloed-hersenbarrière aan het MS Centrum VUmc Onderzoek naar myelinevormende cellen en stoffen die deze cellen beïnvloeden 9.1 Inleiding Onderzoek naar de mogelijkheid om met speciale eiwitten de ontwikkeling van myelinevormende cellen en de vorming van myeline te stimuleren Karakterisering van het contact tussen zenuwvezels en myelinevormende cellen; betekenis voor de vorming van myeline Onderzoek naar een mogelijke rol van de p75 NTR -receptor in de vorming van myeline Onderzoek naar beschadiging van zenuwvezels 10.1 Inleiding Normaal ogende witte stof in multiple sclerose: wat gebeurt er tussen de laesies? De rol van beschadiging van en reacties van het afweersysteem tegen zenuwvezels in het ziekteproces van ziekten waarbij afbraak van myeline optreedt Onderzoek naar beschadigingen van zenuwcellen aan het MS Centrum VUmc en het ErasMS Onderzoek naar het verloop van de ziekte 11.1 Inleiding Voorspelling van verloop bij MS, gebaseerd op multivariantie-modellen van MRI van hersenen en ruggenmerg en klinische gegevens De invloed van ontstekingen op het functioneren van het stress-systeem in MS Mechanismen van verergering en invaliditeit bij multiple sclerose Onderzoek naar het voorkomen van verschillende ziektemechanismen bij MS Onderzoek naar het verloop van MS aan het MS Centrum VUmc en het ErasMS Onderzoek naar de grijze stof en naar de oorzaak van vermindering van geheugen en denkprocessen bij MS 12.1 Inleiding Grijze stof bij multiple sclerose Veranderingen in de grijze stof in MS Onderzoek naar de grijze stof aan het MS Centrum VUmc Onderzoek naar psychologische effecten van MS 13.1 Inleiding Omgaan met multiple sclerose: evaluatie van een psychosociaal zorgprogramma voor pas gediagnosticeerde MS-patiënten en hun partners Functies binnen de wetenschap Woordenlijst 72 4

5 RV135.MS WK :10 Pagina 5 2. Onderzoek naar multiple sclerose: algemene inleiding MS: een auto-immuunziekte Hoewel nog niet duidelijk is hoe multiple sclerose precies ontstaat, is inmiddels wel bekend dat multiple sclerose beschouwd moet worden als een auto-immuunziekte, een ziekte waarbij het afweersysteem van het lichaam ontregeld is en behalve virussen en bacteriën ook lichaamseigen weefsel aanvalt. Bij MS vormt de myeline in de hersenen en het ruggenmerg (het centrale zenuwstelsel) het doelwit van het ontregelde afweersysteem. Myeline vormt een isolerende schede rondom zenuwvezels en voorkomt dat er elektrische stroom weglekt uit de zenuwvezels, zodat de zenuwcellen met elkaar en met andere cellen kunnen communiceren. Beschadigingen in de myelinelaag leiden daarom tot het niet of minder goed functioneren van een zenuwcel. Afhankelijk van de plaats van de beschadiging en van het type zenuwcel dat beschadigd wordt kunnen zich verschillende verschijnselen voordoen. De klachten (bijvoorbeeld slecht zien, spierzwakte, vermoeidheid) kunnen daarom sterk verschillen tussen de ene en de andere persoon met MS. Het afweersysteem: cellen en hormoonachtige stoffen De witte bloedcellen zijn de belangrijkste cellen van het immuunsysteem, het afweersysteem van het lichaam. Er bestaan verschillende soorten witte bloedcellen die elk een eigen functie hebben binnen het afweersysteem. Voorbeelden van dergelijke functies zijn: het aanvallen en doden van cellen waarbinnen zich een virus bevindt, het maken van speciale eiwitten (antilichamen) die zich aan vreemde stoffen of bacteriën kunnen binden en het onschadelijk maken van vreemde stoffen waaraan antilichamen gebonden zijn en resten van dode cellen door deze op te eten. De verschillende cellen van het immuunsysteem kunnen elkaar beïnvloeden. Voor het grootste gedeelte gebeurt dit met behulp van hormoonachtige stoffen, die cytokinen worden genoemd. Als cellen actief worden, bijvoorbeeld door contact met een lichaamsvreemde stof, kunnen ze verschillende cytokinen maken en uitscheiden. Deze cytokinen kunnen elk weer verschillende typen cellen van het immuunsysteem activeren of juist remmen. Door de verschillende typen cellen en de verschillende manieren waarop zij elkaar beïnvloeden vormt het immuunsysteem een uiterst complex systeem, waardoor het vaak moeilijk is om uit te zoeken wat er precies mis is in een ontregeld immuunsysteem. MS en de bloed-hersenbarrière Aangezien het centrale zenuwstelsel een uiterst belangrijk onderdeel vormt van het lichaam, wordt het in normale gevallen beschermd tegen de immuuncellen in het bloed. Op alle punten van contact tussen het bloed en het centrale zenuwstelsel, bevindt zich de zogenaamde bloed-hersenbarrière. Deze barrière bestaat uit een aaneengesloten rij cellen en een laag met een stevig netwerk van speciale eiwitmoleculen. Cellen en de meeste eiwitten uit het bloed kunnen deze bloed-hersenbarrière niet passeren. Dit betekent dat activering van het afweersysteem van het lichaam in normale gevallen niet zal leiden tot ontstekingen in de hersenen. Voor gevallen dat er ondanks de bloed-hersenbarrière toch iets in de hersenen is gekomen dat daar niet thuishoort, beschikken de hersenen over een eigen, beperkt immuunsysteem. In MS blijken er lekken op te treden in de bloed-hersenbarrière waardoor de immuuncellen uit het bloed toch de hersenen binnen kunnen komen en daar ontstekingen kunnen veroorzaken en myeline kunnen beschadigen. De myelineschede in beeld. Op deze elektronenmicroscopische opname van een dwarsdoorsnede van een zenuwvezel zijn de verschillende (op de opname donker gekleurde) lagen van de myelineschede om de zenuwvezel te zien. (Illustratie: prof. dr. Cedric Raine, Albert Einstein College of Medicine, New York, VS.) Myelinevormende cellen in het centrale zenuwstelsel Het centrale zenuwstelsel is opgebouwd uit zenuwcellen en begeleidende cellen. De uitlopers van de zenuwcellen, de zenuwvezels, worden omgeven door de myelineschede welke gevormd wordt door een bepaald type begeleidende cel: de oligodendrocyt. Myeline bestaat uit zogenaamde myeline-eiwitten die worden ingebouwd in de uit vetachtige stoffen bestaande celwand, de membraan, van de oligodendrocyt. Uitlopers van de oligodendrocyt met deze myeline wikkelen zich om de zenuwvezel en vormen zo de myelineschede. Een mooie afbeelding hiervan vindt u op deze bladzijde. Hoewel de oligodendrocyten ook gedood kunnen worden bij de aanval op de myeline blijken er in de aangedane gebieden in het centrale zenuwstelsel soms nog cellen te zijn die in principe tot oligodendrocyten uit kunnen groeien. Daarnaast blijkt op MRI scans dat er in aangedane gebieden soms gedeeltelijk myeline teruggevormd wordt. Er wordt derhalve veel onderzoek gedaan naar de reden dat myeline niet of slechts gedeeltelijk wordt teruggevormd in de aangedane gebieden. 5

6 RV135.MS WK :10 Pagina 6 Beschadigingen van zenuwvezels Naast verlies van myeline treedt er bij MS ook beschadiging op van de zenuwvezels zelf. Mogelijk spelen deze beschadigingen een belangrijke rol in ontstaan van blijvende schade en invaliditeit door MS. Om deze reden vindt er onderzoek plaats naar de rol van beschadigingen aan zenuwcellen in het voortschrijden van MS, de wijze waarop de zenuwcellen worden beschadigd en hoe men dit eventueel zou kunnen voorkomen. De rol van omgevings- en erfelijke factoren MS is een auto-immuunziekte, maar helaas is nog niet bekend waarom en op welke wijze het afweersysteem ontregeld wordt. Wel is door bestudering van de verspreiding van de ziekte bekend dat zowel omgevings- als erfelijke factoren de kans op het krijgen van MS beïnvloeden. Het feit dat deze factoren nog steeds niet bekend zijn, wordt veroorzaakt doordat er vermoedelijk een combinatie van vele factoren een rol speelt en dat bovendien deze factoren waarschijnlijk voor verschillende personen anders kunnen zijn. Mogelijk kunnen omgevings- en erfelijke factoren ook het verloop van de ziekte beïnvloeden. Het feit dat erfelijke factoren een rol spelen bij de gevoeligheid voor het krijgen van MS betekent overigens niet dat MS erfelijk is in de gebruikelijke zin van het woord. De kans dat kinderen van personen met MS ook MS ontwikkelen is heel klein en mensen met precies hetzelfde erfelijk materiaal (eeneiige tweelingen) ontwikkelen vaker niet dan wel allebei MS. Wel kan de kans op MS in sommige families hoger zijn dan het gemiddelde van 1 op Verschillende vormen van MS MS kan bij verschillende personen een sterk verschillend verloop hebben. Er kunnen verschillende typen van MS onderscheiden worden, maar ook binnen deze typen kan het verloop sterk variëren. De belangrijkste typen van MS zijn relapsing-remitting MS, die na enige tijd over kan gaan in secundair progressieve MS, en primair progressieve MS. Ongeveer 85% van de mensen bij wie MS wordt vastgesteld hebben relapsing-remitting of intermitterende MS. Dit is een vorm van MS waarbij opflakkeringen (exacerbaties) worden afgewisseld met perioden van herstel waarin de klachten verminderen of verdwijnen. Vaak gaat deze relapsing-remitting MS op den duur over in secundair progressieve MS. In deze tweede fase is er sprake van geleidelijke achteruitgang en treedt er geen tussentijds herstel meer op. Bij 10-15% van de mensen met MS treedt er meteen vanaf het begin verslechtering op zonder tussentijds herstel. Er is dan sprake van primair progressieve MS. Schematische weergave van het verloop van invaliditeit bij verschillende vormen van MS. Magnetic resonance imaging (MRI) en de MS-Hersenbank Onderzoek naar en diagnose van MS zijn lange tijd bemoeilijkt, omdat je niet bij levende mensen in de hersenen kunt kijken. Sinds 20 jaar beschikt men echter over de MRI-techniek, die gebruik maakt van magnetische velden en waarmee het wel mogelijk is om een beeld te maken van de hersenen van een levende persoon. Deze techniek is zeer belangrijk voor zowel de diagnose als het onderzoek van MS. Bovendien wordt deze techniek voortdurend verder ontwikkeld om op deze wijze zo veel mogelijk gegevens over de ziekte MS te kunnen achterhalen. Sinds 1990 wordt veel MS-onderzoek mogelijk gemaakt door de MS-Hersenbank, die financieel wordt ondersteund door de Stichting MS Research. De MS-Hersenbank verzamelt hersenmateriaal van mensen met en zonder MS, die tijdens hun leven een speciaal donorcodicil hebben getekend. Dit zeer goed omschreven hersenmateriaal wordt beschikbaar gesteld aan MS-onderzoekers en maakt het hen mogelijk het ziekteproces en de aangedane gebieden te onderzoeken in hersenmateriaal van mensen. Als een verdere stimulans voor MS-onderzoek aan menselijk materiaal is verleden jaar een bank voor hersenvloeistof (liquor) gestart. Onderzoek naar MS Zoals boven aangegeven spelen vele verschillende processen een rol bij het ontstaan en voortschrijden van MS. Om het ziekteproces van MS te leren begrijpen, wordt er op al deze gebieden onderzoek gedaan. Meer kennis over de wijze waarop MS ontstaat, is een voorwaarde voor een gerichte zoektocht naar mogelijkheden om deze ziekte in de toekomst te behandelen. 6

7 RV135.MS WK :10 Pagina 7 3. MS-centra voor onderzoek 3.1 Inleiding De zorg voor MS-patiënten wordt in toenemende mate uitgevoerd in MS-centra. Dat wil zeggen dat ziekenhuizen proberen de zorg te optimaliseren door het opzetten van een samenwerkingsverband van neurologen, verpleegkundigen en andere deskundigen op het gebied van MS. In analogie hiermee heeft de Stichting MS Research besloten tot het oprichten van MS-centra voor onderzoek (en zorg). Hierbij krijgen medische centra die zelf veel investeren in onderzoek naar multiple sclerose, een langdurige en structurele ondersteuning van de Stichting MS Research, die bedoeld is om het onderzoek nog verder te stimuleren en uit te breiden. Daarnaast is het de bedoeling dat met de toename van dit onderzoek ook de zorg voor MS-patiënten in deze centra toeneemt. 3.2 Het MS Centrum VUmc, Amsterdams MS-centrum voor patiëntenzorg en onderzoek (02-358b MS) Doel van het centrum: In het MS Centrum werken onderzoekers van verschillende vakgebieden van het VU medisch centrum (VUmc) samen aan MS-onderzoek. Daarnaast wordt programmatisch samengewerkt met TNO Preventie en Gezondheid en met het Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek. De doelstellingen zijn: - uitvoering van onderzoek van internationale competitieve kwaliteit rondom een aantal samenhangende thema s, waarbij samenwerking tussen vakgebieden ( van fundamenteel onderzoek naar een betere behandeling ) centraal staat. - verhoging van de kwaliteit van academische zorg voor MS-patiënten - leveren van een substantiële bijdrage aan de opleiding van geneeskundigen en onderzoekers - fungeren als landelijk centrum van kennis op het gebied van MS-onderzoek en patiëntenzorg Meer specifiek is de structurele bijdrage van de Stichting MS Research aan dit centrum bedoeld voor het versterken van het onderzoek door subsidiëring van 9 onderzoekslijnen. Achtergrond van het centrum: Een substantieel deel van het wetenschappelijk onderzoek, dat in dit centrum wordt uitgevoerd, wordt financieel ondersteund door de Stichting MS Research (ofwel via de structurele steun aan het Centrum ofwel via de subsidie van onderzoeksprojecten). De samenwerking tussen de vakgebieden bij het onderzoek is een van de sterke punten van het centrum; de voornaamste vakgebieden zijn neurologie, radiologie, moleculaire celbiologie, pathologie en immunologie. Op dit moment zijn er ongeveer 80 personen (niet allemaal fulltime) betrokken bij ongeveer 40 verschillende wetenschappelijke projecten, waarvan ongeveer de helft gericht is op het ontdekken van oorzaken en ziektemechanismen bij MS en de helft op diagnostiek en behandeling bij MS. De aansturing van het onderzoek vindt plaats door prof. dr. Frederik Barkhof, prof. dr. Christine Dijkstra en prof. dr. Chris Polman (allen VUmc). De negen specifiek door deze subsidie ondersteunde onderzoekslijnen zijn: 1. Neuropathologie Dr. Lars Bø bestudeert de pathologie van MS-laesies in de grijze stof (de gebieden van het centrale zenuwstelsel waar de zenuwcellen gelegen zijn). Grijze stoflaesies zijn moeilijk te ontdekken, daarom zijn ze eerder weinig bestudeerd. De laesies zijn verschillend van witte stoflaesies. Deze verschillen zijn waarschijnlijk belangrijk voor het ontdekken van ziektemechanismen bij MS. Dr. Lars Bø onderzoekt ook of er verschillende ziekteprocessen een rol spelen bij het ontstaan van witte stoflaesies in chronische MS. 2. De bloed-hersenbarrière Dr. Elga de Vries continueert haar activiteiten op dit gebied. Het onderzoek richt zich op veranderingen in de bloedvaten in de hersenen van MS-patiënten. Tevens bestudeert ze wat er gebeurt binnen de cellen van de bloed-hersenbarrière tijdens het passeren van ontstekingscellen. 3. Database en immunogenetica Tineke Hooper Van Veen is in 2003 gepromoveerd op haar onderzoek naar erfelijke factoren die een rol spelen bij MS en verkreeg hierbij de doctorstitel. Daarnaast ontwikkelt zij een database, waarin onderzoeksgegevens van MS-patiënten goed geordend kunnen worden opgeborgen en nader onderzocht kunnen worden. 7

8 RV135.MS WK :10 Pagina 8 4. Neuro-immunologie Binnen deze lijn kijkt dr. Mario Vogt naar de betekenis van het eiwit osteopontine bij de regulatie van de ziekteprocessen die aan MS ten grondslag zouden kunnen liggen. Hij voert dit onderzoek uit bij TNO in Leiden onder leiding van dr. Lex Nagelkerken. 5. MS-MRI activiteiten Jaarlijks worden er in het kader van wetenschappelijk onderzoek naar MS 416 MRI-opnames gemaakt. Hierbij worden scans gemaakt voor verschillende onderzoekslijnen (deels in het kader van de projecten gefinancierd in het MS-centrum, deels in het kader van anderszins gefinancierde projecten). Specifieke aandachtsgebieden zijn diagnostiek van MS, het verband tussen het MRI-beeld van laesies en de in het weefsel zichtbare afwijkingen, afwijkingen in het ruggenmerg, grijze stof en normaal ogende witte stof. Daarnaast worden veel scans gemaakt ter karakterisering van het verloop van MS, enerzijds ter evaluatie van nieuwe experimentele behandelingen, anderzijds om relatie met bijvoorbeeld genetica te maken. 6. Clinimetrie Drs. Jolijn Kragt onderzoekt of de mate waarin een patiënt last heeft van MS niet beter kan worden vastgelegd. Door verschillende klinische testen en vragenlijsten toe te passen wordt getracht het ziekteverloop zo goed mogelijk in kaart te brengen en is het beter mogelijk om het effect van een behandeling vast te stellen. Maartje van Weegen en de leden van het managementteam van het MS Centrum voor Onderzoek en Zorg VU/TNO bij de opening van het MS Centrum in Van links naar rechts: prof. dr. Christine Dijkstra, prof. dr. Chris Polman en prof. dr. Kees Lucas, die inmiddels in het managementteam is vervangen door prof. dr. Frederik Barkhof. 7. Biomarkers Naast meetbare klinische gegevens, is er ook behoefte aan bepalingen in bloed of hersenvloeistof die iets kunnen zeggen over de ziekteactiviteit bij MS-patiënten. Dr. Charlotte Teunissen is op zoek naar dergelijke bepalingen. Zij hoopt zgn. biomarkers (metingen die iets zeggen over biologische processen in het lichaam) te vinden die gewoon in het bloed bepaald kunnen worden en iets zeggen over de prognose of over het effect van behandelingen of over de aard van het ziekteproces bij een individuele MS-patiënt. 8. Nieuwe MRI-technieken Het maken van MRI s van MS-patiënten neemt erg veel tijd in beslag en is heel duur. Door verfijning van techniek is er mogelijk een kortere opnametijd mogelijk en zijn er misschien ook preciezere beelden te maken, waardoor MS-laesies eerder ontdekt kunnen worden of verschillende ziekteprocessen van elkaar kunnen worden onderscheiden door MRI. Daarvoor is ingewikkelde software en specifieke deskundigheid nodig. Ronald van Schijndel en Peter Poppe zijn zulke deskundigen en zij werken aan het nog sneller en nog preciezer meten met magnetische resonantie (MR). 9. Samenwerking met het Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek (NIH) Het NIH is erg belangrijk voor het MS-onderzoek omdat daar de MS-Hersenbank aanwezig is die wordt gecoördineerd door dr. Rivka Ravid. Dr. Inge Huitinga doet onderzoek aan het materiaal dat na overlijden van MS-patiënten voor wetenschappelijk onderzoek ter beschikking wordt gesteld. Zij kijkt vooral naar de hypothalamus, een klein gebied onder in de hersenen, dat de afgifte van het stresshormoon cortisol regelt. Cortisol is van belang bij de onderdrukking van aanvallen en de snelheid van het verloop van MS. In de hypothalamus blijken bij MS-patiënten opmerkelijke veranderingen op te treden die een relatie hebben met de ernst van de ziekte. Algemeen Onafhankelijk onderzoek heeft aangetoond dat door niet betrokken MS-wetenschappers het MS Centrum en het MS-MRI Centrum gerekend worden tot de top vijf belangrijke MS-onderzoekscentra in de wereld. Daarnaast is er sprake van een duidelijk grotere samenwerking tussen de beide instituten en de verschillende afdelingen binnen elk instituut na de start van het MS Centrum. 1. Onderzoek naar het ontstaan van laesies, Lars Bø Dr. Lars Bø s hoofdlijn van onderzoek is de pathologie (de onder de microscoop zichtbare afwijkingen) van MS-laesies in de grijze stof. De grijze stof omvat de hersenschors en de andere gebieden binnen het centrale zenuwstelsel waar de zenuwcellen liggen. Dr. Lars Bø heeft samen met onderzoekers in Noorwegen en in de Verenigde Staten gevonden dat afbraak van de myelinelaag veel voorkomt in de grijze stof bij chronische MS. De laesies zijn moeilijk te ontdekken met eerder gebruikte methoden, daarom zijn ze ook tot nu toe weinig bestudeerd. 8

9 RV135.MS WK :10 Pagina 9 In het afgelopen jaar heeft dr. Lars Bø meerdere verschillen gevonden in het pathologische beeld van grijze en witte stoflaesies. Deze verschillen zijn belangrijk om meer te leren over het ontstaan van MS-laesies. Waarschijnlijk zijn veranderingen die afhankelijk zijn van de plaats van de laesie minder belangrijk dan veranderingen die optreden in alle laesies. In huidige modellen voor het ontstaan van witte stoflaesies zijn schade aan de bloed-hersenbarrière, lekkage van serumeiwitten, activering van het tot het immuunsysteem behorende complementsysteem en het lokaal binnendringen van T-cellen belangrijke elementen. In 2003 is aangetoond dat er in pure grijze stoflaesies geen complementactivering en lekkage van serumeiwitten optreedt. Ook dringen er geen T-cellen binnen. Evenals in witte stoflaesies is er verlies van myeline en van myelineproducerende cellen (oligodendrocyten). In het afgelopen jaar is aangetoond dat er ook geen vaatwandveranderingen optreden en geen verhoging van eiwitten betrokken bij het migreren van witte bloedcellen van bloedvaten naar hersenweefsel (adhesie- of hechtingsmoleculen). Verder heeft Lars Bö onderzoek verricht naar de pathologie van secundair en primair progressieve multiple sclerose in ruggenmerg. Er is weinig bekend over verschillen in het pathologische beeld tussen primair progressieve en secundair progressieve MS. Het onderzoek laat zien dat er minder myeline-afbraak in de grijze en witte stof van het ruggenmerg is bij primair progressieve dan bij secundair progressieve MS. Het grootste deel van de ruggenmerglaesies zijn laesies die deels in de witte en deels in de grijze stof liggen. Dit is anders dan in hersenen. Er was meer ontsteking van de hersenvliezen in secundair progressieve dan in primair progressieve MS. De resultaten waren verrassend, daar het werd verwacht dat primair progressieve MS relatief meer ruggenmergveranderingen zou hebben. Bovendien verklaren de resultaten niet waarom primair progressieve MS een ziektevorm is met een slechtere prognose. Een mogelijkheid is dat er meer verlies van zenuwvezels is bij primair progressieve MS. In verder onderzoek wordt het verlies van zenuwvezels in de twee ziektevormen in maat en getal vastgelegd. Het ziekenhuis van het VU medisch centrum. 2. Onderzoek aan de bloed-hersenbarrière, Elga de Vries De onderzoekslijn van dr. Elga de Vries richt zich op het bestuderen van afwijkingen aan de bloedvaten en de ophoping van ontstekingscellen in de hersenen tijdens MS. In het afgelopen jaar is aangetoond dat er naast vaatafwijkingen ook veranderingen optreden in de zogenoemde basale membraan die de bloedvaten omringt. Deze basale membraan splitst zich in een membraan gevormd door het de cellen van de vaatwand en één die gevormd wordt door hersencellen (astrocyten), wat leidt tot de vorming van een z.g. perivasculaire ruimte (letterlijk: een rondom de bloedvaten gelegen ruimte). Binnen deze ruimte bevinden zich ophopingen van verschillende cellen van het immuunsysteem zoals T-cellen en veel monocyten/macrofagen, waarvan een aantal myeline of afbraakproducten van myeline bevat. Tussen de ontstekingscellen is een vezelpatroon waarneembaar dat structuur lijkt te geven aan deze ruimte, welke zou kunnen dienen als alternatief lymfevat voor de verwijdering van cellen vanuit de hersenen. Tevens zou deze ruimte ook kunnen dienen als reservoir voor chemokines (stoffen die ontstekingscellen aantrekken), aangezien deze binden aan die vezels die uit extracellulaire matrix componenten bestaan. In voorafgaand onderzoek heeft dr. Elga de Vries aangetoond dat de hechting en passage van bepaalde witte bloedcellen (monocyten) aan de cellen van de bloed-hersenbarrière, wordt beïnvloed door een aantal ontstekingsfactoren, zoals reactieve zuurstofdeeltjes (zuurstofradicalen). Resultaten van het afgelopen jaar laten zien dat een groep van natuurlijke anti-oxidanten (stoffen die reactieve zuurstofdeeltjes onschadelijk maken), de flavonoïden, de ziekteverschijnselen in een acuut en chronisch diermodel voor MS sterk verminderen. Vooral de stof luteoline is erg potent en kan de ziekte ook remmen nadat de dieren al een episode van ziekteverschijnselen ondergaan hebben. Luteoline remt het passeren van de wanden van de hersenbloedvaten door monocyten, waardoor er minder zenuwschade en afbraak van myeline optreedt in behandelde dieren. Om het in de hersenen doordringen van witte bloedcellen, een proces dat een belangrijke bijdrage levert aan de vorming van MS-laesies, zichtbaar te kunnen maken in een levende rat, is er in samenwerking met dr. Erwin Blezer (Universiteit Utrecht) een onderzoekslijn gestart om deze cellen te volgen met MRI. Witte bloedcellen worden geïsoleerd uit de rat en opgeladen met een contraststof bestaande uit zeer kleine ijzerdeeltjes. Het uiteindelijke doel is om deze met ijzer geladen cellen terug te spuiten in een diermodel voor MS en het binnendringen van de cellen in de hersenen met MRI te volgen. In het afgelopen jaar is de oplaadprocedure geoptimaliseerd en de meest effectieve concentratie gekozen, waarbij de cellen goed overleven en niet geactiveerd raken. De eerste experimenten suggereren dat deze cellen na inspuiten in de hersenen van een gezonde rat goed zichtbaar zijn met MRI. 9

10 RV135.MS WK :10 Pagina Onderzoek naar erfelijke factoren, Tineke Hooper-van Veen Dr. Tineke Hooper-van Veen ontwikkelt een database, waarin onderzoeksgegevens van MS-patiënten goed geordend kunnen worden opgeborgen en nader onderzocht kunnen worden. In de MS-database moeten de gegevens van honderden MS-patiënten opgeslagen gaan worden ten behoeve van het MS-onderzoek in het VUmc. Een Belgisch softwarebedrijf heeft de MS-database geprogrammeerd, en deze wordt door dr. Tineke Hooper-van Veen en enkele onderzoekers aan uitgebreide testen onderworpen. De problemen die daarbij naar boven kwamen leidden tot aanpassingen en daarmee steeds weer een nieuwe versie. Dit proces heeft zich enkele keren herhaald tot uiteindelijk een versie ontstaan is die vrij goed lijkt te werken en inmiddels op een centrale plaats in het VUmc-netwerk geplaatst is. Het is nu mogelijk dat meerdere onderzoekers tegelijkertijd vanuit hun eigen werkplek toegang krijgen tot de database om gegevens in te voeren en gegevens op te vragen. Een uiterst belangrijke voorwaarde voor de database is met name dat ook dat laatste goed en makkelijk lukt. Op dit moment is de database gereed om de laatste vuurproeven te ondergaan. Indien dit succesvol zal verlopen kan de database officieel geïnstalleerd worden en kan begonnen worden met het opslaan van echte patiëntengegevens. Daarnaast heeft dr. Hooper-van Veen van een aantal genen de relatie met MS onderzocht. Bij patiënten met MS worden de klachten veroorzaakt door ontstekingen in de hersenen en het ruggenmerg. Het verloop van de ziekte is niet te voorspellen, maar erfelijke factoren zijn daarvoor van belang. In haar onderzoek heeft Tineke Hooper-van Veen zich gericht op een aantal erfelijke factoren die een rol spelen bij ontstekingsprocessen. MS is een complexe ziekte en waarschijnlijk spelen meerdere erfelijke factoren een rol in het verloop. Tot nu toe werd telkens slechts één factor tegelijk bekeken. Ook in haar eigen onderzoek bleek de opbrengst van die aanpak echter niet hoog. Het was dus nodig om het anders aan te pakken en meerdere factoren in combinatie met elkaar te bestuderen. Het uitgangspunt was dat door het combineren van de resultaten van de verschillende onderzoeken een genetisch profiel kon worden gemaakt. Aan de hand van dat profiel zouden dan groepen patiënten onderscheiden worden met een verschillend verloop van de ziekte. De eerste resultaten van die aanpak zijn hoopvol. Een groep van 489 MS-patiënten kon op basis van verzamelde genetische informatie verdeeld worden in vijf groepen. Er waren aanwijzingen dat er tussen de groepen verschillen waren in het ziekteverloop (aanvallen in het begin of meteen progressief), de beginleeftijd en het beeld op de hersenscan. De hier gepresenteerde aanpak kan een belangrijke manier zijn om in verder onderzoek toe te passen. Met als doel om uiteindelijk het ziekteverloop beter te kunnen voorspellen, zodat ook de behandeling daarop afgestemd kan worden. Tineke Hooper - Van Veen is in 2004 begonnen aan de gecombineerde analyse van studies naar de aanwezigheid van bepaalde genvormen (genetische studies) en studies naar de activiteit van genen in MS om zo meer inzicht in het ziekteproces te krijgen. 4. Neuro-immunologie, Mario Vogt In eerder onderzoek was aangetoond dat cellen van het afweersysteem, zogenaamde T-cellen, in het bloed tijdens een opflakkering van MS eiwitten, zogenaamde cytokines, uitscheiden die het ontstaan van ontstekingen bevorderen, zoals b.v. interleukine 12 (IL-12). Dit in tegenstelling tot het ontstekingsremmende cytokine interleukine 10 (IL-10), dat door controlerende afweercellen juist in verlaagde hoeveelheden tijdens een opflakkering wordt geproduceerd. Recent zijn de eiwitten die een mogelijke rol spelen bij het ontstekingsproces in hersenlaesies in kaart gebracht. Hierbij kwam een nieuw eiwit aan het licht, osteopontine genaamd. Dit eiwit werd in verhoogde mate door cellen van het centrale zenuwstelsel aangemaakt. Onderzoek wees uit dat het osteopontine-gehalte ook in bloed van MS-patiënten verhoogd was. De verhoging werd met name waargenomen bij patiënten met actieve relapsing-remitting MS en niet bij relapsing-remitting MS-patiënten met een wat rustiger ziektebeeld. Verder bleek uit een studie waarbij relapsing-remitting MS-patiënten in de tijd werden gevolgd, dat verhoogde ziekteactiviteit werd vooraf gegaan door een stijging van de hoeveelheid osteopontine in bloed. Om de effecten van osteopontine op afweercellen in kaart te brengen, heeft dr. Mario Vogt de activiteit van afweercellen in aanwezigheid van hoge osteopontine-concentraties bepaald. Hieruit bleek dat osteopontine afweercellen kan aanzetten tot verhoogde aanmaak van met name ontstekingsbevorderende cytokines, zoals IL-12 en IL-23. IL-23 blijkt met name een grote rol te spelen bij ontstekingsprocessen in het centrale zenuwstelsel. Omdat vitamine D een ontstekingsremmend effect heeft, heeft dr. Mario Vogt de effecten van vitamine D op de aanmaak van osteopontine bekeken. Deze experimenten lieten zien dat vitamine D een sterk remmend effect heeft op de aanmaak van osteopontine. Daarom zullen osteopontine- en vitamine D-concentraties in bloed van MS-patiënten gemeten worden om te bepalen of patiënten met veel vitamine D in het bloed lagere osteopontine-concentraties en wellicht lagere ziekteactiviteit vertonen dan patiënten met weinig vitamine D. 10

11 RV135.MS WK :10 Pagina 11 Vervolgonderzoek zal er verder op gericht zijn om te bepalen welke lichaamscellen verantwoordelijk zijn voor de verhoogde aanmaak van osteopontine en welke oorzaken hieraan ten grondslag liggen. Ook niet-immunologische processen zullen in deze nieuwe benadering worden betrokken om meer inzicht te krijgen in de oorzaken van MS. 5. MS-MRI activiteiten Onafhankelijk onderzoek door niet betrokken MS-wetenschappers heeft aangetoond dat het MS Centrum en het MS-MRI Centrum gerekend worden tot de top vijf belangrijkste MS-onderzoekscentra in de wereld. MRI is een techniek waarmee met behulp van magnetische velden en radiogolfjes een beeld van de hersenen van levende mensen gemaakt kan worden zonder schadelijke (röntgen)straling. MRI speelt tegenwoordig een belangrijke rol bij de diagnose van MS. In de afgelopen jaren heeft wetenschappelijk onderzoek geleid tot nieuwe richtlijnen voor de diagnose van MS, waarin MRI een zwaar gewicht heeft. In Amsterdam zijn de diagnostische MRI-criteria ontwikkeld die thans wereldwijd gebruikt worden. Dit jaar werd er door ons centrum ook aangetoond dat deze MRI-criteria van Barkhof specifiek zijn voor MS, dat wil zeggen: patiënten met een andere aandoening voldoen zelden aan deze MRI-criteria (drs. J. Nielsen, VUmc). Deze bevinding heeft tot gevolg dat de diagnose MS in de toekomst sneller en met meer zekerheid gesteld kan worden, met behulp van MRI. Verder werd er veel vooruitgang geboekt met het vergaren van gegevens voor een internationale studie (samenwerking met dr. Tintoré en prof.dr. Montalban van het MS-centrum in Barcelona), die tot doel heeft om de waarde van de recentelijk opgestelde McDonald-criteria voor eenduidige diagnose van MS te bevestigen. De McDonald-criteria maken gebruik van klinische en laboratoriumgegevens (bloed, hersenvloeistof) en ook de voornoemde MRI-criteria vormen een essentieel onderdeel. Indien aan de hand van MRI-scans van de hersenen niet bepaald kan worden of iemand al dan niet MS heeft, kunnen scans van het ruggenmerg een oplossing bieden. Resultaten uit het MS-MRI centrum maken duidelijk dat ruggenmergafwijkingen bij MS zeer specifiek zijn voor de diagnose en bij andere neurologische aandoeningen nauwelijks of niet voorkomen. Uit wetenschappelijk onderzoek met behulp van MRI is gebleken dat de ontwikkeling van aangedane gebieden bij verschillende personen of binnen een persoon met MS heel verschillend kan verlopen. Op het moment is het met MRI mogelijk om aanwijzingen te krijgen over de aanwezigheid van afbraak van de myeline en door inspuiting van een contrastvloeistof over het bestaan van een ontsteking in een bepaald gebied. Recent zijn er steeds meer aanwijzingen verkregen dat niet het verdwijnen van de myelinelaag, maar schade die wordt toegebracht aan de zenuwvezels zelf een zeer belangrijke rol speelt bij het veroorzaken van de blijvende klachten en achteruitgang. Nieuwe MRItechnieken waarmee deze schade aan de zenuwvezels kan worden waargenomen (ofwel door meting van het volume dat het hersenweefsel inneemt ofwel door meting van een stof die alleen in intacte zenuwcellen aanwezig is) zijn in ontwikkeling. Binnen ons centrum wordt hard gewerkt aan het moderniseren van nieuwe methoden voor het analyseren van verkregen MRI-beelden. Het meten van bovengenoemd (afgenomen) hersenvolume (atrofie) is een essentieel onderdeel hiervan. Met nieuwe geautomatiseerde software wordt getracht te bekijken hoe ernstig atrofie bij MS-patiënten is, hoe deze zich ontwikkelt in de loop van de ziekte en waardoor atrofie ontstaat (relatie met andere MRI-maten of waarden verkregen uit het bloed of de hersenvloeistof (drs. M.M.S. Jasperse, VUmc)). Tenslotte lopen er vrijwel continu onderzoeken (trials) naar nieuwe medicijnen. Patiënten die deze nieuwe medicijnen krijgen toegediend, worden onderzocht met MRI om het effect van de medicatie op de ziekte-activiteit te kunnen vaststellen. In één van deze studies, ook weer een internationale samenwerking met MS-centra in Londen, San Francisco en Bazel), worden deze MRI gegevens gekoppeld aan genetische informatie en invaliditeit. Onze verwachting is dat deze multidisciplinaire insteek een scala aan informatie levert, die het ingewikkelde ziekteproces van MS inzichtelijker zal maken. Het MS-MRI Centrum leverde en levert een belangrijke bijdrage aan het boven beschreven onderzoek. De subsidie voor het MS-MRI Centrum wordt gebruikt voor de bekostiging van MRI-scans voor onderzoek op onder andere de boven beschreven gebieden. Een aantal van de onderzoeksprojecten aan het MS-MRI Centrum zijn elders in dit katern beschreven (paragrafen 10.2, 11.2, 11.4 en 12.2). Het betreft hier projecten waarvoor de Stichting MS Research behalve aan de scankosten ook een bijdrage levert aan de kosten voor het personeel. MS-ontstekingen (zie pijlen) zichtbaar als lichte vlekken op een MRI-scan van de hersenen. 11

12 RV135.MS WK :10 Pagina 12 Bestuderen van het gedrag van levende cellen met behulp van een microscoop. Bij het MS Centrum VUmc wordt deze techniek gebruikt om te volgen hoe snel witte bloedcellen een laag vaatwandcellen passeren. 6. Clinimetrie, Jolijn Kragt Om patiënten te kunnen vervolgen in de tijd is het nodig een goed meetinstrument te hebben waarmee ziekteverloop gemeten kan worden. Ook bij medicijnenonderzoeken is het van belang zo goed mogelijk te kunnen meten of een medicijn effect heeft of niet. Op dit moment wordt hiervoor een serie testen gebruikt, die onder andere neurologisch onderzoek, vaardigheidstesten en vragenlijsten omvat. Het neurologisch onderzoek is tot nog toe de gouden standaard en het scoringssysteem dat hiermee samenhangt (Expanded Disability Status Scale) wordt wereldwijd gebruikt bij MS-patiënten. Een aantal jaren geleden is er een nieuw meetinstrument ontwikkeld dat opgebouwd is uit drie vaardigheidstesten die de hand-, loop- en cognitieve functies testen (Multiple Sclerosis Functional Composite). Omdat er een tekort bleek aan speciaal op MS gerichte en van de patiënt uitgaande meetinstrumenten, zijn later nog twee vragenlijsten toegevoegd, te weten de Guy s Neurological Disability Scale en de Multiple Sclerosis Impact Scale. In het MS-centrum wordt uitgebreid onderzoek gedaan naar de samenhang tussen de vier bovengenoemde meetinstrumenten op één tijdstip en naar de veranderingen in de verschillende metingen in de loop van de tijd. Ook wordt de relatie tussen klinische meetinstrumenten en MRI bekeken. Daarnaast is er onderzoek gestart (en dat zal nog verder uitgebreid worden in de toekomst), waarbij ook partners van patiënten gevraagd wordt een inschatting te geven van de invloed van MS op het dagelijks leven van de patiënt. Hierbij wordt tevens aandacht besteed aan de invloed van cognitieve achteruitgang (achteruitgang van het denk- en leervermogen) enerzijds en de aanwezigheid van depressieve klachten anderzijds op het invullen van de vragenlijsten. Op deze manier wordt getracht zo waarheidsgetrouw mogelijk de situatie van de patiënt in beeld te brengen. Ten slotte wordt onderzoek gedaan naar de mate waarin vragenlijsten klinische veranderingen op de korte termijn kunnen meten. Patiënten die een prednisonkuur krijgen tijdens een schub (= opleving van neurologische MS-gerelateerde klachten) worden zowel voor als na de kuur getest. 7. Biomarkers, Charlotte Teunissen MS gaat gepaard met schade aan zenuwcellen en ontstekingsprocessen in de aangedane hersengebieden. Het blijkt dat schade aan zenuwcellen, de prikkelgeleidende cellen van de hersenen, bepalend is voor de mate van neurologische achteruitgang. Voor het volgen van de schade aan zenuwcellen kan de MRI van nut zijn, maar het zou prettig zijn als bepalingen in bloed of hersenvloeistof als maat voor deze schade gebruikt konden worden. Dergelijke bepalingen kunnen de inzichten in het ontstaansproces van MS vergroten en aanknopingspunten voor nieuwe therapieën geven. Voor het ontwikkelen van deze bepalingen heeft dr. Charlotte Teunissen, in samenwerking met relevante stafleden, de NeuroUnit Biomarkers voor Inflammatie en Neurodegeneratie (NUBIN) opgericht. Het doel van het NUBIN is om biologische merkerstoffen te identificeren in lichaamsvloeistoffen van patiënten met MS, de ziekte van Alzheimer en andere aandoeningen waarbij ontstekingen en beschadiging van zenuwweefsel optreden. In het afgelopen jaar is het eerste NUBIN-symposium over merkerstoffen georganiseerd. Verder hebben we een protocol opgesteld om aanvragen van lichaamsvloeistoffen, die door het NUBIN verzameld worden voor onderzoek naar merkerstoffen, op een heldere manier te evalueren. In het afgelopen jaar heeft Charlotte Teunissen verschillende merkerstoffen onderzocht in bloed en hersenvloeistof van patiënten met MS. Zo heeft zij gevonden dat de concentraties van N- acetylaspartaat, een stof afkomstig uit zenuwcellen, verhoogd zijn in bloed en hersenvloeistof van patiënten met MS en dat deze concentraties goed overeenkomen met neurologische achteruitgang. Zulke verbanden zijn ook voor een specifiek zenuweiwit gevonden (GAP-43). Daarnaast heeft zij ook veranderingen in dit GAP-43-eiwit gevonden binnenin en aan de rand van MS-laesies. Tevens onderzoekt zij met behulp van celkweeksystemen het mechanisme achter de schade aan de zenuwcellen. Wanneer het mechanisme achter deze schade bekend is, zal er gerichter naar merkerstoffen voor vroege schade gezocht kunnen worden. De hypothese is dat bepaalde witte bloedcellen, macrofagen, een tweeledige rol kunnen spelen in het ontstaan van deze schade aan zenuwcellen. Enerzijds kunnen deze ontstekingscellen schade veroorzaken, maar ze kunnen ook bijdragen aan herstel van zenuwcellen. Voor dit onderzoek gebruikt zij een driedimensionaal celkweeksysteem van verschillende hersencellen. In het afgelopen jaar heeft zij hiermee modellen voor afbraak van myeline en zenuwschade opgezet. Daarnaast heeft ze gekeken naar de schadelijke effecten van zuurstofradicalen op myelinevormende cellen en of het model geschikt is om de ontwikkeling te volgen van cellen, die uit kunnen groeien tot myelinevormende cellen. 12

13 RV135.MS WK :10 Pagina Nieuwe MRI-technieken, Peter Poppe, Ronald van Schijndel Behalve voor diagnostiek wordt MRI in toenemende mate gebruikt om het verloop van de ziekte te volgen op een objectieve manier. Onder andere gebeurt dit steeds meer in het kader van geneesmiddelenstudies. Het analyseren van de verschillen tussen twee scans, met name verschillen in volume is zeer tijdrovend. Vaak kost het analyseren van een enkele scan reeds vele uren. In dit project willen we nieuwe computertechnieken ontwikkelen en implementeren om op een meer geautomatiseerde manier beelden te kunnen analyseren en vooral om op een eenvoudige wijze het verschil tussen twee scans in de tijd te vinden ( van elkaar af te trekken ). Hiervoor is reeds een groep patiënten gescand. In februari en maart 2005 worden deze patiënten een tweede maal gescand en dan wordt er gekeken naar veranderingen in laesie- en hersenvolume over de tijd. 9. Samenwerking met het NIH, Inge Huitinga: Het stress-systeem in MS Het is niet duidelijk waarom sommige mensen MS krijgen en anderen niet en waarom sommige MSpatiënten snel en goed herstellen en bij anderen de ziekte chronisch progressief wordt. De aanmaak van veel bijnierschorshormoon, cortisol, door het stress-systeem kan beschermen tegen MS en helpen bij het herstel van aanvallen van de ziekte. Bijnierschorshormonen zoals prednisolon onderdrukken ontstekingen en worden ook als geneesmiddel bij aanvallen van MS gegeven. Eerder onderzoek heeft laten zien dat de aansturing van het stress-systeem geschiedt in de hypothalamus, een klein gebiedje onderin de hersenen. Dit gebied is geactiveerd in MS-patiënten. Echter, onderzoek in het afgelopen jaar liet zien dat in een deel van de MS-patiënten deze activatie achterwege bleef. Opvallend was dat deze MS-patiënten ook een veel ernstiger verloop van hun ziekte hadden. MS-patiënten met een slechte activatie van hun stress-systeem hadden veel MSontstekingen in de hypothalamus, wat doet vermoeden dat deze ontstekingen de aansturing van het stress-systeem in de hypothalamus remmen. Of dit inderdaad zo is en of dat vervolgens leidt tot minder cortisol en daardoor tot ergere MSontstekingen en een ernstiger verloop van MS, is onderwerp van volgend onderzoek. Hiervoor zal gebruik gemaakt worden van de verzameling van MS-ontstekingen en hersenvloeistof van overleden MS-patiënten die hun hersenen ter beschikking hebben gesteld aan Nederlandse Hersenbank (NHB). Ook zullen we in levende MS-patiënten cortisol meten en kijken hoeveel laesies in de hersenen te zien zijn met MRI. We hopen op deze manier inzicht te krijgen in de mate waarin het slecht functioneren van het stress-systeem in een deel van de MS-patiënten er de oorzaak van is dat het verloop van de ziekte in deze patiënten ernstiger is. De voorbereiding voor het maken van een MRI-scan. Onderzoekers: Dr. Lars Bø, afdeling Pathologie, VUmc Dr. Tineke Hooper-Van Veen, afdeling Moleculaire Celbiologie en Immunologie, VUmc Dr. Inge Huitinga, Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek Drs. Jolijn Kragt, afdeling Neurologie, VUmc Drs. Peter Poppe, afdeling Radiologie, VUmc Ir. Ronald van Schijndel, afdeling Radiologie VUmc Dr. Charlotte Teunissen, afdeling Moleculaire Celbiologie en Immunologie, VUmc Dr. Elga de Vries, afdeling Moleculaire Celbiologie en Immunologie, VUmc Dr. Mario Vogt, afdeling Immunologische en Infectieziekten, TNO Preventie en Gezondheid Instituten: VU medisch centrum, Amsterdam TNO Preventie en Gezondheid, Leiden Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek, Amsterdam Startdatum: oktober Het MS Centrum VUmc is ontstaan uit een fusie van het MS-MRI Centrum, dat sinds mei 1995 wordt ondersteund door de Stichting MS Research, en het MS Centrum voor Onderzoek en Zorg, dat sinds oktober 1998 wordt ondersteund door de Stichting MS Research. Door verhoging van de toegekende subsidie kon het onderzoeksprogramma in oktober 2002 worden uitgebreid met de onderzoekslijnen 6 t/m 9. Subsidie: ,- voor 3 jaar (met intentie tot verlenging met een vierde jaar) 13