DE BEVOEGDHEIDSVERDELING IN FAMILIEZAKEN: VOOR EN NA DE FAMILIERECHTBANK

Transcriptie

1 DE BEVOEGDHEIDSVERDELING IN FAMILIEZAKEN: VOOR EN NA DE FAMILIERECHTBANK

2

3 DE BEVOEGDHEIDSVERDELING IN FAMILIEZAKEN: VOOR EN NA DE FAMILIERECHTBANK Kim Devolder Antwerpen Cambridge

4 De redactie van dit boek werd afgesloten op 15 juli De bevoegdheidsverdeling in familiezaken: voor en na de familierechtbank Kim Devolder 2014 Antwerpen Cambridge ISBN D/2014/7849/93 NUR 822 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

5 WOORD VOORAF Aan een efficiënte en een vooral goed op de behoeften van de betrokken rechtzoekenden afgestemde afwikkeling van familiale geschillen staat sinds jaar en dag een problematische bevoegdheidsversnippering in de weg. Met de wet van 30 juli 2013 betreffende de invoering van een familie- en jeugdrechtbank (BS 27 september 2013, ed. 2) die op 1 september 2014 in werking is getreden wil de wetgever een fundamentele ommezwaai realiseren, zodat ook op dit maatschappelijk uitermate belangrijke domein adequate rechtsbescherming kan worden geboden. In het voorliggende boek toetst dr. Kim Devolder de oude en de nieuwe bevoegdheidsverdelende regelen aan drie oordeelkundig door haar gekozen criteria: daadkracht, specialisatie en toegankelijkheid van de rechter. Via haar coherent gevoerde onderzoek brengt ze niet enkel de pijnpunten helder in beeld. Ze reikt voor de in de nieuwe regels vastgestelde tekortkomingen meteen ook passende remedies aan. Inspiratie vond ze hiervoor onder meer in het door haar, met de nodige diepgang, functioneel gevoerde rechtsvergelijkende onderzoek van Frans en Nederlands recht. Haar doctoraatsonderzoek mondde op die wijze alvast uit in de eerste zeer grondige evaluatie van de keuzes die de wetgever maakte bij de oprichting van een familierechtbank. De inhoud van dit boek is echter veel rijker dan de titel ervan laat vermoeden. Naast een grondige duiding, met alle argumenten pro en contra, waarom de wetgever uiteindelijk niet koos voor een eenheidsrechtbank, komt ook de recente, ingrijpende gerechtelijke reorganisatie erin aan bod. Dr. Devolder opteerde niet toevallig, voor wie haar persoonlijkheid en interesses wat kent met haar doctoraatsonderzoek voor een maatschappelijk uitermate belangwekkend thema, waarmee veel burgers in aanraking komen. Ze maakte het zichzelf daarmee beslist niet gemakkelijk. Snel na de aanvang van haar onderzoek kondigde de regering-leterme I aan een familierechtbank te willen oprichten. Dit initiatief was meer dan welkom na vele decennia inactiviteit vanwege de wetgever, niettegenstaande de vaak schrijnende toestanden waartoe de weinig doordachte bevoegdheidsverdeling aanleiding gaf. Maar het maakte van het onderzoek ook a moving target en vergde van de auteur aardig wat (wetenschappelijke) vindingrijkheid en aanpassingsvermogen om het relevant te houden. Met nadruk durf ik schrijven dat ze hierin op meesterlijke wijze is geslaagd. Haar tekst bevat niet enkel vele nieuwe, verfrissende, scherp geformuleerde ideeën. Er wor- v

6 Woord vooraf den ook creatieve en vaak moedige oplossingen voor de goed omlijnde vragen aangereikt, een en ander steeds met de nodige zin voor nuance. De grondigheid waarmee dr. Devolder haar onderzoek heeft gevoerd en de door haar daarbij gehanteerde methode stralen maturiteit uit, in zowel het juridisch denken als het maatschappelijk aanvoelen. Hoewel het boek uitermate actueel is en een zeer gedegen baken zal blijken te zijn bij de toepassing van de vele nieuwe procedureregels die de invoering van de familie- en jeugdrechtbank met zich meebracht zal het omwille van de breedte en diepgang van het onderzoek ook bij een eventuele wijziging van het normatieve kader zijn relevantie behouden. Dit werk bespreekt een juridisch zeer technische materie, maar het is omwille van zijn heldere opbouw en vlotte schrijfstijl zeer toegankelijk. Terecht onderstreepte één van de juryleden in haar beoordeling van het proefschrift dat het opvalt dat het geschreven is vanuit een zeer positieve ingesteldheid en een groot optimisme, waardoor het bijzonder aangenaam om lezen is. In de zeven jaren dat ik met dr. Kim Devolder heb mogen samenwerken, leerde ik haar kennen als een aangename, uitermate attente medewerker, bescheiden en toch zelfbewust, zachtmoedig maar ook kordaat. Al deze kwaliteiten komen in dit boek tot uiting. Het was voor mij, als promotor, een voorrecht haar bij de totstandkoming ervan te hebben mogen begeleiden. Piet Taelman Gent, 12 augustus 2014 vi

7 DANKWOORD De verdediging van dit proefschrift is een mooie afsluiter van mijn mandaat als assistent aan het Instituut voor Procesrecht. Vandaag is dan ook het ideale moment om even achterom te kijken en een aantal mensen te bedanken. Ik richt mij in de eerste plaats tot mijn promotor, Prof. Piet Taelman. Beste Piet, bedankt voor het vertrouwen dat ik zeven jaar geleden van u kreeg. Bedankt voor de interessante gesprekken en discussies, waarin u steeds nieuwe ideeën aanreikte en mij onder het motto van het voortschrijdend inzicht aanzette om naarstig verder te doen. Bedankt ook voor het zeer grondige nazicht van mijn teksten. U las zowel de inhoud als de taal u hebt uw naam niet gestolen nauwkeurig na en deed talrijke suggesties ter verbetering. U was er van in het begin van overtuigd dat ik deze weg tot een goed einde zou brengen ik iets minder, dus oprecht bedankt voor de voortdurende aanmoediging de laatste jaren. Ik kijk met plezier terug op onze samenwerking, het was voor mij een boeiende en interessante ervaring. Ook de leden van de examencommissie en in het bijzonder, prof. Gerd Verschelden en prof. Beatrix Vanlerberghe die deel uitmaakten van mijn bege leidingscommissie wil ik bedanken voor de tijd die ze hebben vrijgemaakt voor het nalezen van mijn teksten en voor hun interessante opmerkingen. Daarnaast ben ik Tim Wuyts erkentelijk om mij op de hoogte te houden van de vele ontwikkelingen die zich tijdens de parlementaire voorbereiding van de wet van 30 juli 2013 hebben voorgedaan. Ook Beatrijs Deconinck wil ik bedanken voor de fijne en leerrijke samenwerking in de ministeriële werkgroep. Ik had het geluk deel uit te maken van de meest sympathieke vakgroep van de rechtenfaculteit. Ann, An-Sophie, Conny, Dönika, Erinda, Jachin, Jan, Kristof, Valerie, Wei en alle ex-collega s, bedankt voor de fijne werksfeer en de gezellige middagpauzes. Jullie steun tijdens de spreekwoordelijke laatste loodjes, deed enorm veel deugd. Carla, jou wil ik bedanken voor de vele praktische hulp en voor de gezellige gesprekken over de grote en kleine dingen van het leven. Claudia, het was een plezier om met jou een bureau te delen, je enthousiasme, je humor, je gedrevenheid en je positieve aanpak werkten aanstekelijk. Bedankt om mijn klankbord te zijn. Over een paar jaar zijn de rollen omgekeerd, dan sta jij hier en kom ik jou met heel veel plezier aanmoedigen. Jinske, de trap naar jouw bureau ben ik ontelbare keren opgelopen, bedankt voor je luisterend oor, je goede raad en je vii

8 Dankwoord voortdurende aanmoediging. Stefaan, je hebt me zeven jaar geleden enthousiast onthaald op de diens en leerde mij de kneepjes van het assistentenvak. Ik mag wel zeggen dat we een goede tandem waren. Bedankt voor je steun en je tips voor mijn doctoraatsonderzoek. Ook de collega s van de andere vakgroepen wil ik bedanken voor de fijne werksfeer. In het bijzonder Lieve, want jij was mijn grappigste supporter. De s die ik van jou de voorbije jaren kreeg, deden me steeds glimlachen. Om mijn tekst taalkundig bij te schaven kon ik een beroep doen op twee uitstekende correctoren: Frank en Katelyne, bedankt voor jullie nauwkeurigheid, leerrijk taaladvies en jullie tijd. Wie dacht dat ik de voorbije jaren een kluizenaarsleven leidde met enkel torenhoge stapels boeken rond mij, heeft het mis. Met dank aan mijn vrienden voor de vele gezellige etentjes, de BBQ s samen met de kindjes, de fijne babbels op café en aan de schoolpoort en de legendarische ontbijtsessies op zondagmorgen. Bedankt ook voor het smsje, telefoontje, mailtje of bezoekje dat steeds op tijd kwam. Ik noem jullie hier niet allemaal bij naam, omdat ik dan ongetwijfeld velen tekort doe. Weet dat jullie vriendschap veel voor mij betekent. En dan is er uiteraard nog mijn familie. Mama en papa, het is een geruststelling om te weten dat jullie er altijd zijn. Bedankt voor het warme nest en de vele kansen die ik heb gekregen. Jullie hebben me geleerd om niet op te geven en steeds naar best vermogen te handelen, dus het is zeker ook jullie verdienste dat ik hier vandaag sta. Elke, je blijft mijn grote zus op wie ik altijd kan rekenen. Het was geen moeite te veel om op Lewis en Stella te passen wanneer David en ik het te druk hadden. Bedankt ook voor je steun en de vele goede raad. Ook mijn schoonfamilie verdient een dankjewel: Guy, Stephanie en Koen, bedankt voor jullie aanmoediging en de vele praktische hulp. Ik sluit af met de drie belangrijkste mensen in mijn leven. David, jij brengt me tot rust, bij jou kan ik terecht met al mijn twijfels. Bedankt voor je liefde en je eindeloze geduld. Lewis en Stella. Zonder het te beseffen, zorgden jullie voor de nodige afwisseling in de soms eentonige dagen van het lezen, schrijven, schrappen en opnieuw schrijven. s Ochtends waren er de dikke knuffels, schaterlachjes en de ochtendhumeurtjes. s Avonds volgden de grote verhalen, natte zoenen en de peuterkuurtjes. Aan jullie draag ik dit boek op. Gent, 1 juli 2014 viii

9 INHOUD Woord vooraf v Dankwoord vii Inleiding A. Maatschappelijke en juridische context B. Onderzoeksvragen C. Doelstelling van het onderzoek en onderzoeksaanpak D. Methodologie E. Structuur DEEL 1. BEGRIPPENKADER EN ALGEMENE PRINCIPES Inleiding Hoofdstuk 1. Rechtsmacht versus bevoegdheid Hoofdstuk 2. Volstrekte bevoegdheid Afdeling 1. Definitie en rechtskarakter Afdeling 2. Analyse van artikel 9 Ger.W Onderwerp van de vordering Urgent karakter van de vordering Waarde van de vordering en hoedanigheid van partijen Afdeling 3. Toetsingsvoorwerp Afdeling 4. Toetsingsogenblik Hoofdstuk 3. Territoriale bevoegdheid Afdeling 1. Definitie, rechtskarakter en gevolgen Afdeling 2. Verstek van de verweerder ix

10 Inhoud Hoofdstuk 4. Prorogatie van bevoegdheid Afdeling 1. Prorogatie van materiële bevoegdheid Tussengeschillen met betrekking tot de eis: draagwijdte van de artikelen 807 en 808 Ger.W Tussengeschillen met betrekking tot het verweer A. Verweer ten gronde B. Tegenvordering C. Vordering tot tussenkomst Samenhang en aanhangigheid Afdeling 2. Prorogatie van territoriale bevoegdheid Hoofdstuk 5. Bevoegdheidsincidenten Afdeling 1. Bevoegdheidsincident in eerste aanleg Bevoegdheidsincident sensu stricto A. Ontstaan van een bevoegdheidsincident: exceptie en middel van onbevoegdheid B. Bevoegdheidsgeschillenregeling: tussenkomst van de geadieerde rechter of de arrondissementsrechtbank Verdelingsincident inzake bevoegdheid Afdeling 2. Bevoegdheidsincident in hoger beroep Betwisting van de bevoegdheid van de appelrechter Hoger beroep tegen een beslissing inzake bevoegdheid Afdeling 3. Bevoegdheidsincident in kort geding DEEL 2. BEVOEGDHEIDSVERDELING IN HET FAMILIE- RECHTELIJKE CONTENTIEUX DE LEGE LATA Inleiding Hoofdstuk 1. Schematisch overzicht Afdeling 1. Leeswijzer Afdeling 2. Bevoegdheidsraster x

11 Inhoud Hoofdstuk 2. Evaluatie van de bevoegdheidsverdeling in het familierechtelijke contentieux Afdeling 1. Materiële bevoegdheids verdeling getoetst aan het criterium van een daadkrachtige rechter Bevoegdheidsregels inzake hoofdvordering kunnen leiden tot een ontdubbeling van procedures A. Bevoegdheidsopsplitsing zonder procedurele moeilijkheden Afwezigheid Afstamming Alimentatie en kinderbijslag Voogdij Akte van bekendheid Pleegvoogdij B. Voorlopige maatregelen tijdens de procedure echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting Aanvang van de temporele bevoegdheid van de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg op grond van artikel 1280 Ger.W Einde van de temporele bevoegdheid van de voorzitter op grond van artikel 1280 Ger.W Bevoegdheidsregels inzake tussen geschillen met betrekking tot het verweer kunnen leiden tot een ontdubbeling van procedures A. Verweer ten gronde B. Tegenvordering C. Vordering tot tussenkomst Afdeling 2. Materiële bevoegdheids verdeling getoetst aan het criterium van een gespecialiseerde rechter Versnipperde aanpak Concurrerende bevoegdheden inzake ouderlijk gezag A. Situatieschets B. Bevoegdheid van de vrederechter versus bevoegdheid van de jeugdrechtbank C. Bevoegdheid van de vrederechter versus bevoegdheid van de voorzitter Temporele beperking Opeenvolgende procedures: gezag van gewijsde en geldingsduur van de dringende voorlopige maatregelen Overlapping van procedures: temporele (on)bevoegdheid van de vrederechter en draagwijdte van de devolutieve werking D. Bevoegdheid van de voorzitter versus bevoegdheid van de jeugdrechtbank xi

12 Inhoud Afdeling 3. Territoriale bevoegdheids verdeling getoetst aan het criterium van een toegankelijke rechter Interpretatiemoeilijkheden A. Amalgaam van territoriale aanknopingspunten B. Illustraties Afstammingsgeschil Burgerrechtelijk geschil voor de jeugdrechtbank Onzorgvuldige redactie van artikel 626 Ger.W Vergetelheid van de wetgever A. Overstap van echtscheiding door onderlinge toestemming (EOT) naar echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting (EOO) 183 B. Andere voorbeelden Hoofdstuk 3. Terugkoppeling naar de eerste onderzoeksvraag Antwoord op de eerste onderzoeksvraag Vooruitblik op het verdere onderzoek DEEL 3. DE WET FAMILIERECHTBANK TOEGELICHT IN NEDERLANDS EN FRANS RECHTSVERGELIJKEND PERSPECTIEF Inleiding Hoofdstuk 1. De gerechtelijke organisatie Afdeling 1. België De gevolgen van de Wet Familierechtbank A. De invoering van een familie- en jeugdrechtbank in de rechtbank van eerste aanleg en de oprichting van familiekamers in het hof van beroep Wettelijk kader Duiding B. De oprichting van kamers voor minnelijke schikking Voorafgaandelijk: begrippenkader Wettelijk kader Duiding De hervorming van het gerechtelijk landschap A. Hertekening gerechtelijk landschap B. Mobiliteit C. Eenheidsrechtbank: definitief (terug) naar af? xii

13 Inhoud Afdeling 2. Nederland Afschaffing van de kantongerechten A. Oorsprong van de hervorming B. Concrete uitwerking C. Gevolgen D. Recente wijzigingen Herindeling gerechtelijke kaart A. Schaalvergroting B. Rechtspraaklocaties Afgeslankt bestuursmodel Gerechtelijke organisatie en actoren in het familierechtelijke contentieux Afdeling 3. Frankrijk Schaalvergroting versus lokale verankering A. Schaalvergroting Begin 20ste eeuw: eerste poging Tweede helft twintigste eeuw: van justice de paix en tribunal d arrondissement naar tribunal d instance en tribunal de grande instance : laatste herstructurering B. Oprichting van juridiction de proximité C. Toekomstperspectief: onduidelijkheid Afschaffing juridiction de proximité? Naar een eenheidsrechtbank? Gerechtelijke organisatie en actoren in het familierechtelijke contentieux A. Algemeen B. Actoren in het familierechtelijke contentieux Tribunal de grande instance: juge aux affaires familiales, juge des enfants en rechter-coördinator Tribunal d instance: juge des tutelles des majeurs Gevolgen Afdeling 4. Slotbevindingen Modernisering van de gerechtelijke organisatie staat centraal Functionele specialisatie in het familierechtelijke contentieux Hoofdstuk 2. Materiële bevoegdheidsverdeling Afdeling 1. België Wettelijk kader A. Familiale bevoegdheden op het arrondissementele niveau Bevoegdheid van de familierechtbank xiii

14 Inhoud 2. Bevoegdheid van de burgerlijke rechtbank Bevoegdheid van de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg Bevoegdheid van de beslagrechter Bevoegdheid van de arbeidsrechtbank B. Familiale bevoegdheden op het kantonnale niveau C. Prorogatie van bevoegdheid D. Overgangsmaatregelen Duiding A. Coherentie van de bevoegdheidsverdeling B. Evenwichtig karakter van de bevoegdheidsverdeling In eerste aanleg In hoger beroep Inhoudelijke discussiepunten A. Feitelijk samenwonenden B. Familiestrafrecht C. Technische familiale aangelegenheden Afdeling 2. Nederland Afdeling 3. Frankrijk Historiek A. Bevoegdheden van de juge aux affaires matrimoniales B. 1993: van juge aux affaires matrimoniales naar juge aux affaires familiales C. 2004: eerste bevoegdheidsuitbreiding van de juge aux affaires familiales D. 2009: tweede bevoegdheidsuitbreiding van de juge aux affaires familiales E. 2010: voorlopig laatste bevoegdheidsuitbreiding van de juge aux affaires familiales Geldende regelgeving Afdeling 4. Slotbevindingen Hoofdstuk 3. Territoriale bevoegdheids verdeling Afdeling 1. België Wettelijk kader A. Territoriale bevoegdheid van de familierechtbank Artikel 629bis (nieuw) Ger.W Artikel 629, 7 (nieuw) Ger.W Het gewijzigde artikel 628, 1, 2, 18 Ger.W Andere wijzigingen Ongewijzigde wetsbepalingen xiv

15 Inhoud B. Territoriale bevoegdheid van het vredegerecht, de burgerlijke rechtbank, de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, de beslagrechter en de arbeidsrechtbank C. Prorogatie van bevoegdheid Duiding: woonplaats versus (gewone) verblijfplaats Afdeling 2. Nederland Notie woonplaats versus verblijfplaats Bevoegdheidscriteria in het familie rechtelijke contentieux A. Basisregel B. Afwijkende regelen Afdeling 3. Frankrijk Notie woonplaats versus verblijfplaats Bevoegdheidscriteria in het familie rechtelijke contentieux Afdeling 4. Slotbevindingen Hoofdstuk 4. Tussenbesluit Afdeling 1. Gerechtelijke organisatie Modernisering van de gerechtelijke organisatie staat centraal Functionele specialisatie in het contentieux van het personen- en familierecht A. Nederland en Frankrijk B. Krachtlijnen van de Wet Familierechtbank Sectie familie- en jeugdrechtbank De kamer voor minnelijke schikking Afdeling 2. Materiële bevoegdheids verdeling Nederland en Frankrijk Krachtlijnen van de Wet Familierechtbank A. Overzicht van de bevoegdheidsverschuivingen B. Coherente maar weinig evenwichtige bevoegdheidsverdeling Afdeling 3. Territoriale bevoegdheids verdeling Begrip woonplaats Afwijkende territoriale bevoegdheidsregels Krachtlijnen van de Wet Familierechtbank A. Territoriale bevoegdheid van de familierechtbank B. Territoriale bevoegdheid van het vredegerecht, de burgerlijke rechtbank, de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, de beslagrechter en de arbeidsrechtbank xv

16 Inhoud DEEL 4. BEVOEGDHEIDSVERDELING IN HET FAMILIERECHTELIJKE CONTENTIEUX NA DE WET FAMILIERECHTBANK: EVALUATIE Inleiding Hoofdstuk 1. Materiële bevoegdheids verdeling getoetst aan het criterium van een daadkrachtige rechter Afdeling 1. Bevoegdheidsverdeling inzake de hoofdvordering Bevoegdheidsopsplitsing zonder procedurele moeilijkheden A. Afwezigheid B. Afstamming C. Alimentatie en kinderbijslag D. Voogdij E. Akte van bekendheid F. Pleegvoogdij Voorlopige maatregelen tijdens de procedure echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting Afdeling 2. Bevoegdheidsverdeling inzake tussengeschillen met betrekking tot het verweer Incidenteel afstammingsgeschil Incidenteel geschil betreffende de staat van personen tijdens de procedure tot voorlopige maatregelen Tegenvordering betreffende de staat van personen Hoofdstuk 2. Materiële bevoegdheids verdeling getoetst aan het criterium van een gespecialiseerde rechter Afdeling 1. Einde van versnipperde specialisatie Afdeling 2. Kort geding Hoofdstuk 3. Territoriale bevoegdheids verdeling getoetst aan het criterium van een toegankelijke rechter Afdeling 1. Territoriale onveranderlijk heid van de familierechtbank Afdeling 2. Interpretatie- en toepassings moeilijkheden Vorderingen betreffende afstamming Artikel 44 Jeugdbeschermingswet Afdeling 3. Onzorgvuldige redactie van artikel 626 Ger.W Afdeling 4. Vergetelheden in de huidige regelgeving xvi

17 Inhoud Hoofdstuk 4. Tussenbesluit DEEL 5. CONCLUSIES MET TOEKOMSTPERSPECTIEF Hoofdstuk 1. Evaluatie: conclusie Hoofdstuk 2. Toekomstperspectief: conclusie Afdeling 1. Remediëren van resterende pijnpunten Materiële bevoegdheidsverdeling A. Voogd ad hoc in afstammingsprocedure B. Akte van bekendheid en overeenkomst waarbij pleegvoogdij tot stand komt Territoriale bevoegdheidsverdeling A. Vereenvoudiging van de territoriale bevoegdheidscriteria B. Vorderingen betreffende onderhoudsverplichtingen C. Stilzwijgen van de wetgever Afdeling 2. Remediëren van nieuwe pijnpunten Gerechtelijke organisatie Materiële bevoegdheidsverdeling A. Term rechtbank van eerste aanleg B. Evenwichtige bevoegdheidsverdeling C. Bevoegdheidswijzigingen Vordering tot verdeling Benoeming curator in geval van schenking aan doofstomme Toezicht op beheer van goederen van de minderjarige Erkenning en uitvoerbaarverklaring van buitenlandse rechterlijke beslissingen Territoriale bevoegdheidsverdeling Slotbeschouwingen Bibliografie Bijlage xvii

18