Het Genot als Kompas van ons Brein: de Balans tussen Nuttige Beloning en Ziekelijke Verslaving

Transcriptie

1 Het Genot als Kompas van ons Brein: de Balans tussen Nuttige Beloning en Ziekelijke Verslaving 17 oktober tot en met 5 december, 2013 Deze cursus is gewijd aan het beloningsysteem in onze hersenen dat in belangrijke mate bijdraagt tot ons functioneren en nuttige bijdragen levert aan ons leven en overleven, zoals motivatie en initiatief. Genot speelt een vaak onbegrepen rol in ons gedrag. Als het aan onszelf ligt kiezen we in ons dagelijks leven vrijwel altijd voor gedrag dat ons genot en bevrediging schenkt. Kortom genot zit diep in onszelf en is evolutionair verankerd. Dit regelsysteem kan echter ook ontsporen en zeer destructieve consequenties hebben voor zowel individuen als de maatschappij. In de cursus worden o.a. de vragen behandeld: Door welke hersengebieden en fysiologische functies wordt dit systeem gevormd, hoe werken zij samen bij individueel leergedrag en het beschermen van mensen tegen levensbedreigende overdaad? Hoe raken wij aan de drugs, hoe doen wij een eet-, seks-, gok- of game- verslaving op? Hoe gaan wij om met het genot van kennis en kunst en waarom wordt het genieten van cultuur in de maatschappij zowel beloond als beperkt? Het centrale probleem is hoe in de westerse maatschappij een ernstige mismatch kan ontstaan tussen de expressie van de bij het genot betrokken genen en het huidige, sociaal wenselijke gedrag. Zijn wij bestand tegen verslaving aan geld en macht, het enorme aanbod van genotmiddelen en junk food en de verleidingen van internet en computergames? Zijn er effectieve maatregelen tegen verslaving mogelijk? Kan het beloningsysteem selectief, bijvoorbeeld epi-genetisch of psychologisch, worden beïnvloed of zijn wij vooral aangewezen op medicatie? Deze vragen en problemen zullen worden behandeld op zeven middagen met ieder twee colleges. SAF/HOVO cursus: Het Genot als Kompas van ons Brein Cursusleiding: prof. dr. D.K.F. Meijer, prof. dr. J. Minderhoud Periode: 17 oktober tot 5 december, colleges per dagdeel op de donderdagmiddagen (aansluitende weken), van Spreektijd: 45 minuten, discussie: 5 minuten 17 oktober: 1. Prof. Jan Minderhoud en Prof. Dick Meijer: Inleiding, gevoelens van beloning in ons brein: essentieel voor ons dagelijks leven, maar thans met ernstige maatschappelijke risico s. Het z.g. beloningssysteem (reward system) speelt in ons dagelijks leven een onmisbare rol als de drive achter ons handelen. De balans tussen deze basale aandriften, die we delen met lagere dieren (voedselbehoefte, partnerkeuze, macht en strijdbaarheid) en de corrigerende invloeden uit de voorste hersendelen (fatsoen, morele en ethische waarden), die vooral bij de mens tot ontwikkeling zijn gekomen, is instabiel en beïnvloedbaar door allerlei interne en externe stimuli. Kennis van dit systeem in onze hersenen is

2 onmisbaar om allerlei ernstige gedragsafwijkingen te kunnen begrijpen. De keerzijde van dit alles is de vele miljoenen chronisch verslaafden aan drugs met een veelvoud daarvan als slachtoffers van hun gedrag, dit door een steeds groter wordend (crimineel) aanbod van heel diverse stoffen en toediening technologieën. De expositie aan verleidelijk en ongezond voedsel leidt mondiaal tot ernstige welvaartsziekten als obesitas en diabetes. Gokken met geld heeft geleid tot een wereldwijde financiële crisis met pijnlijke gevolgen voor, met name, de allerarmsten. Gaming en overcommunicatie via de media en computer behoren tot de moderne verslavingziekten van jongeren. 2. Prof. Dick Meijer: Misbruik van Genotmiddelen en Drugs, nu en in de Toekomst, Het scala van drugs en genotmiddelen dat thans beschikbaar is voor jong tot oud is verbijsterend. Men kan kiezen voor gewone stoffen als nicotine, coffeïne en alcohol, voor party drugs zoals cannabis, amfetamines, cocaïne, GHB en ecstasy, maar ook voor sterk verslavende stoffen als heroïne. De beschikbaarheid van heel diverse toedieningsvormen verhoogt het verslavingsgevaar. Behandeling van de desastreuze gevolgen van drugverslaving voor individu en samenleving blijkt buitengewoon moeizaam. 24 oktober: 3. Dr. Anton Scheurink: Het Beloningsysteem en Eetgedrag Lekker en dus energierijk voedsel activeert het dopaminerge beloningsysteem in de hersenen. Dit heeft een evolutionaire oorsprong: het was functioneel om in de schaarse tijden van overvloed veel te gaan eten en tegelijkertijd zo weinig mogelijk te bewegen. Gedrag dat eeuwenlang functioneel is gaat gepaard met activering van het beloningssysteem in de hersenen en dat breekt de westerse mens nu op. Want tegenwoordig is lekker en energierijk eten volop en continu beschikbaar hetgeen bij velen leidt tot verslaving aan eten. In dit college zal ingegaan worden op de onderliggende neurobiologische systemen en het onderzoek op dit gebied. 4. Verslavingzorg Noord-Nederland: Behandeling van Verslavingen in Groningen De behandeling van verslaafden aan alcohol, nicotine, opiaten, cocaïne, GHB en ook eet- en gokverslaving, vergen een op het individu en zijn/haar omgeving afgestemde aanpak. Dit kan naast preventieve maatregelen en diverse moderne afkickmethoden ook psychologische en medicamenteuze behandeling inhouden, inclusief de preventie van het terugvallen in het verslavingsyndroom. De praktijk van behandeling zal worden geschetst op basis van de huidige wetenschappelijke inzichten in deze ernstige hersenziekten. 31 oktober: 5. Dr. Rob Haaxma: Neurologie van Beloning, (De)Motivatie, Emotie en Geheugen In dit uur zullen we ons bezighouden met hersenstructuren die betrokken zijn bij het beloningsysteem, de macht van dit systeem over het gedrag bij gezonden en de teloorgang ervan bij hersenziekten. Uit beloond gedrag trekken we lering, we voelen er emoties bij en het drijft ons tot herhaling. Opvallend is ook dat een onverwachte beloning effectiever is om iets te leren dan een verwachte beloning. De grenzen in de hersenen tussen beloond worden, emoties voelen, gemotiveerd zijn en leerprocessen zijn moeilijk te trekken. Door hersenziekten kunnen daardoor veelvormige en verrassende klinische effecten ontstaan.

3 6. Prof. Ab Gramsbergen: De betekenis van het Beloningsysteem in relatie tot de Brain/Mind discussie Een centrale vraag is waarom een individu streeft naar beloning. Gesteld wordt dat middels beloning bewustzijns processen gemoduleerd worden: het zelfbeeld wordt versterkt, zintuiglijke ervaringen worden intenser en denkprocessen verlopen (schijnbaar) effectiever. Het ervaren dergelijke positieve bewustzijnsmodulaties zijn de drijfveer om het verkrijgen van beloningen opnieuw na te streven. In deze bijdrage wordt op grond van neuro-biologische argumenten verklaard hoe deze bewustzijnsmodulaties teweeggebracht kunnen worden, analoog aan andere processen in het zenuwstelsel. 7 november: 7. Prof. Jaap Korf : De Ziel, het Genot en het Brein Aan genot gerelateerd gedrag wordt behandeld vanuit twee perspectieven 1: een holistische visie op het brein, waarin naast de bekende zenuwfysiologie (zoals serotonine of dopamine) ook de geschiedenis en ervaringen van het individu meetellen, en 2: de oorsprong van genot en straf wordt gezocht in dieptepsychologische mechanismen en evolutionaire overlevingsprocessen. 8. Drs. Fred Luider: Interne Regulatiemechanismen en Vrije keuze, Ik versus de Collectiviteit? Datgene wat je door lot en toeval wilt laten bepalen, kan toch moeilijk wilsvrijheid of vrije keuze worden genoemd. Je kunt niet kiezen zonder voorkeur. Maar hoe vrij ben je dan nog, als je, wat je wilt, laat bepalen door het genot wat je er aan denkt te beleven? Wordt de vrijheid niet juist dan in genot gesmoord? Is er een recept voor het genieten van en in vrijheid? 14 november: 9. Remco Ekkers: Het Niet te Stillen Verlangen naar Nicotine Het verlangen naar een sigaret of sigaar is voor ieder uniek, maar kijkend naar veel mensen krijgt het verlangen een mythische dimensie. Het verlangen is diep en overheersend. Het dringt door tot de ultieme zingeving, zo sterk dat het leven zonder de bevrediging van het verlangen zinloos lijkt. In deze lezing blijkt dat uit diverse literaire getuigenissen.' 10. Prof. Jan Engberts: Beloning van de Verwerving van Kennis in het Klassieke Onderwijs in China In het oude China bestond altijd grote waardering voor educatie en correcte omgangsvormen. Het curriculum voor het onderwijs op diverse niveau s was grotendeels gebaseerd op de klassieke Confucianistische geschriften. Deze kennis was de poort tot het ambtelijke leven en een hoge status en reputatie. In de Song dynastie ( ) kreeg het Confucianisme een vitale metafysische basis en werd het onderwijs sterk toegespitst op de relatie tussen universele krachten en menselijk gedrag. Recent is er weer een sterke opleving van het Confucianistische humanisme. 21 november: 11. Prof. Walter Schönau: Literatuur en Lustprincipe Horatius zei het al: dichters willen, behalve een nuttige bijdrage leveren ( prodesse), ons ook een esthetisch

4 genoegen verschaffen (delectare). We zouden geen romans lezen, we zouden niet naar theater of bioscoop gaan als we er geen plezier aan zouden beleven. Fictie, dus ook literatuur, is geen levensbehoefte als voedsel of zuurstof. Het gaat hierbij meer om 'liking' dan om 'wanting'. Wat Freud en veel denkers voor hem het lustprincipe noemden en wat het moderne hersenonderzoek als het 'beloningssysteem' bestudeert, is ook in het geding bij schrijven en lezen van literatuur, bij fictie in het algemeen. Die fantasieproducten hoeven lang niet altijd aangenaam of amusant te zijn. Avond aan avond biedt de televisie ons een ruime keuze aan angstaanjagende beelden, bloedstollende situaties, spannende verhalen. Zou dat ook zo zijn, als niemand daar genoegen aan beleefde? Wat is de 'entertainment'-waarde van 'thrillers'? Welke behoeften worden er dan door fictie wel bevredigd? Hoe wordt ons beloningssysteem, als het om fictionele verhalen, om fantasie gaat, aangesproken? De mogelijke antwoorden op deze vragen, deels oude problemen uit de esthetica, deels moderne psychologische inzichten, zullen we nader onderzoeken. 12. Drs. Katalin Herzog: Mogen we nog van Beeldende Kunst genieten? Hoewel het genieten van beeldende kunst een vanzelfsprekendheid lijkt, is dat niet altijd zo geweest. Binnen de filosofie van Plato was de beeldende kunst verdacht en religies als het Jodendom en de Islam kennen nog steeds een verbod op het afbeelden van God en mensen, terwijl ook in het Christendom heftige beeldenstormen hebben gewoed. Volgens deze visies bieden beelden een verwerpelijk genot en leiden af van hogere zaken. Een bijzondere erfgenaam van dit soort denken is de 20 ste eeuwse filosoof Theodor Adorno die zich tegen de genotvolle, populaire kunst keert en een utopische rol ziet weggelegd voor een moeilijke, ascetische kunst. 28 november: 13. Prof. Henk Kauffman: De Beloning van Muziek en Dans, thans en in de Evolutie, Besproken wordt het waardevrij zijn van muziek. Het zorgt voor de expressie van de emotionele grondslagen van de mens, zowel voor de schone kunsten als ook destructieve hedonistische uitingen. Ritmische uitingen en dans waren in de evolutie belangrijk voor de survival van de groep. Bij de beleving van muziek komen neurotransmitters vrij die kunnen leiden tot welbehagen, extase, arousal en buiten zinnen raken van personen of groepen. 14. Dr. J.R. Georgiades: Omdat het zo lekker is: een neurowetenschappelijke analyse van seks en seksueel gedrag. "Seks brengt het beste en het slechtste in ons boven en dat lijkt logisch: we planten ons immers voort via seks. Toch kan die cruciale functie van seks niet goed de bizarre en soms zelfs schadelijke seksuele voorkeuren en handelingen verklaren die we bijna dagelijks in de media voorbij zien komen. In deze lezing zal ik seks bespreken als een gedrag wat te beschrijven is als een genotscyclus, waarin specifieke elementen zoals verlangen, genieten, en verzadiging dan wel afremmen te onderscheiden zijn. Ik zal bovendien laten zien dat seksuele voorkeuren voor een belangrijk deel aangeleerd zijn door koppeling aan seksueel genot. Zo bezien vormt genot de kern van seksueel gedrag en is voortplanting een (soms gewenst) neveneffect." 5 december: 15. Prof. Gert J ter Horst: Liefdesverdriet; een presymptomatisch depressiemodel? Liefdesverdriet is een natuurlijke vorm van chronische stress en toont overeenkomsten met symptomen van

5 depressie, zoals slapeloosheid, lusteloosheid, gebrek aan eetlust en piekeren. Ondanks deze overeenkomsten is liefdesverdriet nog nooit gebruikt als presymptomatisch depressiemodel terwijl deze populatie uitstekend geschikt is om meer greep te krijgen op de rol van een life-event zoals het overlijden van een partner of kind op chronische stress en het ontstaan van depressie. Het is ethisch niet verantwoord om proefpersonen bloot te stellen aan chronische stress experimenten zoals dat wel wordt gedaan bij proefdieren en dat bemoeilijkt de bestudering van de hersenprocessen die mogelijk een rol spelen bij het ontstaan van een depressie. Liefdesverdriet heeft dat nadeel niet. 16. Prof. Jan Minderhoud: Neuro-economie van Goed en Kwaad. Gestimuleerd door de kredietcrisis en het hebberige gedrag dat daarbij aan het licht komt, ontwikkelt zich een wetenschappelijk interessant gebied op de grens van economie en neurowetenschappen, rondom de vraag: Wat speelt zich daarbij in onze hersenen af. Behoort on-ethisch gedrag tot de norm? Is het schadelijk voor een voorspoedige economische ontwikkeling van de maatschappij, of is voor een welvarende maatschappij enige mate van slecht gedrag misschien wel noodzakelijk?