TENDENS. Trends in Wonen, Werken en Middelengebruik Editie De Gelderse sociale kwetsbaarheid- en middelenmonitor.

Transcriptie

1 TENDENS Trends in Wonen, Werken en Middelengebruik Editie De Gelderse sociale kwetsbaarheid- en middelenmonitor.

2 TENDENS: Trends in Wonen, Werken en Middelengebruik De Gelderse sociale kwetsbaarheid- en middelenmonitor. Editie

3 Colofon Tendens is een uitgave van IrisZorg door de dienst Onderzoek & Ontwikkeling in samenwerking met de dienst Preventie. Redactie: Dhr. Harmen Beurmanjer MSc. (projectcoördinator) 1 Mw. Drs. Mary de Jong 2 Mw. Irmgard Poelmans 2 Mw. Dr. Gerdien de Weert-van Oene (projectleider) 1 1 Dienst Onderzoek & Ontwikkeling 2 Dienst Preventie Opdrachtgever: Raad van Bestuur IrisZorg Eindredactie: René Vossen Vormgeving: Madelief Brandsma grafisch ontwerp Drukker: Wöhrmann Print Service Deze uitgave is te downloaden via IrisZorg Dienst Onderzoek & Ontwikkeling Postbus AJ Arnhem T: F: o&o@iriszorg.nl IrisZorg, Arnhem

4 Voorwoord Alcohol is de basis voor een feest. Dat wordt de hele avond gedronken. Alcohol heb je nodig om losser te worden en om in de sfeer te komen. Geen alcohol, geen feest. Dit zijn twee uitspraken uit onze panelstudie onder uitgaande jongeren in Gelderland. De uitspraken kunnen echter net zo goed van 30 ers, 40 ers of 65-plussers komen. Alcohol is overal in onze maatschappij: thuis, in het café, de bioscoop, de voetbalkantine en bij de meeste feestelijke gelegenheden wordt alcohol geserveerd. Het gebruik ervan komt voor onder alle lagen van de bevolking en is breed geaccepteerd in de Nederlandse samenleving. Dit zien we ook terug in de verslavingszorg: ongeveer de helft van alle hulpvragen is alcoholgerelateerd. Het gebruik van alcohol is dus helaas niet voor iedereen een feestelijke aangelegenheid. Misschien in mindere mate, maar in veel groepen ook geaccepteerd, is het gebruik van drugs. Cannabis is hiervan de meest gebruikte, maar heel wat Nederlanders hebben in hun leven ook wel eens ecstasy of cocaïne gebruikt. Onder de naam Tendens doen wij al jaren trendonderzoek naar ontwikkelingen in middelengebruik onder jongeren in Gelderland. Bij deze editie is echter sprake van een trendbreuk. Vanaf heden worden in Tendens niet alleen jongeren maar alle leeftijdcategorieën bestudeerd op hun middelengebruik en -misbruik. Daarnaast hebben we de focus ook verbreed naar de thema s Wonen en Werken. Ontwikkelingen op deze gebieden kunnen zowel gevolgen hebben voor de verslavingszorg als de maatschappelijke opvang in de regio. Tendens heeft vanaf deze editie dan ook drie onderzoekslijnen: Wonen, Werken en Middelengebruik. Deze drie pijlers representeren de problematiek waar veel cliënten van IrisZorg mee kampen. Tendens is een beleidsinstrument geworden voor beleidsmakers, bestuurders, behandelaren en overheden. Met Tendens kunnen zij hun beleid afstemmen op de meest actuele situatie en voorspellingen over verdere ontwikkelingen in de regio. Het is ook een kennisbron met informatie over verschillende middelen en geeft inzicht in groepen gebruikers. Verder bevat het achtergrondinformatie over ondermeer werklozen, voortijdige schoolverlaters, armoede, daklozen en zwerfjongeren. Samenvattend, het is een naslagwerk voor iedereen met interesse in middelen, verslaving en/of maatschappelijke opvang. Tendens laat zien dat probleemjongeren in onze samenleving veel aandacht verdienen. Echter, andere jongeren, en ook volwassenen en ouderen, verdienen daarbij ons aller aandacht, hetzij op verschillende probleemgebieden. Met onze netwerkpartners en financiers blijven we voortdurend op zoek naar preventiemaatregelen en interventies om deze groepen te ondersteunen. Iedereen die in de knoop zit of hierin dreigt te raken verdient adequate ondersteuning. Hier blijven wij ons dan ook met overtuiging voor inzetten. U toch ook? Don Olthof Voorzitter Raad van Bestuur IrisZorg Tendens Voorwoord 3

5 Verklarende woordenlijst en afkortingen Actueel gebruik AWBZ Binge drinken CBS DIMS E-MOVO GGD IVO IVZ JJI LADIS LWOO MDI MO OGGZ OMZ Ooit-gebruik PrO Rave parties REC-4 Recent gebruik SCP VSV WEB WMO WWB Maandprevalentie. gebruik in de afgelopen vier weken. Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten. Zes of meer glazen alcohol drinken op één gelegenheid. Centraal Bureau voor de Statistiek. Drugs Informatie en Monitoring Systeem. Elektronische MOnitor en Voorlichting. Gemeentelijke GezondheidsDiensten. Instituut voor VerslavingsOnderzoek. Stichting InformatieVoorziening Zorg. Justitiële JeugdInrichting. Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem. LeerWegOndersteunend Onderwijs. Monitor Drugs Incidenten. Maatschappelijke Opvang. Openbare Geestelijke GezondheidsZorg. Onderzoekscentrum Maatschappelijke Zorg. Lifetime prevalentie. Gebruik ooit in het leven. PraktijkOnderwijs. Dance-evenementen, ook wel House Parties genoemd. Cluster-4 scholen. Jaarprevalentie. gebruik in het afgelopen jaar. Sociaal Cultureel Planbureau. Voortijdige schoolverlaters. Wet Educatie en Beroepsonderwijs. Wet Maatschappelijke Opvang. Wet Werk en Bijstand. 4 Tendens Verklarende woordenlijst en afkortingen

6 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Verklarende woordenlijst en afkortingen 4 Belangrijkste trends in het werkgebied van IrisZorg 8 Hoofdstuk 1 Inleiding 9 Hoofdstuk 2 Methoden IrisZorg onderzoek Bronnenonderzoek Belangrijke Bronnenlijst 15 Hoofdstuk 3 Sociaal demografische ontwikkelingen Inleiding Landelijke ontwikkelingen Regionale ontwikkelingen Samenvattende conclusies en trends sociaaldemografische ontwikkelingen 24 Hoofdstuk 4 Wonen Sociale kwetsbaarheid Definities Dakloosheid in Nederland Dakloosheid in Gelderland Maatschappelijke opvang binnen Iriszorg Samenvattende conclusies en trends wonen 37 Hoofdstuk 5 Werken Landelijke gegevens over werken Werkloosheid Jeugdwerkloosheid Voortijdige schoolverlaters Armoede in Nederland Regionale gegevens over werken Werkloosheid in Gelderland Jeugdwerkloosheid in Gelderland Voortijdig schoolverlaten in Gelderland Armoede in Gelderland Samenvattende conclusies en trends werken 50 Hoofdstuk 6 Alcohol Inleiding Landelijke gegevens over het gebruik van alcohol Prevalentie en incidentie Alcoholgebruik bij jongeren Alcoholgebruik door bijzondere groepen jongeren 56 Tendens Inhoudsopgave 5

7 6.2.4 Alcohol en hulpverlening Verkrijgbaarheid van alcohol Regionale gegevens over het gebruik van alcohol Volwassenen en alcohol in Gelderland Ouderen en alcohol in Gelderland Jongeren en alcohol in Gelderland Alcohol en hulpverlening in Gelderland Samenvattende conclusies en trends alcohol 78 Hoofdstuk 7 Cannabis Inleiding Landelijke gegevens over het gebruik van cannabis Prevalentie en incidentie Cannabisgebruik bij jongeren Cannabisgebruik door bijzondere groepen jongeren Cannabis en hulpverlening Regionale gegevens over het gebruik van cannabis Prevalentie en incidentie Jongeren en cannabis in Gelderland Cannabis en hulpverlening in Gelderland Samenvattende conclusies en trends cannabis 101 Hoofdstuk 8 Cocaïne Inleiding Landelijke gegevens over het gebruik van cocaïne Prevalentie en incidentie Cocaïnegebruik bij jongeren Cocaïnegebruik door bijzondere groepen jongeren Cocaïne en hulpverlening Regionale gegevens over het gebruik van cocaïne Prevalentie en incidentie Jongeren en cocaïne in Gelderland Cocaïne en hulpverlening in Gelderland Samenvattende conclusies en trends cocaïne 120 Hoofdstuk 9 Ecstasy & Amfetamine Inleiding Landelijke gegevens over het gebruik van ecstasy en amfetamine Prevalentie en incidentie Ecstasy- en amfetaminegebruik bij jongeren Ecstasy- en amfetaminegebruik door bijzondere groepen jongeren Ecstasy, amfetamine en hulpverlening Regionale gegevens over het gebruik van ecstasy en amfetamine Prevalentie en incidentie Jongeren en ecstasy en amfetamine in Gelderland Ecstasy, Amfetamine en hulpverlening in Gelderland Samenvattende conclusies en trends ecstasy & amfetamine Tendens Inhoudsopgave

8 Hoofdstuk 10 GHB Inleiding Landelijke gegevens over het gebruik van GHB Prevalentie en incidentie GHB-gebruik bij jongeren GHB-gebruik door bijzondere groepen jongeren GHB en hulpverlening Regionale gegevens over het gebruik van GHB Prevalentie en incidentie Jongeren en GHB in Gelderland GHB en hulpverlening in Gelderland Samenvattende conclusies en trends GHB 163 Hoofdstuk 11 Opiaten Inleiding Landelijke gegevens over het gebruik van opiaten Prevalentie en incidentie Opiaatgebruik bij jongeren Opiaatgebruik door bijzondere groepen jongeren Opiaten en hulpverlening Regionale gegevens over het gebruik van opiaten Prevalentie en incidentie Jongeren en opiaten in Gelderland Opiaten en hulpverlening in Gelderland Samenvattende conclusies en trends opiaten 175 Hoofdstuk 12 Overige middelen in Gelderland Online-gaming-verslaving Energiedrank Lachgas Ketamine LSD Paddo s Overige informatie uit regionaal onderzoek Samenvattende conclusies en trends overige middelen 190 Literatuurlijst 192 Bijlagen 197 Bijlage I Het abc van de drugs 198 Bijlage II Opzet van de panelstudie 205 Bijlage III Panelleden en hun netwerk 209 Bijlage IV Overzicht netwerken panelstudie 2011 (T 10) Tendens Bijlage V Uitgaan en Middelen onderzoeksopzet en demografie per stad 220 Bijlage VI Opzet Drugsinfromatie en Monitoringsysteem (DIMS) 224 Bijlage VII Aantallen en soorten drugs die zijn getest bij de testservice 225 Tendens Inhoudsopgave 7

9 Belangrijkste trends in het werkgebied van IrisZorg De samenstelling van de Gelderse bevolking is aan het veranderen. De bevolking gaat in verschillende gemeentes krimpen. Verder treedt bijna overal vergrijzing op, in het bijzonder in de krimpgebieden. In de meeste grote steden gaat het proces van vergrijzing langzamer dan in kleinere steden en is de omvang hiervan meer beperkt. De groep sociaal kwetsbare mensen gaat toenemen en daarmee het aantal mensen met problemen rond wonen en werken. In samenhang hiermee gaan mogelijk ook meer mensen risico lopen voor problematisch middelen gebruik. Alcohol blijft het grootste probleemmiddel in de regio. Het aantal mensen dat aanklopt voor hulp in verband met problematisch alcoholgebruik is de laatste jaren stabiel. We zien wel een stijging van de gemiddelde leeftijd van de hulpvragers. Onverantwoord alcoholgebruik komt in de regio voor onder grote groepen jongeren, volwassenen en ouderen. We zien een toename in de hulpvraag vanwege cannabis bij de verslavingszorg. Cannabis is het grootste probleemmiddel onder jongeren in de regio. In de laatste 6 jaar nam het aantal hulpvragers in de leeftijd van 18 tot 29 jaar met problematisch cannabisgebruik met 40% toe. Cocaïne lijkt in bepaalde delen van de regio aan populariteit te winnen. Het aantal hulpvragen bij IrisZorg daalt wel licht, voornamelijk onder jongeren tussen de 18 en 29 jaar. Het middel zelf wordt steeds vaker versneden met andere stoffen. Verslaving aan ecstasy komt nauwelijks voor in de regio. De ecstasypillen in de regio lijken gemiddeld een hogere dosis MDMA te bevatten dan in eerdere jaren. Het aantal amfetaminegebruikers dat zich meldt voor hulp bij IrisZorg is beperkt. De zuiverheid van de amfetamine lijkt te dalen. Het middel wordt steeds vaker gemixt met andere stoffen. Bij jongeren tussen de 18 en 29 jaar zien we een toename in de hulpvraag bij GHB. Het aantal GHB- verslaafden dat zich bij IrisZorg meldt is vooralsnog beperkt, wel zien we jaarlijks een toename van dit aantal. In de regio gebeuren relatief veel ernstige incidenten met GHB. Het aantal opiaatverslaafden zien we afnemen. Daarnaast komen er weinig nieuwe verslaafden bij en is de groep steeds meer aan het vergrijzen. Dit brengt wel met zich mee dat deze groep patiënten meer te maken krijgt met chronische ziekten en aandoeningen die gepaard gaan met het ouder worden. Gameverslaving is in opkomst; steeds meer jonge mannen melden zich bij IrisZorg voor hulp. In deze Tendens is soms gebruik gemaakt van landelijke cijfers om daarmee een indruk te geven van de omvang van de problematiek in de regio. Dit is gedaan omdat op regionaal niveau er maar beperkte informatie beschikbaar is over de omvang van sociale kwetsbaarheid en middelengebruik. Veel onderzoek richt zich op bepaalde subgroepen, maar cijfers over grote groepen in de regio ontbreken bij veel thema s. Onderzoek hiernaar is belangrijk voor het onderbouwen en toetsen van effectief beleid. 8 Tendens Belangrijkste trends in het werkgebied van IrisZorg

10 Hoofdstuk 1 INLEIDING Tendens Hoofdstuk 1 Inleiding 9

11 Tendens is sinds 2003 de Gelderse alcohol- en drugsmonitor. Sinds die tijd geeft het jaarlijks de belangrijkste trends weer op het gebied van alcohol- en drugsgebruik onder jongeren en jongvolwassenen in de regio. Na een grondige evaluatie is Tendens in 2011 een nieuwe weg ingeslagen. De monitor moet een nieuw en breed overzicht geven, gericht op alle (potentiële) doelgroepen van IrisZorg met als nieuwe titel: Tendens: Trends in Wonen, Werken en Middelengebruik. In de nieuwe Tendens zetten we trends en cijfers op het gebied van wonen, werken en middelengebruik in het werkgebied van IrisZorg af tegen landelijke cijfers. Hiermee proberen we vier vragen te beantwoorden: 1. Wat zijn de actuele regionale ontwikkelingen in dak- en thuisloosheid, armoede en huisuitzettingen? 2. Wat zijn de actuele regionale ontwikkelingen in middelengebruik? Hierbij letten we op demografie en bevolkingopbouw, aantallen gebruikers, kenmerken van gebruikers, middelen van gebruik (eventueel nieuwe middelen), gebruiksfrequentie, dosering en toediening, negatieve effecten/gezondheidsrisico s en verkrijgbaarheid. 3. Hoe verhouden bovenstaande regionale ontwikkelingen zich tot ontwikkelingen in andere regio s in Nederland? 4. Wat zijn de verwachtingen van toekomstige regionale ontwikkelingen in middelengebruik en dak- en thuisloosheid? Het doel van Tendens is om aan de hand van waargenomen trends aandachtsgebieden te inventariseren die van invloed zijn op de toekomstige hulpvragen op het gebied van wonen, werken en middelen, die vanuit de maatschappij op IrisZorg kunnen afkomen. Tendens analyseert trends op basis van een combinatie van verschillende invalshoeken: bronnenonderzoek, eigen onderzoek en cliëntengegevens van IrisZorg. Daarbij vergelijken we het werkgebied van IrisZorg ook steeds met de rest van Nederland. Hierdoor kunnen we regionale trends onderscheiden van landelijke. Dit maakt Tendens tot een regionale monitor die over zijn grenzen kan kijken en landelijke en regionale trends los van elkaar en in samenhang kan bestuderen. Het werkgebied van IrisZorg bevindt zich voornamelijk in Gelderland, maar strekt zich uit tot in Flevoland, Overijssel en een puntje van Limburg. Dit hebben we weergegeven in Figuur Tendens Hoofdstuk 1 Inleiding

12 Figuur 1.1 Werkgebied IrisZorg Leeswijzer De drie thema s wonen, werken en middelen zijn terug te vinden als hoofdstukken in deze Tendens. Daarbij moeten we opmerken dat het thema middelen is verdeeld over hoofdstukken die elk op hun beurt handelen over een specifiek middel. Hiervoor hebben we gekozen omdat de problematiek, prevalentie van gebruik en hulpvraag per middel verschillen. Achtergrondinformatie over de besproken middelen is opgenomen in bijlage I. Voorafgaand aan het bespreken van de drie thema s staan we eerst stil bij sociaal demografische ontwikkelingen in Nederland en Gelderland. In de middelenhoofdstukken starten we met landelijke prevalentiecijfers. Daarbij maken we bij de middelenhoofdstukken steeds een onderscheid tussen de volwassen populatie en jongeren/jongvolwassenen. Verder nemen we per middel cijfers rond incidenten en hulpvraag mee. De regionale prevalentiecijfers zijn op een vergelijkbare manier weergegeven. De resultaten van de panelstudie zijn in deze paragrafen opgenomen. Wanneer het gaat om de thema s wonen en werken, hebben we in deze hoofdstukken eerst een legitimatie gegeven waarom deze thema s zijn opgenomen, samen met een nadere definiëring van deze begrippen en elementen daarvan. De focus ligt vooral op sociaal kwetsbare groepen en de omvang hiervan in de samenleving. Ook hier maken we een vergelijking tussen landelijke en regionale ontwikkelingen. Tendens Hoofdstuk 1 Inleiding 11

13 Elk hoofdstuk wordt afgesloten met een (samenvattende) conclusie, aanbevelingen voor vervolgonderzoek en het benoemen van aandachtsgebieden. Dankwoord Aan de totstandkoming van deze Tendens hebben veel mensen meegewerkt. Dank gaat uit naar iedereen die een bijdrage heeft geleverd aan dit boek. Onder meer de collega s van de afdelingen Onderzoek & Ontwikkeling, Communicatie en Preventie die allen een rol hebben gespeeld bij de totstandkoming. Bijzondere dank gaat uit naar Marleen Ernst, Stefanie Geven, de peers van IrisZorg en de panelleden. Wij bedanken verder Jeroen Wisselink van het LADIS en Neeltje Vogels van het Trimbos Instituut voor het beschikbaar stellen van grafisch materiaal. 12 Tendens Hoofdstuk 1 Inleiding

14 Hoofdstuk 2 METHODEN Tendens Hoofdstuk 2 Methoden 13

15 Aan de basis van Tendens ligt een combinatie van eigen onderzoek en bronnenonderzoek. Hierbij bestaat het eigen onderzoek uit een mix van kwalitatief en kwantitatief onderzoek en is het bronnenonderzoek uitsluitend kwantitatief van aard. In dit hoofdstuk lichten we het eigen onderzoek en het bronnen onderzoek nader toe. Voor het beschrijven van trends in middelengebruik hebben we deels het model van de Nationale Drug Monitor (Van Laar et.al., 2011) van het Trimbos Instituut gebruikt. 2.1 Iriszorg onderzoek Panelstudie van IrisZorg In 2003 is IrisZorg (destijds De Grift, Gelders centrum voor verslavingszorg) van start gegaan met een panelstudie in haar verzorgingsgebied (Roomer en Poelmans, 2004). De panelstudie is een beschrijvend onderzoeksinstrument, waarin doorlopend kwalitatieve gegevens worden verzameld over drugsgebruik inclusief alcohol, in netwerken van Gelderse jongeren en jongvolwassenen. De panelstudie gaat niet over de doorsneejongeren. Doordat de representativiteit van deze steekproef beperkt is, zal de panelstudie in het bijzonder gebruikt worden om bepaalde waargenomen trends te illustreren. Een volledige beschrijving van de panelstudie is opgenomen in bijlage II tot IV. Uitgaan en middelenonderzoek Dit onderzoek is deels gebaseerd op een eerdere studie die in de editie in Tendens stond (Roomer & Akoule, 2006). In het huidige onderzoek hebben we jongeren gevraagd naar hun middelengebruik en uitgaansgedrag. Dat deden we tijdens de vrijdagavond in het uitgaansgebied, in de gemeenten Arnhem, Nijmegen, Ede, Tiel en Doetinchem, vijf kerngemeenten van IrisZorg. Het onderzoek geeft inzicht in eventuele verschillen tussen de steden met betrekking tot uitgaande jongeren en middelengebruik. Dit onderzoek vindt jaarlijks plaats en zal een monitorfunctie krijgen binnen Tendens. In bijlage V is een volledige beschrijving van het onderzoek opgenomen. Drugsinformatie en Monitoringsysteem (DIMS) De DIMS beoogt steeds een zo actueel mogelijk beeld van de Nederlandse markt van recreatieve drugs te kunnen geven. Aan het DIMS-netwerk nemen instellingen voor verslavingzorg deel met een testservice voor uitgaansdrugs. IrisZorg is één van deze instellingen met twee testlocaties, in Nijmegen en Arnhem, en een inleverpunt in Ede. Bezoekers van testservices laten hun pillen testen om duidelijkheid te krijgen over de samenstelling. Ze hopen daarmee de uitwerking beter te kunnen inschatten. Vaak willen ze daarnaast graag weten of ze hebben gekregen wat de dealer hen heeft voorgespiegeld. Deze resultaten van alle ingeleverde drugs in de regio gebruiken we om een beeld te kunnen schetsen van de Gelderse markt in recreatieve drugs. In bijlage VI en VII is een volledige beschrijving van het onderzoek opgenomen. Inforay cliëntenregistratiesysteem van IrisZorg verslavingszorg In het Inforay-registratiesysteem staan actuele en historische cijfers over de cliëntenpopulatie van het cluster behandeling van IrisZorg. Gegevens uit dit systeem zijn verzameld met als doel een overzicht te kunnen geven van het aantal cliënten in de verslavingszorg naar probleemmiddel in de laatste jaren. Hiermee geven we in Tendens trends in de regionale verslavingshulpvraag weer. 14 Tendens Hoofdstuk 2 Methoden

16 Clever cliëntenregistratiesysteem van IrisZorg maatschappelijke opvang In het Clever registratiesysteem staan actuele en historische cijfers over de cliëntenpopulatie van het cluster maatschappelijke opvang van IrisZorg. We hebben gegevens uit dit systeem verzameld om een overzicht te kunnen geven van het aantal cliënten in de maatschappelijke opvang naar type voorziening. Hiermee geven we in Tendens een overzicht van het aantal hulpvragen per type maatschappelijke opvangvoorziening in de regio. 2.2 Bronnenonderzoek Naast eigen onderzoek hebben we voor Tendens ook gebruikgemaakt van al bestaande landelijke en regionale bronnen. Voor het verzamelen hiervan hebben we verschillende methodes gebruikt. In de eerste plaats hebben we websites bezocht van bekende instituten/instellingen die zich bezighouden met onderzoek naar de thema s wonen, werken en middelengebruik. Enkele voorbeelden hiervan zijn het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Onderzoekscentrum Maatschappelijke Zorg (Omz), Trimbos Instituut, Instituut voor VerslavingsOnderzoek (IVO), Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem (LADIS), locale Gemeentelijke GezondheidsDiensten (GGD) en de provincie Gelderland. Verder hebben we van deze instituten/instellingen monitors naar de verschillende themagebieden gebruikt voor het verzamelen van additionele bronnen. Voor het thema middelengebruik is hiervan in de regel veel meer specifieke informatie beschikbaar dan voor de thema s wonen en werken. In de onderstaande lijst hebben we de meest gebruikte bronnen van Tendens vermeld. Hierbij hebben we een onderverdeling gemaakt naar thema waarover de bron informatie geeft. Sommige bronnen geven over meerdere thema s informatie, de bron is dan geplaatst onder het thema waarvoor deze de meeste informatie aanlevert. Achter elke bron staat tussen haakjes het jaar van publicatie Belangrijke Bronnenlijst Sociaaldemografische ontwikkelingen CBS Bevolking (2012). Regionale prognose : Vergrijzing en omslag van groei naar krimp (2010). Bevolkingsprognose Gelderland 2010 (2010). Wonen CBS Dakloosheid (2010). Monitor Stedelijk Kompas 2010 (2011). Telling zwerfjongeren 2010 (2011). Handreiking OGGZ in de WMO (2006). Kosten en baten van Maatschappelijke opvang (2011). Werken CBS Beroepsbevolking (2012). Arbeidsmarktmonitor Gelderland (2012). Armoedesignalement 2011 (2011). Voortijdige Schoolverlaters Atlas (2012). Middelengebruik en Voortijdige schoolverlaters (2009). Tendens Hoofdstuk 2 Methoden 15

17 Middelengebruik Gebruik/problematisch gebruik - Nationale Drug monitor 2010 (2011). - Nationaal Prevalentie Onderzoek Middelengebruik (2011). - HBSC: Health Behavior in School-aged Children (2009). - Peilstationonderzoek Scholieren (2007). - Kwetsbare groepen jeugdigen en (problematisch) middelengebruik (2010). - Feestmeter (2010). - Middelengebruik bij jongens in Justitiële Jeugdinrichtingen (2009). - Experimenteel en problematisch genotsmiddelengebruik door jongeren in het Speciaal Onderwijs en de Residentiële Jeugdzorg (2009). - GGD Volwassenenmonitor (2009). - GGD Ouderenmonitor (2010). - GGD E-MOVO (2008). Incidenten - Dutch Hospital Data (2011). - Monitor DrugsIncidenten (2011). Hulpverlening - Kerncijfers Verslavingszorg 2010 (2011). 16 Tendens Hoofdstuk 2 Methoden

18 Hoofdstuk 3 SOCIAAL DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELINGEN Tendens Hoofdstuk 3 Sociaal-demografische ontwikkelingen 17

19 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk staan we stil bij demografische ontwikkelingen in de toekomst, op landelijk en regionaal gebied. Hierbij kijken we naast bevolkingsomvang en -groei ook naar leeftijdsopbouw van de populatie. Voor de beschrijving van trends hebben we vooral gebruikgemaakt van gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek en van bevolkingsprognoses van de provincie Gelderland. 3.2 Landelijke ontwikkelingen Bevolkingsomvang in Nederland Nederland heeft op een bevolking van ongeveer 16,7 miljoen mensen. Dit is een toename ten opzicht van het jaar 2000, waarin Nederland ongeveer 15,9 miljoen inwoners telde. De bevolkingsomvang zal de komende jaren naar verwachting gestaag blijven toenemen, naar ongeveer 17,7 miljoen in 2030 (figuur 3.1) aantal mensen x Figuur 3.1 Bevolkingsgroeiprognose Nederland tussen Bron: CBS, De Nederlandse bevolking groeit gemiddeld genomen de komende decennia, maar deze trend vindt niet in alle regio s en steden plaats (figuur 3.2). In de komende jaren zal in bepaalde delen van Nederland juist een krimp van het aantal inwoners te zien zijn, vooral aan de randen van het land. Momenteel is er al sprake van krimp in het noordoosten van Groningen, het zuiden van Limburg en het zuiden van Zeeland. Daarnaast verwacht men de komende twintig jaar ook een daling van het aantal inwoners in de Achterhoek. De vergrijzing is de voornaamste reden voor het feit dat er krimp optreedt aan de randen van Nederland. In deze gebieden worden minder kinderen geboren dan elders. Daar bovenop komt nog dat jongeren vaak wegtrekken naar de centralere delen van Nederland vanwege studie en werk (De Jong en Van Duin, 2009). 18 Tendens Hoofdstuk 3 Sociaaldemografische ontwikkelingen

20 Figuur 3.2 Bevolkingsgroeiprognose Nederland tussen op gemeenteniveau. Bron: De Jong en Van Duin, 2009 Naast de krimp in bepaalde regio s zijn er ook delen van Nederland waar juist een sterke stijging van het aantal inwoners plaatsvindt. Deze bevolkingsgroei zien we vooral in de Randstad en dan in het bijzonder in de vier grote steden en Almere. Buiten de Randstad verwacht men vooral groei in universiteitssteden of steden met een sterke economische structuur. Het gaat hierbij dan bijvoorbeeld om steden als Groningen, Nijmegen, Amersfoort, Tilburg en Zwolle. In grote steden is de bevolkingsgroei het gevolg van natuurlijke aanwas en buitenlandse migratie. Jongeren trekken vaak naar de grote steden voor studie of een eerste baan, waardoor er daar relatief veel kinderen worden geboren. De randgemeenten van grote steden groeien vaak doordat jonge stellen naar de nieuwbouwlocaties hier verhuizen voor het stichten van een gezin. Immigranten hebben vaak een voorkeur voor de Randstad vanwege werk en de aanwezigheid van landgenoten (De Jong en Van Duin, 2009). Leeftijdsopbouw in Nederland Nederland telt in 2011 ongeveer 16,7 miljoen inwoners. Jongeren tussen de 0-20 jaar vormen 23% hiervan met 3,9 miljoen. De populatie volwassenen tussen de jaar bestaat uit 10,1 miljoen (61%) en het aantal mensen van 65 jaar of ouder is ongeveer 2,6 miljoen (16%) in De leeftijdsopbouw van de bevolking in Nederland zal in de periode gaan veranderen. Het aantal jongeren in de leeftijd van 0-20 jaar daalt in deze periode met ongeveer Het aantal volwassenen tussen de jaar daalt in dezelfde periode met ruim De groep 65+ zal in de periode daarentegen sterk toenemen, van ongeveer 2,6 miljoen naar 4,2 miljoen. Dit hangt samen met de vergrijzing van de babyboomgeneratie en de toegenomen Tendens Hoofdstuk 3 Sociaaldemografische ontwikkelingen 19

21 levensverwachting. In figuur 3.3 hebben we de verwachting ten aanzien van de samenstelling van de Nederlandse bevolking weergegeven in termen van leeftijdsopbouw voor de periode In 2030 zal de Nederlandse bevolking naar verwachting voor 21% bestaan uit 0-20 jarigen, voor 55% uit jarigen en voor 24% uit 65-plussers. 100% 90% 80% 70% percentage 60% 50% 40% 0-20 jaar jaar 65 jaar en ouder 30% 20% 10% 0% Figuur 3.3 Bevolkingssamenstelling in Nederland in de periode Bron: CBS, De vergrijzing doet zich voor in alle regio s van Nederland (De Jong en Van Duin, 2009). Zeeland, Limburg en Drenthe zijn momenteel de meest vergrijsde provincies en zullen dit in de toekomst ook blijven. Deze provincies hebben verder relatief weinig twintigers, dertigers en jonge kinderen in hun bevolking. De provincie Flevoland vormt de hekkensluiter qua vergrijzing, zowel nu als in de komende jaren. Dit komt doordat in Flevoland relatief veel nieuwbouwlocaties aanwezig zijn, die vooral jonge gezinnen aantrekken. Op gemeenteniveau verwacht men in de komende decennia overal een sterke vergrijzing. In het zuiden van Limburg, Zeeland, Drenthe en het oosten van Groningen en Gelderland is het percentage ouderen het hoogst. Op dit moment wonen in deze gebieden al relatief veel 65-plussers. In Nederland zijn er drie typen gemeenten waar de vergrijzing op dit moment significant lager is dan elders (De Jong en Van Duin, 2009). De eerste hiervan is de zogenoemde biblebelt. Dit is een denkbeeldige strook van gemeenten, die loopt van Zeeland, via de onderkant van Zuid-Holland en zuidwestelijk Gelderland langs de Veluwe naar het westen van Overijssel. In deze regio s wonen traditioneel veel (bevindelijk) gereformeerden en hervormden. Deze hebben vaak grote gezinnen met relatief veel kinderen, waardoor het percentage ouderen in deze streek in de toekomst onder het gemiddelde blijft. De tweede categorie bestaat uit gemeenten met veel nieuwbouwwoningen. Voorbeelden hiervan zijn Almere en Lelystad. Deze gemeenten hebben nu nog een laag aandeel ouderen, maar ook hier zal in de komende jaren sterke vergrijzing optreden. 20 Tendens Hoofdstuk 3 Sociaaldemografische ontwikkelingen