NIEUWs rond de dood Contactblad november 2012

Transcriptie

1 Contactblad voor humanistisch uitvaartbegeleiders. Nieuws rond de dood november 2012

2

3 NIEUWs rond de dood Contactblad november 2012

4 Colofon Uitgave Het contactblad wordt uitgegeven door de Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding. Het is bedoeld als contact- en informatieblad ten behoeve van de vrijwilligers werkzaam in de humanistische uitvaartbegeleiding. Redactie Mirre Bots Lilian Roes Fortunée Ledeboer Eindredactie Fortunée Ledeboer Opmaak Leli ontwerp Aan dit nummer werkten mee: Wouter Beekman René Cuperus Yvonne Heygele Wouter Jongstra Reine Rek Martijn Rozing Joanna Wojtkowiak Redactieadres: Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam De uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik. Indien een uitgever of auteur aanspraak meent te kunnen maken op auteursrechten, wordt hij/zij verzocht contact o te nemen via het redactieadres. Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding, Amsterdam nov 2012 ISSN: x 4

5 Inhoud Redactioneel Verslag Themadag 2012 Nieuws rond de dood De opstand tegen de efficiency-samenleving René Cuperus Veelkleurigheid rond het levenseinde Yvonne Heygele Uitburgeren geeft de dood een plek in het leven Reine Rek Asbestemmingen: van uitstrooien tot in een sieraad Lilian Roes Meer dan alleen een uitvaart Mirre Bots Nieuwe rituelen rondom de dood in Nederland Joanna Wojtkowiak Uitvaartcultuur nu en over 25 jaar Wouter Beekman Een groene uitvaart, hoe ziet die eruit? Mirre Bots Eenheid in verscheidenheid Wouter Jongstra De digitale grafsteen Fortunée Ledeboer Nieuw: de uitvaartplanner Mirre Bots Impressies van de uitvaartvakbeurs Fortunée Ledeboer

6

7 Redactioneel Nieuwe ontwikkelingen in de uitvaartbranche is het thema van deze najaarsuitgave van het Contactblad, want net als de rest van de wereld en de meeste bedrijven en ondernemingen in ons land moeten ook zij mee in de vaart der volkeren. Bovendien leven we in een tijd en maatschappij waar de ene vernieuwing de andere snel opvolgt en waarin de digitale samenleving definitief zijn intrede heeft gedaan. Ook de uitvaartbranche ontkomt daar niet aan. Niet alleen zijn de meeste, zo niet alle uitvaartondernemers op internet te vinden. Ook over alles met wat dood, sterven en rouw te maken heeft zijn honderden en honderden sites te raadplegen. Maar ook op papier verschijnt er nog het nodige. Alleen al tijdens de voorbereiding van dit nummer kwamen er weer diverse boeken over rouw en afscheid in mijn mailbox, waaronder De uitvaartplanner. Tja, of die nu echt nodig is voor een leek? Als we niet uitkijken moet de uitvaart net zo perfect worden als de huwelijksdag met dienovereenkomstig prijskaartje. Redacteur Mirre Bots Internet is een bron van informatie geworden, waarop echt van alles te vinden is: van rouwbrieven, toepasselijke gedichten en muziek tot urnen of sieraden waarin je de as van een overledene kunt verwerken. Van informatie over waar je na een sterfgeval allemaal mee te maken krijgt: over de regels waaraan je te houden hebt, over balsemen, het verstooien van de as of het lichaam ter beschikking stellen van de wetenschap tot het maken van draaiboeken en de keuzes waarvoor je als nabestaanden komt te staan. Een kist of urn? Een formele condoleance in de rij of liever toch wat informeler? Welke vorm van vervoer past het best? Maak je wel of geen gebruik van powerpoint of leg je Overlijden Lilian Roes Helaas hebben we ook een droevig bericht. Lilian Roes die jarenlang artikelen voor het Contactblad schreef is op 6 oktober plotseling overleden, nadat zij een paar dagen ervoor een zware hersenbloeding had gekregen. Ik ben er nog stil van. Net die week hadden we een paar keer mailcontact gehad over de eindversie van haar artikel over de vele mogelijke asbestemmingen dit keer- en ook zou ze me vrijdag nog bellen, maar dat is er niet meer van gekomen, want toen bleek zij al in coma te liggen. Twee dagen later is zij overleden. Ik zal haar missen, wij zullen haar missen, want ze was altijd bereid om een onderwerp op zich te nemen. Ze deed dat steeds met veel enthousiasme en grote voortvarendheid, terwijl ze het druk genoeg had met andere werkzaamheden. Als ik vond dat er nog aan gesleuteld moest worden en dat vond ik nogal eens - ging ze daar heel gemakkelijk mee om. Ze maakte daar nooit een probleem van. Hoe druk ze het ook had, ze deed het zonder te morren. Ze was in mijn ogen altijd even blij gezind en bereid om zich in te zetten en bij te leren. Vooral dat laatste was ook een drijfveer: beter leren schrijven! Het was fijn om met haar samen te werken. Niet alleen vanwege haar inzet, maar ook om wie ze was. Lilian, we zullen je missen. Bedankt voor al je bijdragen en inzet. Mirre 7

8 de begrafenis liever op video vast? Kan er een digitale rouwkaart verstuurd worden of stuur je deze gewoontegetrouw toch maar per post? Maak je een speciale gedachtenissite over de overleden persoon, waar iedereen zijn of haar herinneringen aan die persoon kwijt kan? Kortom, er is tegenwoordig een keur van mogelijkheden. Zelfs zó veel dat we soms door de bomen het bos niet meer zien. Maar het mooie is wel dat we onszelf over al die mogelijkheden uitgebreid kunnen informeren. Via internet of bij de begrafenisondernemers zelf. Ook daarin ontstaat trouwens steeds meer diversiteit. Naast de grote spelers op dit terrein, zoals Yarden, Dela en Monuta, komen er steeds meer kleine eenmansbedrijfjes op de markt die de persoonlijke aanpak roemen of die net wat meer te bieden hebben, zoals bijvoorbeeld Aling & Partners in Utrecht die in hartje centrum ook De Winkel beheren. Een ontmoetingsplaats voor iedereen die zich bezighoudt met de eindigheid van het leven en alles wat daarmee samenhangt. Waar men een kopje koffie kan drinken aan een leestafel met veel boeken over rouw en sterven, maar ook diverse workshops kan doen ter verwerking van de rouw. Ik ben er voor dit nummer dan ook eens een kijkje gaan nemen. Wat wil je wel en niet na je dood op het world wide web achterlaten en voor wie moet dat beschikbaar zijn? Een interessant nieuw fenomeen is ook de digitale nalatenschap. Wat wil je wel en niet na je dood op het world wide web achterlaten en voor wie moet dat beschikbaar zijn? Maar ook niet onbelangrijk: wie kan er na je dood bij jouw bestanden komen? Wie heeft de juiste wachtwoorden en gegevens die hiervoor nodig zijn? Eigentijdse problemen waar eigentijdse antwoorden voor gevonden zijn en die in dit nummer ook aandacht krijgen. Zo kan de QR-code bijvoorbeeld ook op grafstenen worden geplaatst. Wat echter ook met al deze ontwikkelingen hand in hand gaat, is de toegenomen commercie. Iets waar René Cuperus in zijn column terecht de noodklok over luidt. Nabestaanden worden soms tot veel te dure en onnodige uitgaven verleid, omdat de vercommercialisering ook in de uitvaartbranche heeft toegeslagen. Ook daar blijken premies en bonussen te worden uitgekeerd. Dat kan toch niet de bedoeling zijn van een bedrijfstak die met mensen op hun kwetsbaarst te maken krijgt. Maar gelukkig staan daar ook positieve ontwikkelingen tegenover, zoals de al eerder genoemde Uitvaartwinkel TrösT, die een sfeer ademt van aandacht en zorg. Maar ook voor de ecologische aspecten van een uitvaart en voor de rijk geschakeerde afscheidsrituelen en gewoonten van andere culturen komt steeds meer aandacht. Daar hebben we dan ook artikelen over. 8

9 ARTIKEL Verslag Themadag 2012 Nieuws rond de dood De tijd van stilzitten is echt voorbij. Het is de overgang van een productgestuurde naar een vraaggestuurde bedrijfsvoering. Mede dankzij internet zijn klanten steeds beter geïnformeerd. Zij kunnen makkelijker vergelijken, weten heel goed wat er te koop is en ook wat het ongeveer mag kosten! Het belang van continue productvernieuwing- en verbetering zal daarom alleen maar toenemen. Ondernemers die daar niet in meegaan, kunnen beter een bordje te koop ophangen of ze bestaan over tien jaar niet meer! Met dit citaat uit de openingstoespraak van de voorzitter van de Vereniging van Toeleveranciers Uitvaartbranche bij de opening van de recentelijk gehouden Uitvaartbeurs opende dagvoorzitter Wolter Koster de themadag Ongeveer zestig personen waren aanwezig in Hotel Haarhuis op het stationsplein in Arnhem om deel te nemen aan deze themadag die in het teken stond van nieuwe ontwikkelingen in de uitvaartbranche. s Ochtends waren er twee inleidingen en s middags verdieping van de materie in een viertal workshops Nieuwe ontwikkelingen uitvaartbranche Anita van Loon en Pien van den Hurk van Yarden waren aanwezig om ons op de hoogte te stellen van de nieuwe mogelijkheden en ontwikkelingen rondom de uitvaart. Pien is een van de twee thanatopracteurs van bestaat al sinds 1886 en heeft bijvoorbeeld in Engeland een grote vlucht genomen. Het voordeel van thanatopraxie is dat het lichaam er mooier en voor de nabestaanden herkenbaarder uitziet, daarnaast maakt deze, doordat het ontbindingproces wordt vertraagd, mogelijk dat het lichaam langer boven de grond kan blijven als dat nodig is. Het nadeel van thanatopraxie is dat het voor de nabestaanden moeilijker wordt om afscheid te nemen en de kist te sluiten, omdat de overledene er nog zo goed uitziet. Na deze uitleg gaf Anita van Loon informatie over twee alternatieve op het cremeren van het lichaam: 1. Resomeren Resomeren is een milieuvriendelijk alternatief voor cremeren. Het lichaam wordt ongeveer drie uur in een tank met water Het belang van continue productvernieuwing- en verbetering zal daarom alleen maar toenemen. Yarden. Thanatopraxie is bijna hetzelfde als balseming, het verschil is dat bij balsemen het lichaam opbeperkt houdbaar is, terwijl bij thanatopraxie het ontbindingsproces van het lichaam tien dagen tot een maand wordt vertraagd. In Nederland is het een nieuw verschijnsel (toegestaan sinds 2010) maar het 9

10 en alkali geplaatst, waardoor het lichaam verwatert zoals dat wordt genoemd. Wat overblijft, is ongeveer 3 kilo stof bestaande uit calciumfosfaat. Dit stof kan net als na het cremeren worden meegenomen in een urn. Resomeren kost tot acht keer minder energieverbruik en er komen geen schadelijke stoffen vrij. 2. Cryomeren Cryomeren is het droogvriezen van het lichaam door het met de kist te plaatsen in een bak met vloeibare stikstof van min196 graden. Er blijft ongeveer 30 kilo stof over in tegenstelling tot de 3 kg na een crematie. Dit stof kan worden begraven of met worden aarde vermengd. De overblijfselen zullen binnen 6 tot 10 maanden tot compost zijn vergaan. Cryomeren bevindt zich nog in een experimentele fase en is in Nederland wettelijk nog niet toegestaan. Na deze feitelijkheden gaf Anita een overzicht van alle wensen en mogelijkheden die rond de uitvaart mogelijk zijn; ze wist ons zelfs te vertellen dat met de nodig moeite en inzet een zeemansgraf mogelijk is (bij het Engelse eiland Wight of in Portugal). Hedendaagse visie op omgaan met de dood Christa Anbeek vertelde ons op persoonlijke wijze over haar zoektocht naar het omgaan met de dood na het plotselinge overlijden van haar vriend. Haar zoektocht kwam voort uit een botsing van waarden die in onze samenleving belangrijk zijn, zoals de vrijheid om te doen wat je wil, zelfstandigheid, autonomie, succes en gezondheid. En daartegenover de realiteit van het leven zelf, waarbij je geconfronteerd kunt worden met kwetsbaarheid, breekbaarheid en eindigheid van het lijf en het leven. Dan kun je in situaties terechtkomen waarin je er alleen maar bent, en kunnen er vragen aan de orde komen als wie ben ik, wie zijn wij en wat is er over van wij als mijn partner wegvalt? Maar ook vragen over de grenzen van leven en dood: waar gaan we heen? Of je gaat zoeken naar de diepere betekenis van het leven. Als er iets ernstigs in het leven gebeurt, kunnen deze vragen opspelen en dan is het belangrijk dat mensen daar een weg in vinden, aldus Christa. Dat is in de huidige samenleving waarbij het merendeel van de mensen niet meer is ingebed in een levensbeschouwelijk instituut niet zo gemakkelijk meer als voorheen, waarbij het instituut voor de antwoorden zorgde. Christa zelf begon na het overlijden van haar een vriend een zoektocht langs verschillende levensbeschouwingen om te kijken waar ze antwoorden op haar vragen kon vinden, omdat haar eerdere visie: alles is vergankelijk en eindig niet meer voldeed. Haar ervaringen heeft ze beschreven in haar boek: Overlevingskunst. Verslag van de zoektocht van de diepere zin van leven en dood; Daarna waren er diverse workshops. Internet en sociale media in de uitvaartbranche Maurice Molenaar is internetondernemer. Hij adviseert bedrijven over het verbeteren van hun website en hun omgang met sociale media. Tijdens deze workshop gaf hij veel praktische informatie over internet en de sociale media en hij gaf een overzicht van een aantal manieren waarop deze in de uitvaartbranche toegepast (kunnen) worden. Zo vertelde hij over de mogelijkheden van layar ( waarmee een filmpje, beeld of andere verwijzing naar het internet kan worden toegevoegd aan een tekst op papier. Door je smartphone bij de tekst te houden verschijnt de extra informatie in de vorm van een filmpje, 10

11 foto s of een website. Zo kan bijvoorbeeld aan een rouwkaart informatie over de uitvaart of de overledene worden toegevoegd. Vergelijkbaar hiermee is de QR code die vaak verwijst naar een website. Meer informatie over de toepassingen hiervan staat elders in het contactblad. De rol die sociale media als twitter, facebook, linkedin en dergelijke in de uitvaartwereld spelen is niet te onderschatten. Informatie en recensies over uitvaartondernemingen, wensen en mogelijkheden verschijnen op het web. In de tijd dat alles via het net wordt uitgewisseld spelen naamsbekendheid en kwaliteit een grote rol. Maar denk bij de sociale media ook eens aan de digitale erfenis die mensen nalaten: wat gebeurt er met alle informatie en profielen die er zijn gemaakt? Die blijven immers gewoon bestaan. Onder andere Hyves is op deze materie ingesprongen door het omvormen van het profiel tot een herdenkingspagina. Maar er zijn ook bedrijven die zich bezighouden met de gehele digitale erfenis die wordt nagelaten en die mogelijkheden aanbieden voor het bewaren van wachtwoorden. Zo voorkom je bijvoorbeeld dat de nabestaanden niet op de hoogte zijn van bepaalde bank- en beleggingsrekeningen. Hoewel volgens Maurice de uitvaartbranche nog voornamelijk gericht is op het zenden van informatie en nog niet zozeer op het uitwisselen is ook in deze branche internet niet meer weg te denken. Het regelen van de uitvaart kan in ieder geval inmiddels in z n geheel online De omgang met sterven, dood en rouw in de contact van hedendaagse rituelen Joanna Wojtkowiak gaf in haar workshop inzicht in de verschillende manieren van denken over rituelen aan de hand van een aantal citaten die ook in haar artikel in dit nummer genoemd staan. Robert Herz vraagt zich bijvoorbeeld af: als er tegenwoordig geen collectieve symbolen meer bestaan, wat is dan de betekenis van een ritueel? Maar elke samenleving heeft wel een collectief geheugen, dus rituelen kunnen een manier zijn om dit collectieve geheugen over te dragen, aldus Jan en Aleida Assmann. De rol die sociale media als twitter, facebook, linkedin en dergelijke in de uitvaartwereld spelen is niet te onderschatten. Maar hoe zit dat nu in onze geïndividualiseerde en consumptieve samenleving? Zijn rituelen nog wel symbolen of wordt het meer een kunstje om een uitvaart apart te maken? Volgens Joanna is het belang van rituelen dat ze zin en inhoud hebben. Het gaat om een handeling die symbolisch en niet alleen praktisch is. Het ritueel kan aansluiten bij het leven van de overledene, zoals een kopje thee met een voetbad op de kist, omdat dit altijd zo door de overledene geschonken werd. Of het kan aansluiten bij de nabestaanden, die afscheid nemen door middel van rituelen als bijvoorbeeld klappen of stilte. Het kan een individueel symbool zijn, zoals een kroontje omdat dat de achternaam van een persoon was, of universeel zoals bijvoorbeeld een aardbol voor iemand die werelds georiënteerd was. In deze workshop werd er volop met elkaar van gedachten gewisseld over de diverse soorten en de zin van rituelen. Uitburgeren Reine Rek, medewerker van het HV en ook al in een artikel in dit nummer aan het woord, hield zich bezig met het begrip: uitburgeren. Neuroloog Dick Swaab gebruikte het om mensen op te roepen zich beter voor te bereiden op het einde van het leven. In onze moderne tijd worden we met verschillende vragen en kwesties geconfronteerd, juist omdat vanzelfsprekende kaders niet meer gelden. Daarbij zijn er soms ook lastige keuzes rond het levenseinde: wat willen we met onze organen? Hoe willen we handelen als er sprake is van voltooid leven? Reine laat de website zien die naar aanleiding van een documentaire van de Human is gemaakt. En waarin ook de uitbox te zien is die door een kunstenares is gemaakt. 11

12 Hierin ontdekken de deelnemers de grens van de verantwoordelijkheid van de overledene. Vervolgens wisselen de aanwezigen in groepjes uit wat ze als HUB-er in een uitbox zouden willen aantreffen. Dit levert levendige gesprekken op over belangrijke zaken die een HUB-er kunnen voeden bij het schrijven van diens toespraak, zoals persoonlijke brieven, documenten als dagboeken, levensboeken of een geluksboek (samengesteld door iemand met een depressieve partner die een weerspiegeling is van wat zij fijn vond). Deze documenten geven inzicht in de gedachtewereld en daarmee waarden en belangrijke gebeurtenissen van overledenen. Ook foto s, souvenirs, kleding en sieraden geven dit inzicht. Foto s zijn van belang om ook een tastbaar beeld te krijgen van degene over wie de HUB-er veel verhalen hoort. En zij kunnen net als bijvoorbeeld een favoriet kledingstuk voor nabestaanden aanleiding zijn om belangrijke momenten te memoreren. De discussie gaat vervolgens over de betekenis van een wensenlijstje van de overledene. Zo n lijstje kan soms voor problemen zorgen wanneer het conflicteert met de wensen of behoeften van de nabestaanden. Hierin ontdekken de deelnemers de grens van de verantwoordelijkheid van de overledene. Deze moet zich in zijn verantwoordelijkheid voor zijn levenseinde ook rekenschap geven van de behoeften van de nabestaanden. Zij zullen immers de uitvaart vormgeven en deze is er ook (of misschien vooral) voor hen. Om de overledene te gedenken en het verlies een eerste plaats te geven. Maar wanneer Yvonne hen vraagt of ze ook met andere culturen in aanraking komen in hun werk als HUB-er, is het antwoord negatief. Dat is niet verbazingwekkend. Rond sterven en dood vallen mensen van andere culturen vaak op hun oude gebruiken terug. Yvonne geeft aan de hand van foto s op de beamer inzicht in de gebruiken van een aantal verschillende culturen: Surinaamse creolen, Indonesische moslims en Surinaamse Hindoestanen. Wat opvalt, is dat in deze groepen de achterliggende levensbeschouwing (winti, islam, hindoeïsme) een grote invloed heeft op de riten en activiteiten rond de uitvaart. Ook spelen de voorgangers en speciale afleggers een belangrijke rol in het omgaan met het lichaam van de dode. Daarnaast heb je de culturele invloed van de gemeenschap: het gemeenschappelijke meeleven speelt in deze culturen een grote rol. Dit zorgt ook voor praktische vragen, zoals: hoe kun je bij een Hindoestaanse crematie 500 bezoekers herbergen? HUB-ers zullen in de praktijk waarschijnlijk weinig gevraagd worden om op zulk soort uitvaarten te spreken; men doet dit immers geheel binnen de eigen gemeenschap. Toch kan het zijn dat in de toekomst met gemengde huwelijken en een verdere aanpassing aan moderne Nederlandse gebruiken mensen uit deze culturen een beroep op de HUB doen. In dat geval is het, aldus Yvonne, goed om je als HUB-er rekenschap te geven van een andere culturele achtergrond. Belangrijk is dat je over een zekere basiskennis beschikt, maar je tegelijk realiseert dat het in individuele situaties altijd weer anders is. Fortunée Ledeboer en Martijn Rozing Rituelen rond de dood in verschillende culturen Cultureel antropologe Yvonne Heygele houdt in deze workshop een presentatie over rituelen en gebruiken rond de dood in verschillende culturen. Haar eerste vraag is in hoeverre de deelnemers ervaring hebben met andere culturen. Veel van hen hebben deze ervaring, op allerlei wijzen. 12

13 COLUMN De opstand tegen de efficiencysamenleving Zappend kwam ik onlangs in een morbide discussie terecht. Een mevrouw uit het uitvaartwezen hield in Moraalridders van Knevel & Van den Brink een pleidooi voor reclame op grafkisten. Dat zou de dood uit de taboesfeer halen. Immers, in Nederland hebben we overal reclame. Waarom dan niet bij crematie en begrafenis? Reclame op een begrafenis normaliseert de dood, aldus de uitvaartdeskundige. Dood hoort bij het leven; reclame ook. Uiteindelijk is dood ook een product dat verkocht wordt. Dit pleidooi voor een nietsontziende commercialisering van de dood sluit naadloos aan bij wat onlangs bekend werd in het consumentenprogramma Radar. Namelijk dat de uitvaartbranche één van de hardste commerciële vechtmarkten is. Rond het sterfbed en op crematies worden rouwenden rauw uitgebuit door uitvaartondernemers die op premies en bonussen jagen. Youp van t Hek grapte hierover iets in deze trant: dat ze bij de begrafenis van oma voor elke condolerende bezoeker tien koppen koffie en tien plakken cake in rekening hebben gebracht is tot daaraan toe. Maar twee doodskisten voor oma op de nota zetten, dat is een beetje gortig. Het zegt nogal wat over onze samenleving als zelfs de meest intieme en existentiële sfeer, die van sterven en rouw, door commerciële premiejagers gepenetreerd kan worden. Van de Franse socialistische partij, de PS, is een mooie politieke slogan afkomstig: ja voor de markteconomie; neen tegen de marktsamenleving. Veel wijst erop dat we in een marktsamenleving aan het terechtkomen zijn, een type samenleving waarin de logica van commercie en marktefficiency alle domeinen van het leven langzaam aan koloniseert. De uitvaartbranche laat goed zien hoe die morele ontsporing ontstaat. Op zich heeft dit niet direct te maken met de wat clichématige loopgravenstrijd tussen markt en staat, privaat versus publiek. Begrafenisondernemers zijn nooit ambtenaren of publieke -sectorwerkers geweest. Het waren van oudsher kleine, lokale private ondernemers met een persoonlijk contact met nabestaanden. Wat er in die sector is misgegaan, zoals in veel andere, is dat er om redenen van efficiency, schaalvoordeel en winstgroei, grote uitvaartconglomeraten zijn ontstaan die het product dood op een volledig commercieelbedrijfsmatige manier zijn gaan uitbaten en uitbuiten. Begrafenisondernemers werden vervangen door sales- en accountmanagers op grote hoofdkantoren. En op hoofdkantoren, achter de monitor met geaggregeerde statistieken over aantallen doodskisten, bloemstukken en pakken koffie, ziet de werkelijkheid er nu eenmaal een stuk anders uit. Dan besluit je op een dag begrafenisonderne- Dood hoort bij het leven; reclame ook. 13

14 De uitvaartbranche laat goed zien hoe die morele ontsporing ontstaat. mers als tussenpersonen onder druk te zetten met targets en premies voor doodskisten. Rouw laat zich immers moeilijk kwantificeren. Dit verhaal over commercieel lijkenpikken staat natuurlijk niet op zichzelf. Wat er in de uitvaartbranche gebeurt, staat model voor een bredere trend in de richting van een efficiency samenleving. Die wordt gekenmerkt door extreem ver doorgevoerde processen van rationalisering, arbeidsdeling, schaalvergroting en informatisering, allemaal samengebald in best practice business modellen. En die worden over de wereld uitgerold door de grote consultancy en accountancy bureaus. Van communistisch China tot aan onze goedmoedige Nederlandse huisarts. Tegen deze brave new world van hyper-efficiency is in Nederland een stille opstand gaande. Dat is de zzp-revolutie. Dat is een vlucht van met name creatieve, innovatieve jongeren uit hiërarchische, creativiteits-remmende organisaties. Deze personeel-loze zelfstandigen voelen zich noch in de commerciële grootbedrijven van de markt, noch in de bureaucratische grootbedrijven van de staat senang. Men vlucht weg wanneer ondernemerschap management wordt, creatieve processen vervangen worden door rapportage en monitoring, en gepassioneerdheid plaats moet maken voor regeldrift en controledwang. Dan volgt de exodus uit de efficiency-fabrieken. Er zijn wat dat aangaat tegengestelde krachten in onze samenleving werkzaam: aan de ene kant de door de globalisering en Europeanisering aangeblazen schaalvergroting, fusie- en overnamegolf, op basis van maximaal efficiency-denken. Aan de andere kant is er juist volop kleinschalig ondernemerschap van creatieve individuen. Van de kracht van dat laatste zal afhangen of er voldoende tegenwicht geboden kan worden aan de nu van zijn ankers losgeslagen markt- en efficiencysamenleving. Het valt, hoe dan ook, te hopen dat in de uitvaartbranche het efficiënte, commerciële grootbedrijf het aflegt tegen zzp-ers of kleinschalig opererende begrafenisondernemers. Nabestaanden verdienen meer respect. De dood verdient meer eerbied. René Cuperus * Overgenomen uit De Volkskrant 14

15 GEDICHTEN Het doosje 1 Wat een mens maakt tot wat hij is Is niet de buitenkant Want we kunnen zeggen: Hij leeft niet meer Terwijl de buitenkant nog bestaat Wat een mens maakt tot wat hij is Is niet alleen de binnenkant Want een emotie zonder gezicht Maakt geen indruk op ons Wat een mens maakt tot wat hij is Dat komt van binnenuit Want het is de persoonlijkheid Die het doosje expressie geeft. Nelleke den Besten 1 Eventuele metafoor bij een uitvaart waar kleine kinderen zijn gedicht kan als basis voor een verhaal gebruikt worden. 15

16 ARTIKEL Veelkleurigheid rond het levenseinde De dood is in. Met deze uitspraak begin ik vaak mijn trainingen over afscheid en rouw in verschillende culturen en religies. Dat zet de aanwezigen meestal meteen op het puntje van hun stoel. De wat oudere deelnemers vinden deze uitspraak vaak een beetje te frivool. De jongere deelnemers hebben soms geen idee wat ik daarmee bedoel, omdat zij de vergelijking niet kunnen maken met de periode van zo n dertig jaar geleden, toen sterven en dood naar het randje van de samenleving waren verdrongen. Yvonne Heygele Het is een positieve ontwikkeling dat de dood weer midden in het leven staat. Veel heeft daaraan toe bijgedragen, maar zeker ook de komst van migranten heeft hierbij een rol gespeeld. De migranten met hun eigen veelkleurige en soms sterk afwijkende gebruiken rond de dood hebben veel nieuws op uitvaartgebied gebracht. Hun andere religieuze en culturele uitingen leiden tot verwondering en nieuwsgierigheid, soms ook tot verbazing of afkeer. Maar in ieder geval stimuleren deze onbekende rituelen ons om ons te bezinnen op onze eigen traditionele manieren van afscheid nemen. In dit artikel wil ik ingaan op de religieuze gebruiken in de migrantengemeenschappen in Nederland en hoe deze onze rituelen kunnen beïnvloeden. De importrituelen worden langzamerhand meer zichtbaar, omdat de gastarbeiders van toen evenals de Surinamers die halverwege de jaren zeventig naar Nederland kwamen op leeftijd raken. Met de vergrijzing van de migranten stijgt ook het aantal allochtone uitvaarten. Om een aanduiding te geven: Andere religieuze en culturele uitingen leiden tot verwondering. in 2005 telde Nederland migranten van 55 jaar en ouder. In 2015 zal dat aantal gestegen zijn tot ruim Nederland kende altijd al een grote religieuze diversiteit. Met name binnen het protestantisme waren er van oudsher al veel verschillende stromingen. Door de komst van de migranten is deze godsdienstige veelkleurigheid nog veel verder uitgegroeid. Een aantal religies zijn voor Nederland relatief nieuw: de islam, meegebracht uit landen als Turkije, Marokko, Indonesië, Suriname, Somalië en Soedan; het wintigeloof van de Surinaamse Creolen en het hindoeïsme van de Hindoestaanse Surinamers. Ook de christelijke kerken winnen aan kleur door de toestroom van mensen uit de Cariben, Kaap Verde en vele Afrikaanse landen. Voor iedereen is het van groot belang dat men het levenseinde mag beleven op de manier die bij hem of haar past. Religie en de mogelijkheid om de eigen gebruiken te volgen zijn daarin essentieel, maar als je migreert naar een ander land wordt die behoefte misschien nog wel groter. Tegelijkertijd vragen de nieuwe omstandigheden om aanpassing. Niet alles kan uitgevoerd worden op de manier zoals men gewend was. Eeuwige grafrust Moslims zijn gewend om hun doden binnen 24 uur te begraven. Ook is erg belangrijk dat eeuwige grafrust gegarandeerd kan worden. Dat laatste punt is nogal eens de reden dat met name moslims van de oudere generatie ervoor kiezen om na het overlijden overgebracht te worden naar hun geboortestreek. 16

17 Tot eind jaren 90 kon in Nederland een uitvaart pas op zijn vroegst 36 uur na het overlijden plaatsvinden. Tegenwoordig is het wel mogelijk om deze nog dezelfde dag te laten plaatsvinden. In veel gemeenten is een piketdienst ingesteld, zodat via een versnelde procedure de benodigde papieren geregeld kunnen worden. Ook zijn op steeds meer begraafplaatsen, zoals bijvoorbeeld in Rotterdam en Vlaardingen, aparte begraafvakken voor moslims ingericht. Deze tegemoetkomingen hebben hen een gevoel van erkenning gegeven. Het aantal moslims dat in Nederlandse bodem begraven wil worden stijgt dan ook geleidelijk. Uiteraard speelt de wens om begraven te worden in de buurt waar de kinderen en kleinkinderen wonen daarbij ook een rol. Veel te koud De Hindoestaanse Surinamers met het hindoegeloof er zijn ook Hindoestanen die moslim zijn is de enige groep die om religieuze redenen kiest voor cremeren in plaats van begraven. De Hindoestanen zijn oorspronkelijk afkomstig uit India. We kennen allemaal wel de beelden van de brandstapels langs de Ganges. Op deze brandstapels worden de doden verbrand, waarna hun as in de heilige rivier wordt verstrooid. De Hindoestanen die als contractarbeiders naar Suriname zijn gehaald konden dit gebruik daar continueren. Na hun komst naar Nederland was dat niet meer mogelijk. In ons land is het niet toegestaan om overledenen in de open lucht te verbranden; zij zijn hier aangewezen op crematoria. Een uitvaart met mensen is bij hen geen uitzondering. Om toch vorm te geven aan het ontsteken van het vuur door de oudste zoon, begeleidt een kleinere groep familieleden de overledene naar de oven, alwaar een klein brandend kaarsje in een aardewerken bakje in Als dat niet zorgvuldig gebeurt, kan een ziel de achterblijvers komen storen. de kist wordt geplaatst. Op deze manier kan de oudste zoon toch zijn ceremoniële rol vervullen. Toen ik een pandit vroeg of we misschien strijd moeten leveren om de Hindoestanen de gelegenheid te geven om hun doden in de open lucht hun te verbranden, antwoordde hij nuchter: Nee, hoor, daarvoor is het hier veel te koud!. Een dieperliggend argument is dat de kinderen in Nederland niet gewend zijn aan een openbare verbranding. Moed vatten Surinaamse Creolen combineren vaak het christendom met het wintigeloof. Belangrijk voor hen is de gedachte dat de zielen van de overledenen goed begeleid moeten worden naar de andere wereld. Als dat niet zorgvuldig gebeurt, kan een ziel de achterblijvers komen storen. Een van de rituelen die gevolgd moet worden is de aity dey. Op de achtste dag ná de uitvaart komt de familie bijeen in het huis van de overledene. Dat is de dag waarop de ziel definitief moet gaan vertrekken. Gedurende de hele nacht wordt in huiselijke kring gezongen en gebeden. Er worden herinneringen opgehaald, raadsels verteld. Eerst wordt er vooral veel verdriet geuit, later ligt de nadruk meer op het geloof dat de overledene goed is aangekomen, waardoor de nabestaanden moed kunnen vatten om zonder hem of haar verder te gaan. In Nederland wordt het echter steeds moeilijker om dit uitgebreide ritueel volledig uit te voeren. De volgende dag gaat weer vroeg de wekker voor werk en school. Ook de buren maken 17

18 problemen over het nachtelijk geluid. Daarom wordt dit ritueel vaak om middernacht plechtig afgesloten. Gemengde relaties Deze voorbeelden maken duidelijk dat cultuur niet statisch, maar dynamisch is. Mensen passen hun gebruiken aan naar gelang de omstandigheden waarin zij verkeren. Het is een wijdverbreid misverstand dat cultuur bestaat uit de bagage uit het land van herkomst. Cultuur is voortdurend aan verandering onderhevig door impulsen van binnenuit en van buitenaf. Het is een product van toen en nu. De migratie en alles wat daarna komt is minstens zo bepalend voor de manier waarop mensen in het leven staan als de ervaringen vóór de migratie. Ook de toename van het aantal gemengde relaties zal zijn weerslag hebben op de traditionele gebruiken. Mensen in gemengde relaties zijn bij uitstek de pioniers binnen de multiculturele samenleving. Een overlijden in een dergelijke relatie kan extra complicaties met zich meebrengen. Zo kunnen bij het overlijden van een Turkse vrouw die getrouwd is met een Nederlandse man de Turkse familie en gemeenschap grote druk uitoefenen om de vrouw volgens islamitische traditie te begraven. Een Nederlandse moeder raakte geschokt door het expressieve verdriet van haar Antilliaanse man bij de dood van zijn vader. Zij was niet voorbereid op de luidruchtige uitingen op zijn uitvaart. In de toekomst zal de diversiteit in rouw alleen maar toenemen. Er zijn nu al zo n 170 nationaliteiten hier vertegenwoordigd. Maar er komen steeds nieuwe groepen bij, zoals recentelijk mensen uit Polen, Roemenië en Bulgarije op zoek naar werk hier en Chinezen die hier werken. Het zal tot nog meer veelkleurigheid in de funeraire cultuur leiden. Yvonne Heygele Voor meer informatie over dit onderwerp: 18

19 ACHTERGROND Uitburgeren geeft de dood een plek in het leven Praten over de dood, zeker over de eigen dood velen doen het liever niet. Ze vinden het een zwaar en ongemakkelijk onderwerp. Het zelfgekozen levenseinde is al helemaal een taboe. Maar als je nooit over de dood nadenkt, er nooit over praat en nooit iets vastlegt, dan weten je vrienden en familie niet wat je wensen zijn als je plotseling komt te overlijden. Dick Swaab is de geestelijk vader van de term uitburgeren. Toen Rita Verdonk er in 2002 voor pleitte dat iedere nieuwe Nederlander een inburgeringcursus moest volgen, was Swaab met heel andere onderwerpen bezig. In zijn werk constateerde hij keer op keer dat mensen vaak niet over de dood praten en hun nabestaanden daardoor met veel vragen achterlaten. Daarom pleitte hij voor een Uitburgeringscursus. Geen plek voor de dood meer Met het idee van de Uitburgeringscursus wilde Swaab ons wijzen op het belang van nadenken over de dood. Ook wanneer je dit belang benadrukt, blijft het echter de vraag waarom we het zo moeilijk vinden om de dood een plek te geven in het leven. Hier zijn culturele en psychologische, maar ook existentiële redenen voor te geven. Psychologisch gezien herkennen we waarschijnlijk allemaal de neiging om het kwetsbare, vergankelijke en lelijke uit de weg te gaan. We vinden het vaak aangenamer om pijn en verdriet buiten te sluiten. Laten we het vooral gezellig houden. Dit is een begrijpelijke en herkenbare reactie, als je niet weet wat je met al die gevoelens aanmoet. Op een diep menselijk of existentieel niveau hebben we een verlangen naar controle. De dood confronteert ons met de ultieme waarheid dat er ook iets is wat we nooit onder controle zullen hebben. Alles is vergankelijk, daar valt niets aan te veranderen. In zijn meest rauwe variant is de confrontatie met deze waarheid pijnlijk en eenzaam. Deze heeft niet alleen betrekking Cultureel gezien heeft de dood een minder zichtbare plek in het leven gekregen. Niet alleen omdat er in de afgelopen decennia hygiënischer met doden wordt omgegaan. Ook religie gaf de dood lange tijd op een vrij organische wijze een plek, bijvoorbeeld via rituelen. Door de toenemende secularisering is religie een steeds minder grote rol in het leven van mensen gaan spelen. Dit is een van de redenen die bijdraagt aan een soort onhandigheid omtrent de dood. We hebben geen standaardvorm meer waarmee we dit kunnen doen. 19

20 op de dood, maar kun je terugzien bij alles wat in het leven vergankelijk is: een roos die verwelkt, een liefde die uitdooft, het ouder worden van je lichaam. Vergankelijkheid en de dood een plek geven in het leven is wellicht de kunst van het loslaten. geven. Dit laatste kun je zien als een oefening in loslaten. Een capaciteit die ons wellicht tot levenskunstenaars kan maken. Reine Rek, medewerker van het Humanistisch Verbond Terug naar het alledaagse Omroep HUMAN zond naar aanleiding van Swaab s idee in 2011 Uitburgen doe je zo uit. Tegelijkertijd werd in samenwerking met het Humanistisch Verbond de website gelanceerd. Op deze site is allerlei praktische en inspirerende informatie verzameld om je voor te bereiden op de dood. Het idee achter zowel de uitzending als de website is dat je, wanneer je de dood op een alledaagse, praktische en lichte manier benadert, het onderwerp uit de taboesfeer haalt. Alles wat je omtrent je eigen dood wil bewaren van wilsverklaring tot muziek voor je begrafenis verzamel je in de uitbox, een doos die je zelf kan maken of kopen. De studio van kunstenares Wieki Somers heeft er ook een ontworpen, een kubusvorm met spiegelende vlakken. De praktische insteek van wat-stop-je-erallemaal-in maakt het gemakkelijker om over de dood na te denken en er met anderen over te praten. Dit heeft niet alleen als voordeel dat nabestaanden later niet met moeilijke dilemma s komen te zitten. Het is ook een manier om vergankelijkheid een plek in ons leven te 20