Kunst is een Taal. Susanne Langer en Jacques Derrida spreken erover

Transcriptie

1 Kunst is een Taal Susanne Langer en Jacques Derrida spreken erover

2 Inleiding In dit essay zal ik ten eerste kijken in hoeverre het perspectief, kunst als taal succesvol is, in vergelijking met andere perspectieven. Ten tweede, zal ik dieper ingaan op de voor en nadelen van het kijken naar kunst vanuit een taal perspectief met behulp van Jacques Derrida en Susanne Langer. Door deze bespreking zal blijken dat de werkelijke probleem in de kunstfilosofie eigenlijk over betekenis gaat. Ik pleit daarom ook vooral om naar dit aspect te kijken bij verdere discussies. Aan het einde van deze bespreking, geef ik mijn voorkeur aan Langer, met een korte toelichting. Ik eindig dit essay met een slot, waarin ik de belangrijkste punten kort samenvat en systematisch weergeef. Tekortkomingen van het Perspectivisme We kunnen het allemaal wel eens mee worden, dat er iets bestaat op deze wereld wat we kunst kunnen noemen. Wat we óók waarnemen, is dat kunst in meerdere kunstvormen verschijnt zoals dans, muziek, film enzovoorts. Daarbij is een belangrijk aspect dat iemand het altijd kan ervaren: de beschouwer. Om op de bschouwer te richten, is een van de perspectieven om tegen kunst aan te kijken, zoals Imannuel Kant dat ook gedaan heeft. Toch zegt het niet iets over het wezen van de kunst, maar meer iets hoe wij, als mensen of eigenlijk categoriale denksystemen, functioneren bij het aanschouwen van kunst (Braembussche ). Een logische gedachte hierop is, om nu te kijken naar hoe kunst ontstaat. Met name door te kijken wat er gebeurd met de kunstenaar en hoe hij in staat is om kunst te maken. Voornamelijke denkers hierbij zijn Friederich Nietzsche, en de duo Benedetto Croce en Robert George Collingwood die beiden, de zogeheete CC-theorie poneerde. Voor Nietzche, kunnen we vaststellen dat kunst haar oorsprong heeft in oerkrachten wat hij het Dionysische en het Appolinische noemt, dat zich kenbaar maakt via de kunstenaar, maar tegelijkertijd ook de gehele wereld is. Bij de CC-theorie, gaat het om de zelf-expressie van de kunstenaar, en daarbij voornamelijk om de expressie van de verbeelding of de intuitie (Braembussche , 60-68). Voor zowel Nietzche als de CC-theorie, kunnen zij bijdragen aan de discussie rondom de rol van de kunstenaar, maar wederom vertelt het niet voldoende over concrete kunstwerken zelf. Gemakkelijker wordt het om terug te vallen naar simple verklaringen over kunst, zoals Plato kunst als imitatie en Leo Tolstoi kunst als puur een emotie kwestie zag (Breambussche 40-42, 57-59). Wederom voldoet dit perspectief niet, omdat we meer dan voldoende kunstwerken hebben maar niet aan representatie of imitatie criteria voldoen (bijvoorbeeld fantasy-kunst of abstracte kunst). Er zijn nog andere simplistische verklaringen van kunst. We kunnen hoe aantrekkelijk zij ook zijn, kunst proberen te verklaren via de sociologie, politiek, institutionalisme, economie of geschiedenis, maar men kan daarbij niet telkens de vraag, zegt dit iets over kunst? verwaarlozen. Niettemin, kan het interessant zijn hoe kunst in specifieke sociale klasse anders ervaren wordt, hoe kunst in instituties bepaalt worden, hoe kunst zich ontwikkelt heeft in de loop der jaren en tot wat het in de toekomst mogelijk kan worden, en hoe kunst een bepaalde politieke functie kan vervullen (zie: Breambussche ). Naar mijn mening moeten we nu echt serieus kijken naar wat kunst eigenlijk is. Wanneer we dat doen, kunnen we niet anders, dan vaststellen dat kunst een middel is, om iets te communiceren; met andere woorden: het is een taal.

3 Kunst als Taal? We zijn bijna altijd geneigd, om ons af te vragen, als we een kunstwerk aanschouwen: Wat betekent het?. Deze vraag is dermate significant, dat het opmerkelijk is deze in vergetelheid geraken is. Het is zeker niet het geval, dat deze vraag niet beantwoord kan worden; we hebben altijd de vooronderstelling dat kunst (tenminste) iets betekent, danwel meerdere betekenissen heeft. Betekennisen kunnen worden overgebracht door een taal, wat gekenmerkt wordt door: een boodschap die gecommuniceerd wordt van zender naar ontvanger; in de kunst: van kunstenaar naar beschouwer. Daarbij is het ontvangen van een boodschap toegankelijk voor elke ontvanger en is zowel de inhoud als het doel van de boodschap open. Dit maakt het ook logisch dat kunstwerken verschillende doelgroepen hebben zoals de samenleving, de politiek, of de kunstwereld. Ook kunnen doelen verschillen: puur genot, moreel handelen, emoties opwekken, politiek inspireren, levenslust versterken, enzovoort. Het is echter een valkuil te denken dat alle kunst één doel nastreeft of zou moeten nastreven. Laten we nu proberen, om concreter te worden en meer te focussen op denkers die specifiek hierover iets relevants over zeggen. Twee denkers die hier iets significants over zeggen zijn: Susanne Langer en Jacques Derrida die ik zal gebruiken in mijn verdere betoog. Langer en Derrida Susanne Langer bepleit dat er zoiets bestaat als een betekenis van een kunstwerk. Dit doet ze door ten eerste te stellen dat een kunstwerk noodzakelijk een vorm heeft en een inhoud. De vorm kan een schilderij zijn, waarbij we kijken naar de verdeling van verf over papier. Bij de inhoud gaat het erom, naar wat die schilderij naar verwijst; wat zowel binnen de schilderij kan zijn, maar ook naar iets in de wereld om ons heen. Er is volgens Langer een samenval van vorm en inhoud (Breambussche ). Dit wordt bekritiseerd door sommige filosofen, door te stellen dat deze twee te scheiden zijn. Zo stellen formalisten dat een kunstwerk geen inhoud heeft, of deze verwaarloosd kan worden. Anderzijds, kan een interpretatie van de CC-theorie zijn, dat kunst primair in de hoofden van de kunstenaars en beschouwers bevinden; met andere woorden: kunst heeft geen vorm nodig (Breambussche 101, 66). Dit zijn zulke beperkingen die toegeschreven worden aan de kunst, dat deze kritiek niet serieus genomen kan worden. Doordat Langer vorm en inhoud laat samenvallen, kan de vorm tekens bevatten, die ergens naar verwijzen. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat een strook verf, overeenkomt met een teken, en dat deze specieke teken, verwijst naar de zon. De opvolgende vraag is dan, hoe kunnen we allen toch deze teken begrijpen als een verwijzing naar de zon? Volgens Langer spreken wij dezelfde taal, en kunnen we danwel niet de exacte gedachtes van iemand hebben, maar wel een gemeenschappelijke concept begrijpen (Braembussche 112). Hierdoor erkent Langer dat er verschillende manieren zijn om hetzelfde mee uit te drukken. Dit verklaard tevens waarom we verschillende talen hebben (ne, eng, fra) die allemaal verschillende tekens hebben, maar toch dezelfde object mee kunnen aanduiden (bv. hond). Of er kunnen meerdere boeken geschreven zijn over kunstmatige intelligentie, die in wezen anderen woorden gebruiken maar toch dezelfde uitleg geven over het onderwerp.

4 Voor Derrida is het begrip intertextualiteit een van de belangrijke krtitieken op representatie, waarheid en betekenis. Derrida vraagt zich af waar de tekens of symbolen van een taal allemaal naar verwijzen, of juist niet naar verwijzen. Of anders verwoordt, waar begint betekenis, en waar eindigt het? Volgens Derrida is dit een paradox. We kunnen geen simple inkadering aangeven, zowel bij teksten niet als bij kunst niet. De lezer of beschouwer, heeft altijd een bagage bijzich, waarmee hij leest of mee beschouwt (Braembussche 308, Royle 47-53). Hoe is het dan ook mogelijk om iets orgineels, iets nieuws te communiceren? Wat er ook gezegd kan worden, is dat kunst altijd op iets anders - wat we al kennen - gebasseerd is. Bouwt kunst dan niet voort op pemanente herhalingen, of is er toch een vorm van progressie mogelijk? Kunst kan ook een kennis opleveren, dat intuitief is; een vorm van kennis, dat niet per se, opgebouwd is, of wat we al kennen, maar geactiveerd kan worden. Dit is ook hetgeen Langer intuitive kennis noemt, wat bij uitstek door de kunst aangewakkerd wordt. Vertalingen zijn in dat geval mogelijk door de menselijke intuitie. Deze intuitie, stelt ons in staat, net zoals we logische kennis (met rede), en empirische kennis (met zintuigen) op kunnen doen, intuitieve kennis tot ons eigen kunnen maken. Deze kennis spreekt ons via onze gevoel, volgens Langer. Het kan dus voorkomen dat ik politiek geinspireerd wordt, filosofisch geprikkeld wordt, of een genot ervaar door een kunstwerk, maar dat dit altijd gemedieert wordt door het gevoel (Breambussche 122, Danto ). Wat er in feite kan gebeuren, is dat een kunstenaar een vrij complexe gedachte heeft, en dit eerst vertaald naar een gevoel. Deze specifieke gevoel, beeldt of drukt hij uit. Vervolgens is het de beschouwer, die aan de hand van de tekens van de kunstwerk, niet alleen de specieke gevoel ervaart, maar tegelijkertijd ook die complexe gedachte van de kunstenaar tot zijn eigen kan maken. Langer is hierover niet geheel duidelijk over, en ik kan slechts instemmen met haar filosofie als ze tegelijkertijd duidelijk maakt dat kunst ook in staat is kennis te communiceren, dat empirisch, rationeel, en puur emotioneel (nonconceptueel) kan zijn. Dus dat gevoel een mediator rol speelt, maar uiteindelijk ook tot andere vormen van kennis en inzicht kan leiden. Langer kan tegen Derrida stellen, dat iets kunst is door benoeming, en dit een inkadering die wij allen accepteren. Want zodra we serieus nemen, wat Derrida zegt, dan moeten we de kaders steeds stuk voor stuk vergroten, en uiteindelijk eindigen we met alles. Een schilderij begint dan niet ergens en kan ook niet nergens eindigen. Een ander punt dat Derrida aanhaalt is door juist iets te zeggen, wordt er zoveel zaken niet gezegd wat ook signifant is. Uiteindelijk wijst Derrida dus naar dit zelf-refererend betekenisloze systeem die oneidig is (Stocker ). Langer kan slechts terug komen op de basis premise, dat we wel degelijk begrijpen wat het betekent met de uitspraak: de kat zit op de mat. Er is hoe dan ook begrip van dat een kat op de mat zit, en dus niet op de bank, dat iemand waarneemt dat de kat op de mat zit, en dus niet staat, en nog levend is, enz. Maar tegelijkertijd komen we door dit soort gedachtes ook bij Derrida terecht, met de vraag hoe ver we door kunnen gaan. Persoonlijk zou ik zeggen dat de teken A, niets betekent zo ook de letter P niet en ook de letter L afzonderlijk niet. Maar zodra ze in de juiste volgorde staan en goed gecombineerd worden met andere letters, krijgen we APPEL. En in dat geval, is het zeker zo dat die tekens naar een appel verwijzen. In de natuurwetenschappen wordt dit fenomeen, emergence genoemd. Voorbeelden hierbij zijn, het

5 menselijke bewustzijn, flocking gedrag door vliegende vogels, the game of life (zie: Bedau, 1997). We kunen niet verwachten, of zelfs voorstellen dat een bepaald fenomeen ontstaat, gelet op de vrij simplistische basis onderdelen/condities. Het verkrijgen van betekenis van tekens (zowel algemeen als in een kunstwerk) zou hierdoor verklaard kunnen worden - maar inclusief de algemene concepten problematiek. Hiermee bedoel ik de impasse, waar het vrij lastig is om uit te komen. We kunnen wel twijfelen aan de bewijslast voor Derrida, of de intenties van kunstenaars. Waar het werkelijk om gaat is deze discussie: begrijp je me wel? Hoeveel tekens zijn er nodig voor betekenis, de betekenis? Één van de betekenissen? of eigenlijk geen betekenis? Ieder zijn eigen perspectief, eigen paradigma`s, conceptuele schema`s, visies en wereldbeelden. Allerlei diverse, unieke en individuele projecties, in een wereld dat eigenlijk geen betekenis bevat of toch wel? - en hoe is dat mogelijk dan? Wat betekent kunst nog? En bestaat er dan wel zoiets als kunst? Wat we ons goed moeten beseffen is wat er op spel staat als we Derrida volgen: een geoorloofde staat van permanente misvatting en misinterpretatie. En als we Langer kiezen: een universeel menselijk conceptueel taalsysteem dat ieder kan begrijpen - maar niet weten hoe exact. Erg aantrekkelijk is het dan ook om voor Langer te kiezen, want wat betekent kunst anders dan? en wat zou mijn essay nog betekenen? - en wat allemaal niet? Een oneidige verwijzing dus naar het geheel van het menselijk kennen. Slot In dit essay heb geprobeerd om duidelijk te maken dat: 1 Er verschillende perspectieven zijn die ingenomen kunnen worden, maar waarvan kunst als taal de meest logische is, en het minste bekritiseerd kan worden, als het om de vraag wat kunst is? gaat. 2 Het perspectief van kunst als taal, geen beperkingen of doelen stelt of moet stellen. Dit omdat taal open is voor elke soort input of intentie; en geldt dus ook voor kunst. 3 Wanneer we spreken over een taal, gaat het altijd over betekenis of verwijzingen. Hierbij zijn zowel Susan Langer en Jacques Derrida relevant voor verdere discussie. 4 De echte discussie in de kunstfilosofie over het (kunnen) begrijpen van betekenis gaat. Dat wil dus zeggen hoe het mogelijk is dat kunst betekenissen kan hebben, hoe de vertaling van kennis naar kunst (of vice versa) mogelijk is en wat deze betekenissen of kennis zijn. Of er helemaal geen sprake is van betekenissen, maar een permanente verwijzing - met de vraag wat kunstwerken dan nog betekenen. 5 Als ik zou moeten kiezen tussen Jacques Derrida en Susanne Langer, dat Langer het meest aantrekkelijk is. Hoewel we Derrida denken niet kunnen onkrachten, maar uit pragmatisch standpunt om betekenisvolle uitspraken mogelijk te houden voor menselijke communicatie - en dat kunst iets kan betekenen.

6 Bibliografie Bedau, M. A. "Weak Emergence." Philosophical Perspectives: Mind, Causation, and World (1997): Breambussche, A. A Van Den. Denken over kunst. Een inleiding in de kunstfilosofie. Bussem: Uitgeverij Coutinho, Danto, Arthur C. "Mind as Feeling; Form as Presence; Langer as Philosopher." The Journal of Philosophy (1984): Royle, Nicolas. Jacques Derrida. London en New York: Routledge, Stocker, Barry. Derrida on Deconstruction. London en New York: Routledge, 2006.