Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde?

Transcriptie

1 Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde? Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde? 3 KONING BOUDEWIJN STICHTING

2 Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde?

3 Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde? Dit rapport aan de Stichting werd gerealiseerd door: Daniël Biltereyst m.m.v. Sofie Van Bauwel en Philippe Meers Werkgroep Film- en Televisiestudies van de Vakgroep Communicatiewetenschappen, Universiteit Gent in het kader van de seminaries Media georganiseerd door de Koning Boudewijnstichting Coördinatie Gerrit Rauws, directeur Stefan Crets, opdrachthouder Greet Massart, assistente Anne Vigneron, assistente Koning Boudewijnstichting Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde? Brederodestraat Brussel Tel.: of Fax: info@kbs-frb.be Deze studie, evenals andere publicaties van de Stichting, zijn verkrijgbaar bij het: Contactcenter van de Koning Boudewijnstichting Postbus 96, Elsene Brussel Tel.: Fax: publi@kbs-frb.be ISBN: Wettelijk depot: D/2000/2893/26 NUGI: 656 Vormgeving: Bailleul Ontwerpbureau Druk: Vansevenant Met de steun van de Nationale Loterij December 2000

4 Inhoudstafel Woord vooraf 7 Dankwoord 9 Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde? Inleiding Commercie, controverse, publieke conversatie Reality-tv, 'first person media' en vervagende grenzen Opzet en organisatie van het rapport: rol van televisie in het 'civil society'-project Transformatie van media, maatschappij en democratie: 18 concepten en denkkaders 2.1. Inleiding De markt als voedingsbodem Amerikaanse voorbeelden: concurrentie, distinctie en exploitatie van maatschappelijke/ethische kwesties Op de ruïnes van de 'public service': infotainment, tabloidisering, gevaren voor publieke communicatie 20 en cultureel burgerschap De Europese vertaling van postmoderne televisie De samenleving als broeikas Manifestatie van zichzelf: publieke/private sfeer, de terugkeer van ethische kwesties 25 en persoonlijk onbehagen Ik en de andere: intimiteit, identiteit, flexibiliteit Ik, de andere en de samenleving: angst en geborgenheid, klasse en politiek Denkkaders Over pragmatische en ideologische posities Liberale perspectieven: forum voor debat, diversiteit van representatie en participatie Kritische perspectieven: winst, exploitatie en illusie van democratische idealen Genuanceerde posities over de mogelijkheden voor de 'consumer culture' Besluit Nieuwe factuele televisieformaten en het debat over de 'civil society': 36 enkele gevalstudies 3.1. Inleiding Talkshow Situering Oppositionele of gemanipuleerde publieke ruimte? Trivialisering, depolitisering of feminisering van de publieke sfeer? Collectieve therapie, bekentenissen-tv of emo-tv? Maatschappelijk belang Reality-tv Situering Realiteitsclaims, visuele cultuur en openheid Registratie en reconstructie

5 3.4. Docusoap Situering Docusoap als populaire etnografie: genrehybriditeit, de grenzen tussen 'fact'/fictie en 43 private/publieke sfeer Belang: nieuwe journalistiek of televisuele cocooning? 'Big Brother' als specifieke casus Situering: reality soap, real life soap of 'pre-planned group surveillance 45 with game show'-programma? Enkele kritische perspectieven over 'Big Brother' De regels van het spel: representatie, forum, inspraak of manipulatie? Nieuws Situering Veranderingen in de vorm van het nieuws: gemengd discours, grotere toegang, democratisering? Verandering van de inhoud van het nieuws: niets nieuws onder de zon? Belang: de hardvochtigheid van de verguisde nieuwswaarden en het voorwaardelijk karakter 52 van kritische informatie 3.7. Besluit Algemeen besluit en discussie Uitgangspunten en achtergronden Evaluatie van de tendensen in het licht van het 'civil society'-project Verdere discussie 59 Bibliografie 62 Overzicht interviews 68 Overzicht programma's 69 Glossarium 70 Samenvatting 75 Résumé 81

6 In dezelfde reeks Media en de burger: een bijzondere verhouding Reeds verschenen: F Le feedback des usagers dans les médias Frédéric Antoine, hoogleraar communicatiewetenschappen, Université Catholique de Louvain F Een stem voor de burger? de public journalism -queeste in de Verenigde Staten van Amerika Alex Puissant, journalist publieke omroep 4 5

7

8 Woord vooraf De media vormen ontegensprekelijk een belangrijke actor in de samenleving: zij geven informatie, ontspanning, duiding en plezier. De massamedia zijn sterk verweven met ons dagelijks leven. Het is ons instrument bij uitstek om kennis te nemen van de wereld, om te kijken naar wat er om ons heen gebeurt, ja zelfs om te weten hoe het met ons zelf gesteld is. De wereld werd ons dorp en tegelijkertijd wordt ons dorp soms de wereld. Heel onze beeldvorming wordt letterlijk mee door de media bepaald. De mediasector heeft in het voorbije decennium, ook in België, een sterke uitbreiding gekend: nieuwe televisiezenders, altijd meer kanalen, internetsites, magazines en bijlagen in de kranten,... De invloed van de pers en de media in het algemeen is meer dan ooit een gegeven waarmee rekening moet gehouden worden. De media bepalen mee het maatschappelijk discours, geven aan wat relevant is, beïnvloeden de manier waarop wij de wereld ervaren. Wat niet gehoord, gelezen of gezien werd, bestaat niet. En soms wordt fictie zelfs werkelijkheid. In de toekomst zullen de technologische en economische ontwikkelingen het belang van deze sector alleen maar vergroten. Interactieve en mobiele technologieën dagen ons uit, uitgebreide kabelnetwerken geven nieuwe mogelijkheden. De Koning Boudewijnstichting wenst in het kader van haar toekomstverkennend programma media en de samenleving de maatschappelijke betekenis en consequenties van deze ontwikkelingen ter discussie te stellen. Op welke wijze kunnen de media een rol spelen in de burgersamenleving? Hoe kan de participatie van mensen via de media en de nieuwe informatietechnologieën verhoogd worden? Waar liggen er aangrijpingspunten om via de media de kwaliteit van de samenleving te verhogen? De informatie die via de media op ons afkomt worden door tal van aanbieders geproduceerd: de mediabedrijven en openbare omroepen alsook de programmamakers en journalisten. Zij bepalen voor ons het menu waaruit we kunnen kiezen, de beelden die we ontvangen, de technologie die we gebruiken en de boodschappen die we krijgen. Toch is de relatie producent-consument niet de enige mogelijke verhouding tussen de burgers en de media. Mensen kunnen immers ook zelf inhoud gaan produceren of kunnen betrokken worden in het tot stand komen van de producten van de media. Ons gewone leven wordt meer en meer onderwerp van de media zelf, waarbij de relaties tussen fictie en realiteit, tussen privé en publiek alleszins onduidelijker wordt (en misschien de herkenbaarheid en betrokkenheid groter). De relatie tussen burger en media is dus zeker niet te reduceren tot de eenvoudige aanbieder-klant relatie. Om deze relaties verder te exploreren organiseert de Koning Boudewijnstichting een reeks van drie seminaries die verschillende aspecten van deze verhouding exploreert. In deze seminaries onderzoeken we de verhouding tussen de burger en de massamedia: (1) Hoe kunnen mensen reageren op de formats en inhouden van de massamedia? Houden die media daar dan rekening mee? (2) Welke modellen van participatie van burgers in de media zijn denkbaar? En wat betekent dit dan voor de journalistieke methode en deontologie? En tenslotte, (3) hoe verschuiven de relaties tussen het publieke en private, tussen fictie en realiteit? 6 7

9 Dit rapport vormt de basisdocumentatie voor het derde seminarie uit deze reeks. Aan Daniël Biltereyst en zijn équipe van de Universiteit Gent werd gevraagd om de veranderende verhoudingen tussen privé en publiek, tussen fictie en realiteit in kaart te brengen. De voorbije jaren zijn er in de media allerlei nieuwe programmaformats ontstaan die deze verschuivingen aan het licht brengen, problematiseren en accentueren. Ook in de meer traditionele formats zoals het journaal, de kranten en talkshows is die verschuiving voelbaar. Deze ontwikkelingen roepen heel wat vragen op, zowel over de aard, de ethiek en de deontologie van de nieuwe mediapraktijken als over de rol van de media in het project van de civil society. Wellicht geven ze immers ook nieuwe mogelijkheden tot maatschappelijke betrokkenheid en herkenbaarheid.

10 Dankwoord Dit rapport werd geschreven in opdracht van de Koning Boudewijnstichting die eind 2000 een reeks seminaries organiseert over 'Media en de burger: een bijzondere verhouding'. Dit rapport begeleidt het derde en laatste seminarie, dat plaatsvindt op 5 december 2000 in het Muziekinstrumentenmuseum (MIM) te Brussel. Eerst en vooral wil ik Sofie Van Bauwel (UG) hartelijk danken voor de kritische lectuur van dit rapport, evenals voor het aanleveren van basisteksten over de talkshow, reality-tv, docusoap en ethische/deontologische aspecten. Ze stond ook in voor interviews en de zoektocht naar relevante literatuur. Een bijzonder dankwoord ook aan Philippe Meers (FWO-UG), die niet enkel de grondstof leverde voor een deel van dit rapport (de gevalstudie over 'Big Brother'), maar ook heel wat inhoudelijke correcties aanbracht aan het manuscript. We danken tevens Stefan Crets van de Koning Boudewijnstichting voor de inhoudelijke ondersteuning en de logistieke coördinatie. In het kader van dit project werd Annemie De Kockere belast met de inventarisatie van relevante literatuur. Ze stond ook in voor enkele interviews met programmamakers, producenten en academici, die we hierbij van harte danken voor hun openheid en bereidwillige medewerking (zie overzicht achterin dit rapport). Verder danken we nog Frédéric Antoine (UCL), John Corner (University of Liverpool), Peter Dahlgren (Lund University), Uwe Hasebrink (Hans-Bredow-Institut, Hamburg), Stig Hjarvard (University of Copenhagen), Joke Goovaerts, Sonia Livingstone (London School of Economics), Ernest Mathijs (Rits, Brussel), Dominique Pasquier (CNRS, Parijs), Yen Peeren (FWO-UG), Maarten Reesink (Universiteit van Amsterdam) en Roel Vande Winkel (FWO-UG). Daniël Biltereyst Dilbeek/Gent, 6 november

11 Realiteit en fictie: tweemaal hetzelfde?

12 1. Inleiding " reality is a scarce resource the fundamental form of power is the power to define, allocate and display this resource." James Carey (1989: 87) "Now we come to the concept of realism. This concept, too, must first be cleansed before use, for it is an old concept, much used by many people and for many ends." Bertolt Brecht (1938, in Harrison & Wood, 1993: 491) "In het nieuws mag iemand neergeschoten worden, in een film mag uitgebreid gedoucht worden, maar in 'Big Brother' mag het niet... Eerlijk gezegd, ik zie het controversiële gehalte niet." Herman Bral, producer Endemol-België (interview) 1.1. Commercie, controverse, publieke conversatie Tijdens de redactie van dit rapport ging 'Big Brother', één van de meest controversiële programma's uit de recente televisiegeschiedenis, van start op de Vlaamse zender Kanaal 2. Het programma toont hoe mensen in een hermetisch afgesloten prefabhuis honderd dagen lang trachten samen te leven. Een volle batterij camera's en microfoons volgt hun handelingen en emoties op de voet. Dagelijks rapporteert de zender over de nieuwste ontwikkelingen, terwijl de fans via het internet het huis dag en nacht kunnen bezoeken. Om de twee weken kiezen de deelnemers en het publiek 'democratisch' wie het huis moet verlaten. Wie als laatste overblijft, wint een pot van vijf miljoen frank. Net als in Duitsland en Nederland, waar deze Endemolproductie voor het eerst te zien was, werd het programma ook in Vlaanderen uitvoerig becommentarieerd. Het debat ging over hoe de televisie-industrie steeds meer de grenzen verlegt en schaamteloos inspeelt op de schijnbaar banale behoeften van de kijker. Heel wat commentatoren zagen in 'Big Brother' de ultieme, maar erg saaie postmoderne peepshow, waarin de meest intieme gevoelens en handelingen uit de private sfeer definitief worden onthuld. De media voerden psychologen op om de gevolgen voor de deelnemers in te schatten. Ethici vroegen zich af of dit soort programma's niet in strijd was met de 'menselijke waardigheid'. Programmamakers stelden zich openlijk vragen over de toekomst van de televisie in het post-'big Brother'-tijdperk 1. De controverse rond 'Big Brother' weekte een zelden geziene stroom van artikels en commentaren los. Dit was voor een deel het resultaat van een bewuste strategie van het productiehuis Endemol en de Vlaamse Media Maatschappij om de populariteit van het programma aan te zwengelen. Hierbij spaarden zij kosten noch moeite om het controversiële gehalte van het programma onder de aandacht te brengen van zeer uiteenlopende doelgroepen. In een uitgebreide advertentiecampagne via de televisie, de dag- en weekbladen en straataffiches werd een waas van morele paniek verspreid 2, terwijl verschillende informatieprogramma's uitgebreid aandacht schonken aan 'Big Brother' als een vernieuwend, maar maatschappelijk erg geladen fenomeen 3. Maar de controverse kon zeker niet uitsluitend worden herleid tot een commerciële strategie. Er was duidelijk meer aan de hand. Het viel op dat 'Big Brother', na een eerste golf van publieke verontwaardiging, meer dan welk ander populair programma bijzonder ernstig werd genomen 4. Het programma wierp heel wat vragen op die veel verder gingen dan wat er zich concreet in het huis afspeelde. Naar aanleiding van 'Big Brother' werd meer dan ooit publiek gedebatteerd over enkele centrale vraagstellingen met betrekking tot de rol van de televisie en andere populaire media in het afbouwen

13 van grenzen tussen voyeurisme en obsceniteit, publieke en private sfeer, werkelijkheid/feitelijkheid ('fact') en fictie, authenticiteit en spel. Vanwaar, bijvoorbeeld, die obsessie van de hedendaagse televisie om de private sfeer schaamteloos te exploiteren en zomaar bloot te leggen? Waarom lopen mensen schijnbaar zo gemakkelijk te koop met hun meest intieme emoties en gevoelens vooral wanneer er een camera in de buurt is? Waarom tonen mensen hun lichaam? Vanwaar de behoefte van de kijker om onbekende mensen in een huiselijke omgeving te begluren? Zijn de deelnemers aan 'Big Brother' wel zo eerlijk, authentiek, echt? Spelen ze niet een bikkelhard spel om de gunst van de kijker? Werden ze niet te sterk gecast of zelfs gebrieft over hoe ze bepaalde types moeten neerzetten? Bij dit alles stelde men zich natuurlijk de vraag waarom dit soort televisie juist nú wordt gemaakt. Menig commentator stelde dat het succes van 'Big Brother' niet zomaar kan worden teruggevoerd tot eenvoudig voyeurisme en dat het programma een metafoor is voor ruimere maatschappelijke vraagstukken. Het programma zou op een indirecte, maar scherpe en genuanceerde manier aantonen wat mensen rond deze millenniumwende wakker houdt. Speelt het programma niet, net als een soap, in op zeer actuele maatschappelijke thema's, zoals de erosie van familiale solidariteit en warme, intieme relaties tussen vrienden? Het programma lijkt de problematiek te behandelen van echtscheidingen, atypische en uiteenvallende kerngezinnen. Behandelt 'Big Brother' ook niet de reële bedreiging van de persoonlijke levenssfeer? Denk maar aan het bestaan van massale databestanden met persoonlijke gegevens of de alomtegenwoordigheid van bewakingscamera's. Of levert het in al zijn 'realisme' daar net openlijke kritiek op? En is het programma progressief - of net niet? In menig commentaar werd 'Big Brother' vergeleken met de Romeinse arena waarin de gladiatoren (deelnemers) de angsten van de gewone burger (kijker) daadwerkelijk moeten ondergaan 5. Is 'Big Brother' niet, samen met heel wat andere soorten programma's binnen het 'reality-tv'-genre, 'poujadistisch' omdat het inspeelt op de private angsten van de kleine burger? Is er, ten slotte én in een veel breder en speculatiever verband, geen samenhang tussen de exploitatie van de angst door de hedendaagse televisie enerzijds en de opkomst van extreem rechts anderzijds? Vissen beide uiteindelijk niet in dezelfde vijver van persoonlijk ongenoegen, angst en onmacht? 1.2. Reality-tv, 'first person media' en vervagende grenzen Dit rapport pretendeert geenszins al deze soms hoogdravende vragen te kunnen beantwoorden, terwijl het verder kijkt dan België en de casus 'Big Brother'. In dit rapport zien we 'Big Brother' als een frappant voorbeeld van hoe de televisie, en ruimer de populaire mediaproductie, een grondige transformatie en vernieuwing heeft ondergaan, niet in het minst in de manier waarop men zich tot de kijker richt. 'Big Brother' staat dan voor een explosie van het soort formaten dat we voorlopig aanduiden met de begrippen 'reality-tv' en 'first person media'. Eerst en vooral is 'Big Brother' een voorbeeld van de explosie van factuele televisieformaten. Naast de traditionele informatie- en duidingscategorieën (bijvoorbeeld nieuws, documentaires, praatprogramma's) zijn sinds het einde van de jaren 80 heel wat nieuwe genres ontstaan die zich enten op de werkelijkheid, zonder hierbij technieken van dramatische reconstructie te schuwen. Het meest voor de hand liggende concept in dit verband is reality-tv of realiteitstelevisie 6. Dit uit de Verenigde Staten overgewaaide begrip is een verzamelnaam voor uiteenlopende nieuwe formaten waarin niet enkel reële gebeurtenissen een prominente rol spelen, maar waarin 'real-life events' ook dramatisch worden gereconstrueerd. Reality-tv stond oorspronkelijk voor programma's waarin de interventies van politie- of andere hulpdiensten (bijvoorbeeld 'Rescue 911') werden getoond. Maar het begrip groeide uit tot een bredere noemer met verschillende sub- en menggenres, waaronder docudrama, docusoaps ('Het leven zoals het is'), real-life-soaps ('Big Brother'), survival- ('Expeditie Robinson'), verborgen camera- ('Souriez, vous êtes filmés'), home video- ('Videodinges') en opsporingsprogramma's met gedramatiseerde onderdelen ('Appel à Témoins', 'Opsporing verzocht'), 12 13

14 evenals heel wat andere factuele 'human interest'- programma's met de klemtoon op het alledaagse leven ('Cartes sur Table', 'Man bijt Hond'). Hoewel het concept reality-tv wereldwijd is ingeburgerd, kampt het met enkele problemen. Zo is het verre van eenduidig en wordt het door verschillende auteurs anders ingevuld. Het legt duidelijk de klemtoon op het medium televisie, terwijl de aandacht voor 'real life events' een breder fenomeen is, dat terugkomt in de pers en de radio. Bovendien kan men zich afvragen in welke mate reality-tv realistischer is dan sommige vormen van fictie: de aanspraak op realiteit (de 'realiteitsclaim') is erg betwist, gezien het gebruik van reconstructies en andere dramatische technieken. Naast de explosie van hybride, maar grotendeels factuele formaten is 'Big Brother', ten tweede, exemplarisch voor hoe de populaire media en vooral televisie steeds meer aandacht schenken aan getuigenissen van gewone burgers. Dit gebeurt veelal in de vorm van persoonlijke, subjectieve statements geplaatst in een alledaagse, realistische setting. In dit verband wordt vaak de aandacht gevestigd op de vervagende grenzen tussen private en publieke sfeer, waarbij de media subjectieve uitspraken, handelingen en emoties van gewone burgers in de openbaarheid brengen. In dit verband is het interessant om te verwijzen naar het begrip 'first person media' zoals Jon Dovey dit recentelijk heeft gebruikt 7. Dit begrip verwijst min of meer naar eenzelfde corpus van programmaformules, waartoe reality-tv hoort, maar legt nieuwe accenten in de transformatie van de populaire mediaproductie. Het begrip 'first person media' heeft betrekking op verschillende media en verwijst naar "subjective, autobiographical and confessional modes of expression which have proliferated during the 1990s across print journalism, literature, factual TV programming and digital media" (Dovey, 2000: 1). De media hebben niet alleen meer aandacht voor factuele formules. Ze plaatsen de individuele subjectieve ervaring op de voorgrond. Dit gaat volgens Dovey (p. 25) ten koste van de meer objectieve stem van de belangeloze expert. Dit alles blijft niet zonder gevolgen voor de bestaande, meer traditionele formaten. Zo maakte het traditionele praatprogramma (of talkshow) een evolutie door in de richting van meer participatie van de gewone 'burger' (bijvoorbeeld in 'audience discussion programmes' of publieksdiscussieprogramma's, zoals 'Eerlijk gezegd', 'C'est mon Choix') en meer aandacht voor persoonlijke verhalen met een duidelijke emotionele ondertoon (bijvoorbeeld 'emo-tv', bekentenissen- en confrontatieprogramma's, zoals 'Het spijt me' of 'Liefde op het eerste gezicht'). De objectieve, meer abstracte getuigenis van de expert wordt hier steeds meer ingeruild voor het subjectief, persoonlijk relaas van de man/vrouw-in-de-straat. Ook het traditionele nieuws maakte gelijkaardige ontwikkelingen door. Zo moet 'hard' nieuws (bijvoorbeeld buitenlands nieuws) steeds meer plaats ruimen voor 'softer', 'human interest' nieuws. Het traditionele nieuws met zijn kenmerkende 'top down'- journalistiek lijkt te wijken voor een 'bottom up'- benadering (bijvoorbeeld 'Koppen'). Dit betekent dat het nieuws steeds meer gemaakt wordt vanuit het perspectief van de belangen, de belangstelling en de kennis van de gewone burger. Met een boutade stelt het begrip 'first person media' dat het hedendaagse televisienieuws minder experts toont, maar des te meer straatinterviews. [Zie Tabel 1 ] Enkele kenmerken van de concepten 'reality-tv' en 'first person media' Tabel 1 Reality-tv First person media F klemtoon op factuele informatie F technieken van dramatische reconstructie F grensvervaging 'fact'/'fiction' F klemtoon op persoonlijke, subjectieve statements, emoties en handelingen F privaat discours van gewone mensen/burgers F grensvervaging private/publieke sfeer

15 1.3. Opzet en organisatie van het rapport: rol van televisie in het 'civil society'-project De bloei van reality-tv en de exploitatie van de private sfeer via 'first person media' werpen heel wat vragen op. Naast ethische en deontologische kwesties (bijvoorbeeld rond privacy) bestaat er nogal wat ongerustheid over de bredere maatschappelijke gevolgen. Dit geldt niet alleen voor sommige vormen van reality-tv, waarin openlijk geweld wordt getoond (bijvoorbeeld 'America's Most Wanted'). Ook de transformatie van het traditionele nieuws roept heel wat vragen op 8, omdat deze programmacategorie veelal wordt beschouwd als een centraal middel waarmee de media de consument (kunnen) kneden tot een maatschappelijk bewuste en goed geïnformeerde burger. Het gebrek aan deskundige duiding bij maatschappelijk belangrijke thema's kan worden gezien als een vorm van desinformatie, aangezien het televisienieuws voor heel wat burgers een belangrijke informatiebron is. Dit kan op termijn ernstige implicaties hebben voor hoe een samenleving via de media consensus nastreeft. Kritische auteurs, zoals Dovey (2000: 155), stellen dan dat een toename van "ordinary, non-expert people speaking subjectively and emotively represents a shift in public culture that may have important implications for the conduct of civil society". Anderzijds openen deze nieuwe programmaformaten en de transformatie van nieuws en praatprogramma's wel nieuwe mogelijkheden in het kader van het project van de 'civil society 9 '. Zo lijken de nieuwe praatprogramma's zelfs te fungeren als nieuwe fora voor maatschappelijk debat, overleg en participatie. Ook de hervorming van het traditionele nieuws kan bijdragen tot een grotere herkenbaarheid en betrokkenheid van het publiek. In dit rapport staat de rol van de media als fora voor maatschappelijke meningsvorming en fora als instrument tot representatie, informatie en participatie centraal. We leggen ons hierbij in eerst instantie toe op de betekenis van de transformatie van de televisie in de richting van reality-tv en 'first person media'. We wensen ook rekening te houden met de invloed daarvan op enkele traditionele categorieën (bijvoorbeeld nieuws). De klemtoon ligt weliswaar op het medium televisie, maar heel wat van de beschreven tendensen gelden ook voor andere media, zoals de geschreven pers of de radio 10. Om de dynamiek in het televisieaanbod te begrijpen [Figuur], 1 houden we enerzijds rekening met de grensvervaging tussen fictie en realiteit. Hypothetisch stellen we hier dat het aanbod van factuele programma's is toegenomen, terwijl het televisieaanbod in het algemeen in de richting van meer factuele informatie is geëvolueerd. Anderzijds onderstrepen we Figuur 1 Dynamiek in het televisieaanbod volgens de assen fact/fiction en publieke/private sfeer grotere exploitatie private sfeer (first person media) publieke sfeer fact nadruk op meer factuele informatie (invloed reality-tv) fiction private sfeer 14 15

16 dat dit samenhangt met andere ontwikkelingen, waaronder de nieuwe verhouding tussen de publieke en private sfeer. Bij dit laatste gaat het om de verdere exploitatie van de private sfeer via 'first person media'. Deze hypothesen omtrent de dynamiek in het televisieaanbod willen we in dit rapport toetsen aan de hand van enkele formaten en concrete voorbeelden (hoofdstuk 3). Enkele van de vraagstellingen in dit rapport zijn: F Welke zijn de oorzaken en achtergronden van deze transformatie van het televisieaanbod? F Hoe moet men de komst van reality-tv en 'first person media' beoordelen in het hele project van de televisie als forum voor maatschappelijke meningsvorming en als instrument voor representatie, informatie en participatie? F Hoe zit het met de gevolgen voor het nieuws? F In welke mate verschillen de uiteenlopende programmagenres? F Welke zijn de belangrijkste ethische en deontologische vragen en oplossingen? Dit rapport is niet opgevat als een definitief werkstuk dat deze vragen eenduidig kan beantwoorden. Rond de transformatie van de televisie werd de afgelopen jaren internationaal bijzonder veel gepubliceerd vaak op een polemische en essayistische wijze (zie bibliografie). In deze discussies nemen de auteurs vaak erg gepolariseerde posities in, voor of tegen de nieuwe programmacategorieën. Dit rapport wil de problematiek echter genuanceerd en meer dialogisch benaderen, waarbij we uitvoerig zullen verwijzen naar de posities in het debat wat zich uit in het belang van de citaten. Dit onderzoeksrapport kan het best worden gelezen als een op (eerder) onderzoek, veldwerk en literatuurstudie gefundeerd werkstuk over de maatschappelijke betekenis van de transformatie van de televisie, voornamelijk in de richting van factuele programma's. hier enkele perspectieven en posities aan ( 2.4) die ons in staat moeten stellen om meer systematisch na te denken over de maatschappelijke rol van reality-tv en 'first person media'. In het derde hoofdstuk nemen we een selectie van programmacategorieën en cases onder de loep (onder meer praatprogramma's, docusoaps, nieuws). Telkens trachten we op basis van de belangrijkste internationale literatuur en het onderzoek terzake de transformatie van het genre te beschrijven en de maatschappelijke implicaties ervan te evalueren. In een laatste hoofdstuk stellen we ons nog enkele vragen met betrekking tot ethiek, deontologie en beleid. We trachten hier de transformatie van het televisiediscours te omschrijven én te evalueren in het licht van het project van de 'civil society'. Hierbij dienen we deze ontwikkeling noodgedwongen ruimer te kaderen binnen theorieën omtrent de relatie mediamaatschappij-democratie. Gezien de beperkte omvang van dit rapport hanteren we soms overzichtstabellen met trefwoorden, terwijl we achterin dit rapport tevens een glossarium opnemen. We vragen de lezer uitdrukkelijk rekening te houden met het reducerend karakter van deze trefwoorden. We geven ook een overzicht van de besproken programma's en de interviews die we in het kader van dit rapport hebben afgenomen. In het volgende hoofdstuk plaatsen we de transformatie van het televisieaanbod in een breder perspectief. Daarbij gaat de aandacht zowel uit naar de maatschappelijke achtergronden ( 2.3), als naar de oorzaken die te maken hebben met de transformatie van de mediastructuur en -productie ( 2.2). We reiken

17 voetnoten 1 1 Zie Bonte, L. (2000a) Een pervers spel voor ramptoeristen: Sociaal psychologe Vera Hoorens, De Morgen, 18 september 2000, p. 20; De Ceulaer, J. (2000) Een spelletje mens-erger-je-niet, Knack, 30 augustus 2000, pp ; Raes, K. (2000) They shoot horses, don t they? Over Big Brother en aanverwanten, De Morgen, 14 oktober 2000, p. 3; Serneels, K. (2000) Menselijk gedrag in groep van Plato tot Big Brother, De Morgen, 6 oktober 2000, p Bij de lancering van het programma beklemtoonden de advertenties de afkeurende stemmen van het politieke en journalistieke establishment (bijvoorbeeld van Hugo Camps, Stefaan De Clercq en Dirk Sterckx). In de pilootaflevering werd voortdurend gerefereerd aan controverse, terwijl de dagelijkse reportages over de gebeurtenissen in het huis al snel een pikante selectie toonden met een sterke emotionele en zelfs erotische geladenheid. Zie in dit verband ook de literatuur omtrent morele paniek en mediaschandalen (Lull & Hinermann, 1997; Thompson, 1998). 3 Zo behandelden zowel Telefacts als het VTM Journaal het programma uitgebreid, vooral tijdens de eerste maand van het programma. In een interview vooraf (7 augustus 2000) verklaarde Klaus Van Isacker (directeur Informatie VTM) nog dat de nieuwsredactie kritisch rapporteert over het eigen huis, alsook dat Big Brother voor het VTM journaal enkel nieuwswaardig wordt wanneer het werkelijk nieuwswaardig is voor de media in het algemeen, vooral de kranten. 4 Het viel ook op dat, anders dan in Duitsland, de programmamakers hier grotendeels buiten schot bleven. In Duitsland had de minister van Binnenlandse Zaken Otto Schily nog gepleit voor een boycot tegen het programma, hierin luidruchtig gesteund door collega-politici, opiniemakers, de verzamelde kwaliteitspers en de kerk (Winter, 2000; Mikos et al, 2000). 5 De Gruyter, D. (2000) Gevangene van de blik. Het gladiatorparadigma, Andere Sinema, zomer 2000, 155: Hoewel reality-tv niet eenduidig gedefinieerd kan worden, verkiezen we dit Engelstalig begrip; het begrip realiteitstelevisie wordt immers zelden gehanteerd. 7 Jon Dovey (2000) Freakshow. First Person Media and Factual Television. Londen: Pluto Press. 8 Zie in Vlaanderen recent nog: Dekeyser, M. (2000) De media een pretpark. De devaluatie van het nieuws. Vianen: House of Books. 9 Civil society is een complex, moeilijk te vertalen begrip, dat niet eenduidig kan worden omschreven (Abercrombie, Hill & Turner, 1988: 34). Met het begrip civil society verstaan we een ruimte of een zone die door diverse maatschappelijke groepen en organisaties wordt gevormd (in het ideaal geval horen media daartoe) om burgers te beschermen tegen de belangen van machtige economische organisaties en de staat. Voor Dahlgren (1995: 6) is het een buffer against single-minded and reductionistic visions of the good life. 10 Zo beschrijven we verder hoe de televisie de idee van alternatief forum voor debat en representatie tracht vorm te geven via bijvoorbeeld talkshows. Ook radioprogramma s zoals Groot Gelijk (Radio 1) hebben een dergelijk opzet

18 2. Transformatie van media, maatschappij en democratie: concepten en denkkaders "We are witnessing the evolution of a new 'regime of truth' based upon the foregrounding of individual subjective experience at the expense of general truth claims There is a real sense that everyday life itself mirrors (the fragmented self, the emergence of new complex identities)." Jon Dovey (2000: 25-6) Toch mag het vernieuwend karakter niet worden ontkend. Afgezien van de concrete evaluatie van deze programma's is het duidelijk dat de televisie-industrie in de jaren 90 heel wat vernieuwingen heeft ondergaan, vooral in de ontginning van alledaagse situaties. Niet enkel de industrie, maar ook heel wat commentaren en analyses beklemtonen steevast de recente 'paradigmatische' transformatie van het medium 12. In dit hoofdstuk proberen we aan te tonen dat die vernieuwing niet te begrijpen valt zonder rekening te houden met de nieuwe context waarin de media sedert de jaren 90 functioneren. Zo hangt de komst van heel wat programmasoorten binnen reality-tv samen met het gebruik van nieuwe technologieën. Denk maar aan de brede introductie van bewakingscamera's, 'home video' of camcorders. Vooral de verspreiding van lichte, hoogkwalitatieve digitale camera's is een voorwaarde voor uiteenlopende programma's waarin fragmenten uit het dagelijkse leven worden geïntegreerd. Dit kan gaan van specifieke 'home video'-programma's, programma's met verborgen cameratechnieken ('Souriez, vous êtes filmés'), datingprogramma's (reisverslagen in 'Blind Date') tot en met programma's over het alledaagse leven ('Cartes sur Table') Inleiding Reality-tv, 'first person media' en diverse nieuwe programmaformaten worden in advertentiecampagnes vaak voorgesteld als belangwekkende vernieuwingen in het televisieaanbod. Toch moeten we kanttekeningen plaatsen bij dit industrieel 'novelty'-discours. Zo hebben de meest 'nieuwe' programmaformaten zeker een hele ontwikkeling doorgemaakt en groeiden ze vaak uit meer traditionele genres. Docusoaps zoals 'Camping' of 'Airport' hebben in hun dramatische opbouw duidelijke wortels in de soaptraditie en vertonen duidelijke productionele overeenkomsten met bepaalde documentaire tradities waarin de observatie van een kleine groep mensen in één instelling centraal staat 11. Naast deze evidente technologische factor is er de bredere maatschappelijke transformatie, inclusief de ontwikkelingen binnen de televisiesector. De 'nieuwe' programmaformaten binnen reality-tv en 'first person media' moeten we in die zin zien als een resultante (maar geen rechtstreeks gevolg of spiegel) van sterk gewijzigde mediaspecifieke en ruimere maatschappelijke achtergronden ( 2.2 en 2.3). Hierbij komt de rol van de media aan bod in het project van de 'civil society'. In de literatuur bestaat hierover echter geen eensgezindheid en wedijveren verschillende denkkaders over de maatschappelijke draagwijdte van deze nieuwe mediaproducten ( 2.4) De markt als voedingsbodem "Certainly, it is right to be wary and sceptical at the moment. A new fluidity of representational boundaries in documentary has appeared in response to the market need to hybridize across genres in the search for competitively attractive new recipes." John Corner (1999b: 183)

19 Amerikaanse voorbeelden: concurrentie, distinctie en exploitatie van maatschappelijke/ethische kwesties De Amerikaanse hoogcompetitieve televisiesector van de jaren 80 wordt algemeen beschouwd als de bakermat van de verschillende programmagenres binnen reality-tv en 'first person media'. De deregulering van het televisielandschap bracht de ontwikkeling met zich mee van programma's met veel aandacht voor reëel geweld en misdaad. Programma's als 'Unsolved Mysteries' 13, 'Rescue 911' en 'America's Most Wanted' toonden een mengeling van studiogetuigenissen van slachtoffers en politiemensen, dramatische reconstructies én ruwe authentieke beelden (afkomstig van bewakingscamera's, opnamen van de politie of toevallige camcorderregistraties). Het geheel werd snedig gemonteerd, stevig onderbouwd met muziek en voorzien van commentaar. In elke 'reality crime show' werd in een snel tempo een hele reeks misdaden behandeld. Dit nieuwe 'reality crime genre' ademde weliswaar de aura van authenticiteit uit, maar bleek uiteindelijk een uiterst hybride product. Het authentieke materiaal werd in een breder verhaal geplaatst waarin individuele personages, conflicten en actie primeerden. Deze fictionele, narratieve technieken modelleerden reële mensen van vlees en bloed tot personages. Echte misdadige handelingen en de bestrijding ervan werden gepresenteerd als scènes in een (chrono)logisch gemonteerd verhaal. En, geheel volgens de geijkte klassieke filmvertelling, de gebeurtenissen in de show mondden vaak uit in een happy end. Dit nieuwe succesvolle genre kreeg snel heel wat navolging. Televisiemakers verlegden hun terrein van politiediensten naar reddingswerkers, hulp- en spoeddiensten. Het 'reality crime genre' breidde zich uit tot reality-tv 14, waarin andere ongewone situaties met geweld, gevaar en actie een cruciale rol speelden. Het is rond deze periode dat de kritiek op het genre toeneemt, vooral wanneer de klemtoon op ongewone reële situaties en mensen ('freaks') zich verder uitbreidt naar nog andere genres, zoals het praatprogramma ('The Jerry Springer Show') en zelfs het nieuws. De affaires Lewinsky en O.J. Simpson worden vaak aangehaald om aan te tonen hoe het nieuws zich, soms maandenlang, op een klein aantal nieuwsfeiten (gepresenteerd als 'stories') met een hoge spektakelwaarde concentreert, terwijl meer relevante maatschappelijke ontwikkelingen niet worden behandeld. Afgezien van de maatschappelijke, ethische of deontologische dimensies van deze ontwikkelingen, dient men de Amerikaanse televisiesector van de jaren 90 toch te zien als een rijke experimentele bodem voor steeds weer nieuwe programmaformules. In deze sterk competitieve marktstructuur wedijveren steeds meer zenders met vaak uitdagende programma's, waarin maatschappelijke thema's en ethische kwesties ten volle worden geëxploiteerd. De zenders gebruiken hierbij maatschappelijke controverse als een promotioneel en distinctief middel om zich van de vele concurrenten te onderscheiden. Deze strategie uit zich tevens in de poging om het 'novelty'-karakter te tonen en het controversiële gehalte te beklemtonen. In deze markt ontstaan in een snel tempo heel wat nieuwe programmaformules met een factuele inslag, aangeduid met telkens nieuwe genrebegrippen, gaande van de 'eco-disaster film' tot 'triumph-over-tragedy documentary'. Rond deze transformatie van het televisieaanbod in de Verenigde Staten werd al sinds het einde van de jaren 80 een hevig debat gevoerd. Hierbij komen zowel ethische als deontologische kwesties aan bod, zoals de gevaren met betrekking tot de inbreuken op de privacy (bijvoorbeeld bij camcorderopnamen zonder toestemming) of de vraag of programmamakers de deelnemers aan hun uitzendingen niet beter moeten beschermen (bijvoorbeeld bij reality-tv of 'confessional chat shows' met zeer persoonlijke onthullingen over extreme seksuele voorkeuren). Een ander cruciaal element in de publieke discussie heeft betrekking op de aard en de manier waarop dit soort televisie maatschappelijke en ethische thema's behandelt. De dramatische inkleding verloopt, aldus de critici, steevast via een sterke stereotypering en personalisering. De behandelde thema's (seksualiteit, geweld) leggen de klemtoon op extreme gevallen of 'freaks'. De programma's krijgen het verwijt geen aandacht te hebben voor de achtergrond, duiding of de mogelijke gevolgen. Zo toont reality-tv veelal een stoet 18 19

20 van geweld en misdaden vol individuele misdadigers en slachtoffers, terwijl de oorzaken noch de gevolgen van de gebeurtenissen aan bod komen. Heel wat critici zien het gebruik van maatschappelijke vraagstellingen als een perverse exploitatie die aanleiding geeft tot een grotere stereotypering, een eenduidige beeldvorming én minder begrip voor de behandelde problematiek. De scherpste critici oordelen dan ook bijzonder negatief over de gevolgen van dit soort televisie voor de Amerikaanse samenleving Op de ruïnes van de 'public service': infotainment, tabloidisering, gevaren voor publieke communicatie en cultureel burgerschap Dit Amerikaans voorbeeld leert hoezeer de ontwikkeling van het televisieaanbod niet enkel van 'first person media' en reality-tv, maar tevens van nieuws en talkshows enkel te begrijpen valt binnen een sterk gedereguleerde markt. Niet enkel het soort programma was gewijzigd. Hetzelfde gold voor de keuze en de manier waarop maatschappelijke kwesties aan bod kwamen. Zonder in extreem determinisme te vervallen, dienen we met andere woorden ernstig rekening te houden met deze structurele en politiekeconomische voorwaarden. Vanuit dit perspectief ligt het voor de hand dat ook in Europa en België het televisieaanbod enkele fundamentele transformaties doormaakte, geheel in het verlengde van de deregulering van de televisiesector. In de meeste West-Europese landen werd sinds het einde van de jaren 80 het plaatselijke monopolie van de publieke omroepen doorbroken. In enkele jaren tijd zorgde de introductie van nieuwe commerciële zenders voor een fundamentele verandering van het omroeplandschap, gaande van de financiering, de interne organisatie en de productiewijzen tot en met het concept van het publiek, de programmering en de hele omroepfilosofie 16. Net als in de Verenigde Staten zorgde de structurele transformatie van de televisie voor heel wat discussies over de kwaliteit van het media-aanbod, de maatschappelijke rol en verantwoordelijkheid van de media en over ethische en deontologische kwesties. Volgens voorstanders van de deregulering heeft de nieuwe omroeporde gezorgd voor een vrije markt met een ruimer, divers aanbod waarin de idee van 'consumer choice' centraal staat [Zie Tabel 2 ]. Geheel in de lijn van een liberaal denkkader stelden ze dat de concurrentie, het groter aantal zenders en de toename van de zendtijd de kijker meer keuze zouden geven. Dit zou ook gelden voor de maatschappelijke rol van de televisie als centraal informatiekanaal voor de burger. De nieuwe private zenders zouden een onafhankelijk alternatief bieden voor het journaal van de publieke omroep die, ook in België, de invloed had ondervonden van een sterke (partij)politieke bevoogding. Bij de commerciële omroepen zou een nieuwe journalistieke aanpak de klemtoon leggen op zachter nieuws, tevens gebracht vanuit een zogenaamde 'bottom up'- benadering. Dit betekent dat de private zenders in hun nieuws en andere factuele programma's niet uitsluitend aandacht zouden schenken aan economische, financiële, politieke en andere belangwekkende onderwerpen die te maken hebben met de organisatie van de staat en de structuur van de samenleving (hard nieuws). Ze zouden ook aandacht schenken aan 'human interest' en aan onderwerpen die te maken hebben met het alledaagse leven van de burger (zacht nieuws). Zowel in deze harde als in zachte sectoren zou een journalistiek bedreven worden die in hoge mate aandacht schenkt aan de belangen en vaardigheden van de modale mediagebruiker. Volgens deze voorstanders van deregulering was de publieke omroep in zijn 'mode of address' (aanspreekwijze) al te lang afstandelijk, terwijl de basisideeën van publieke dienstbaarheid en de hele sociaal-culturele-educatieve logica niet werden waargemaakt. In hun duidings- en informatieve programma's zou de publieke omroep te zeer harde onderwerpen belichten via een 'top down'- journalistiek. Voor de burger stond de publieke omroep, nog steeds volgens dit liberaal denkkader, al te zeer voor de belangen van de staat, partijen, grote organisaties en andere dominante maatschappelijke instituties. Critici stelden echter heel wat vragen bij deze visie. Zo zou de nieuwe omroeporde steeds meer gedomineerd