G-voetbal. Werkblad beschrijving interventie voor Goed Beschreven. t.b.v. Menukaart Sportimpuls

Transcriptie

1 Werkblad beschrijving interventie voor Goed Beschreven t.b.v. Menukaart Sportimpuls Originele versie: maart 2013, versie 1.0 Versie MSI: januari 2014 Versie Goed Beschreven: juni 2014 Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad LET OP velden met de aanduiding MSI, zijn verplicht voor het aanmelden voor de Menukaart Sportimpuls Voor meer informatie: Juni 2014, versie Goed Beschreven

2 Colofon Ontwikkelaar/licentiehouder van de interventie Naam KNVB Adres Woudenbergseweg Postcode 3707 HX Plaats Zeist Telefoon Fax Website (van de interventie) G-voetbal Contactpersoon Vul hier de eerste contactpersoon voor de interventie in, wanneer deze afwijkt van de ontwikkelaar of licentiehouder Naam Marcel Geestman Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Tweede contactpersoon Vul hier de tweede contactpersoon voor de interventie in Naam Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Irene Dekker Woudenbergseweg HX Zeist Referentie in verband met publicatie Naam auteur Titel interventie Databank(en) Plaats, instituut Datum Het Werkblad moet een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie zijn en geeft informatie over de interventie die van belang is voor de beoordeling van de kwaliteit en randvoorwaarden van de interventie. Daarnaast is de informatie bedoeld voor bezoekers van de databank(en) van de samenwerkende organisaties. Het Werkblad is een invulformulier, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. Kijk in de handleiding die bij dit werkblad hoort ter ondersteuning bij het invullen van dit werkblad. Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende organisaties 2

3 Inhoud Colofon... 2 Samenvatting MSI... 4 Uitgebreide beschrijving Probleemomschrijving MSI Beschrijving interventie Samenhang (Facultatief) Uitvoering Evaluatie van praktijkervaringen Aangehaalde literatuur

4 Samenvatting MSI Eén A-4tje, maximaal 400 woorden Schrijf hier een korte pakkende beschrijving van de interventie en neem hier in ieder geval de volgende onderdelen in op: Doelgroep, doel en aanpak van de activiteiten. Een groot deel van de mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking beweegt volgens richtlijnen van de Nederlandse Norm Gezond Bewegen niet voldoende. Terwijl lichaamsbeweging voor deze mensen belangrijk is. Het is goed voor de gezondheid, het voorkomt sociale isolatie en verbetert motorische vaardigheden. Voor mensen met een beperking is het belangrijk om met gelijkgestemden op hun eigen niveau de sport van hun voorkeur te kunnen beoefenen. Dat mensen met een beperking onvoldoende sporten heeft onder andere te maken met een beperkt sportaanbod. G-voetbal is een mooie kans om de grootste sport in Nederland, namelijk het voetbal, ook voor mensen met een beperking toegankelijk te maken. Doelgroep De einddoelgroep van het aanbod bestaat uit huidige en startende voetballers (11 jaar e.o.) met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking, die teveel belemmeringen ondervinden om mee te kunnen doen met het reguliere voetbalaanbod. Doel Het primaire doel van de interventie is het structureel verbeteren van het sport- en beweeggedrag (meer bewegen) van jongeren (vanaf 11 jaar) en volwassenen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking. Door G-voetbal probeert de KNVB het aanbod landelijk dekkend te krijgen om voetballers met een beperking zo laagdrempelig en zo goed mogelijk te bedienen. Aanpak Om te komen tot een structureel G-voetbalaanbod bij voetbalverenigingen dienen er verschillende stappen te worden doorlopen. In deze stappen wordt er eerst een werkgroep opgezet die zich bezig houdt met het opzetten van G-voetbal binnen de vereniging. De eerste taken van deze werkgroep zijn: inventariseren of G- voetbal mogelijk is bij de vereniging, de doelstelling en een plan van aanpak opstellen. Daarna start het werven van leden door promotieactiviteiten waarbij het doel is om mensen met een beperking te binden aan de vereniging. De laatste stap is het structureel organiseren en aanbieden van activiteiten voor de doelgroep. Het opstarten van G-voetbal zal afhankelijk van de doelstellingen voor de vereniging ongeveer een half seizoen (half jaar) in beslag nemen. Ondersteuning Met name in de opstartfase begeleidt de KNVB het proces. Met de specifieke kennis van de doelgroep en het aanbod kan de begeleider vanuit de KNVB de lokale situatie en uitgangspunten van de aanvrager in kaart brengen. Op basis hiervan kan de ondersteuning worden bepaald. 4

5 Uitgebreide beschrijving 1. Probleemomschrijving MSI Probleem Voor welk probleem, thema of risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard en ernst van het probleem Gebruik hiervoor maximaal 400 woorden. Beschrijf ook de spreiding (hoe vaak komt het probleem voor en bij wie) en de mogelijke gevolgen (immaterieel en materieel) als er nu niet wordt ingegrepen. Het is moeilijk om aan te geven hoeveel mensen in Nederland een lichamelijke en/of cognitieve beperking hebben omdat hiervan geen centrale registratie bestaat. Gebaseerd op het aantal aanvragen voor zorgbijdrage in het kader van de AWBZ zijn dit er tenminste (Von Heijden et al., 2013). Volgens Hartman et al. (2010) vermijden mensen met een cognitieve beperking het meedoen aan sportieve activiteiten. Daarnaast bewegen mensen met een motorische beperking minder dan de gemiddelde Nederlander (Von Heijden et al., 2013). In 2011 voldeed 64% van de mensen zonder beperking aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. Voor mensen met een lichte en matige/zware motorische beperking was dit respectievelijk 59% en 42%. Als we dan echter naar sportparticipatie kijken blijkt dat wekelijkse sportdeelname onder mensen met een beperking (lichte beperking:40% en zware beperking:29%) een stuk lager is dan bij mensen zonder beperking (58%). Lichaamsbeweging en sport hebben een positieve invloed op de gezondheid (PAGAC, 2008; Haskell et al., 2007; US DHHS, 1996). Regelmatig voldoende bewegen verlaagt het risico op verschillende ziekten en overgewicht. Daarnaast kan sport in verenigingsverband voor mensen met een beperking bijdragen aan het voorkomen van sociale isolatie, helpen om beter te integreren in de samenleving en aan het verbeteren van motorische vaardigheden (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2008). Mensen met een beperking zouden dus, net als mensen zonder beperking, voldoende moeten bewegen. Een belangrijke beperkende factor hierin is dat mensen met een beperking niet altijd deel kunnen nemen aan regulier (sport)aanbod. Niet voor niks stromen voetballers met een beperking vaak rond de leeftijd van 11 jaar uit bij het reguliere voetbal (overstap van E- naar D-pupillen). Uit het onderzoek van Kroesemeijer & Van Groenestein (2013) blijkt dat reguliere voetballers rond deze leeftijd geen hogere uitstroom laten zien. Een belangrijke reden voor gestopte reguliere voetballer om weer te beginnen met voetbal is plezier hebben in het voetbal. Spelers moeten dus plezier hebben in voetballen. Verder is het belangrijk dat spelers binding hebben met de vereniging waar ze spelen, hoge sociale binding zorgt namelijk voor hogere sportparticipatie gedurende het leven (Peerdeman et al. 2011). Het is dus van belang dat er voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking aangepaste vormen van sport bestaan, zodat zij met gelijkgestemden en op hun eigen niveau lichamelijk actief kunnen zijn in de sport van hun voorkeur. Voetbal is de populairste sport van Nederland en is bij iedereen bekend, bovendien is er niet veel aanpassing nodig om de sport geschikt te maken voor mensen met een beperking. Echter, er is nog niet overal voldoende bekendheid met G-voetbal en in 2012 was G-voetbal mogelijk bij slechts 13% van de voetbalverenigingen (KNVB jaarverslag 2012). G-voetbal is een mooie kans om de grootste sport in Nederland ook voor mensen met een beperking toegankelijk te maken, zodat iedereen een leven lang van voetbal kan genieten. 5

6 2. Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als de school als de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie verder bij de betreffende paragrafen hieronder. 2.1 Doelgroep MSI Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? De einddoelgroep van de interventie bestaat uit huidige en startende voetballers (11 jaar e.o.) met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking, die te veel belemmeringen ondervinden om mee te kunnen doen met het reguliere voetbalaanbod. Op basis van leeftijd zijn hierbinnen twee subdoelgroepen te benoemen: 1. Jeugd (11-18 jaar) Vanaf 11 jaar stappen reguliere spelers over naar een groter veld, dit is een reden waarom mensen met een beperking soms niet meer mee kunnen komen (zie probleemomschrijving). Verder stromen hier ook spelers in die nog niet eerder hebben gevoetbald. 2. Senioren (19 jaar en ouder) Deze groep kan op verschillende manieren ontstaan: door middel van doorstroming vanuit de jeugd, deze spelers hebben al een voetbalachtergrond en willen hier graag mee doorgaan. Een andere manier is dat het nieuwe mensen zijn die willen starten met voetbal. Deze groep zal anders benaderd moeten worden doordat ze nog nooit gevoetbald hebben of na lange tijd weer beginnen. Intermediaire doelgroepen Intermediaire doelgroepen zijn: - Een coördinator bij de voetbalvereniging - Train(st)er(s) - Ouder(s) - Leerkrachten - Buurtsportcoaches/combinatiefunctionarissen - Welzijn professionals De rollen en samenwerking van betreffende intermediaire doelgroepen staan beschreven bij locatie en uitvoerders. 6

7 Selectie van doelgroepen Hoe wordt de doelgroep en - indien van toepassing - de (intermediaire) doelgroep(en) geselecteerd? G-voetbal is bedoeld voor een brede groep mensen die vanwege hun beperking een aangepaste vorm van voetbal spelen. Echter, er is een grijs gebied voor wat betreft geschiktheid voor deelname aan het G-voetbal en dat geeft soms onduidelijkheid. De coördinator binnen de voetbalvereniging bepaalt welke spelers wel en niet mee kunnen doen aan G-voetbal. Meestal geeft een onderwijs-indicatie een beeld van de mogelijkheden voor de G-voetballer. Volgt iemand Speciaal Onderwijs (of heeft iemand in het verleden Speciaal Onderwijs gevolgd) binnen het Cluster 3 (ZMLK), dan is de kans groot dat diegene in aanmerking komt. Er zijn echter ook kinderen met een rugzakje (ambulante begeleiding) die regulier onderwijs volgen, die in aanmerking kunnen komen. G-voetbal is, vanwege het specifieke voetbalspel niet bedoeld voor: Mensen die rolstoelgebonden zijn Mensen met een gedragsprobleem (bijvoorbeeld uit Cluster 4 Speciaal Onderwijs) Mensen met een volledige visuele beperking (Cluster 1 Speciaal Onderwijs) Mensen met een auditieve beperking (Cluster 2 Speciaal Onderwijs) Bij G-voetbal kan verder soepel om worden gegaan met toelating: kijk naar het individu en bepaal of dat individu wel of geen plekje binnen het G-voetbal kan vinden. Hierbij gaat het er vooral om om zoveel mogelijk gelijkgestemde groepen te creëren. Bijvoorbeeld: een team dat voor de helft bestaat uit mensen met een motorische beperking en voor de helft uit mensen met autisme, werkt vaak niet. Deze selectie kan door de coördinator en de trainer worden gedaan. In de handleiding G-voetbal zit een registratieformulier om enkele eigenschappen van inschrijvers te achterhalen. Verder worden er tips genoemd die gebruikt kunnen worden om de teams op een goede manier in te delen. In het G-voetbal wordt er voor spelers onderscheid gemaakt in drie niveaus (A, B en C). Deze worden mede bepaald door de mate waarin de doelgroep bekend is met de regels, een goede lichamelijke conditie heeft en om kan gaan met wedstrijdspanning vast te stellen. 2.2 Doel MSI Hoofddoel Wat is het hoofddoel van de interventie? Het primaire doel van de interventie is het structureel verbeteren van het sport- en beweeggedrag (meer bewegen) van jongeren en volwassenen (vanaf 11 jaar) met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking door voetbalaanbod op maat aan te bieden. Met de ontwikkeling van G-voetbal probeert de KNVB het voetbalaanbod landelijk dekkend te krijgen om voetballers met een beperking zo laagdrempelig en zo goed mogelijk te bedienen. Subdoelen Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: koppel de subdoelen aan de betreffende (intermediaire) doelgroepen, bijvoorbeeld in een schema. Subdoelen op de einddoelgroep zijn: 1. Mensen met een beperking zijn bekend met voetbal en nemen met plezier deel aan de sport, in trainings- en/of competitievorm, door middel van een lidmaatschap bij een club; 2. Deelnemers aan G-voetbal beoefenen de sport zoveel mogelijk op hun eigen niveau en in een groep met zoveel mogelijk gelijkgestemden (qua leeftijd, beleving en capaciteit). Subdoelen op intermediaire doelgroepen en andere betrokkenen: 3. De train(st)ers van de uitvoerende vereniging beschikken over kennis en vaardigheden, die nodig zijn om G-voetballers verantwoord te begeleiden; 4. In het bijzonder voor de subdoelgroep jeugd: ouders zijn bekend met de manier waarop zij het clubkader (trainer en coördinator) kunnen ondersteunen bij het begeleiden van hun kind; 7

8 5. Vakleerkrachten lichamelijk onderwijs en mensen uit bijvoorbeeld welzijnswerk en zorg zijn bekend met G-voetbalmogelijkheden bij clubs in hun werkgebied en zorgen voor een continue doorverwijzing van potentiële nieuwe leden. 2.3 Aanpak MSI Opzet van de interventie Hoe is de opzet van de interventie? Denk aan volgorde, frequentie, intensiteit en duur - indien van toepassing. Voeg hier eventueel een schema in. G-voetbal wordt opgezet aan de hand van zeven methodische stappen (zie hieronder). Stap 1 t/m 4 zijn normaal gesproken eenmalig, stap 5 t/m 7 worden twee keer per seizoen door de vereniging herhaald. De verschillende stappen zijn: 1. Opzetten van de organisatie 2. Inventarisatie huidige situatie vereniging 3. Doelstelling vereniging bepalen 4. Plan van aanpak opstellen 5. Werving van deelnemers 6. Informatieavond/demonstratietraining voor deelnemers (en eventueel ouders) 7. Structurele activiteit aanbieden Een beschrijving van de stappen is te vinden onder inhoud van de interventie. De eerste vijf stappen kunnen tijdens het opzetten van het G-voetbal nog veranderen. Zo kunnen doelstellingen nog worden bijgesteld aan de hand van input vanuit de vereniging. De opstartfase (stap 1 t/m stap 6) duurt doorgaans een half seizoen (dus een half jaar). Afhankelijk van bijvoorbeeld de snelheid van de ledengroei (werving) zal de implementatie mogelijk langer kunnen duren. De KNVB begeleidt de vereniging in de opstartfase (zie overdraagbaarheid en/of implementatie). In de praktijk is er sprake van in totaal 4-8 bijeenkomsten verspreid over twee seizoenen. Eventueel is er begeleiding vanuit de KNVB mogelijk tijdens het structureel aanbieden van G-voetbal (stap 7). Locatie en uitvoerders Waar wordt de interventie uitgevoerd en door wie? Indien van toepassing per onderdeel beschrijven. De interventie, inclusief scholing van de trainers, vindt plaats bij de voetbalvereniging. Hoewel de sport wordt aangepast in G-voetbal, is geen aanpassing nodig aan de accommodatie (zie inhoud van de interventie). Eventueel is het ook mogelijk om de kennismaking of demonstratietraining plaats te laten vinden op een school in de buurt van de vereniging (in het geval van jeugd). De interventie wordt uitgevoerd door een werkgroep bij de voetbalvereniging (zie inhoud van de interventie). De coördinator is initiatiefnemer/kartrekker van deze werkgroep en is eindverantwoordelijke voor alles rondom het aanbod zelf, binnen en buiten de vereniging. De taken die hierbinnen vallen worden uitgevoerd door de hele werkgroep en zijn beschreven onder inhoud van de interventie. De trainers hebben vanzelfsprekend als belangrijkste taak het verzorgen van het sportaanbod (trainen, coachen en begeleiden van G-voetballers) en demonstraties. Zij denken daarnaast mee in de hierboven beschreven stappen 1 t/m 6. Het bestuur moet vooral draagvlak bieden, ondersteunen in de samenwerking met andere partijen en de visie en doelstellingen op het gebied van G-voetbal uitdragen. Samenwerking vindt in ieder geval plaats met de KNVB, als eigenaar van de interventie. De KNVB is met name in de opstartfase procesbegeleider en heeft als taak te zorgen dat G-voetbal wordt uitgevoerd binnen de door de KNVB vastgestelde kaders. Dit om het succes van G-voetbal te kunnen waarborgen. Daarnaast verzorgt de KNVB de scholing van de trainers (zie opleiding en competenties). Verder is samenwerking met de ouders erg belangrijk, met name bij de jeugd zijn ouders erg betrokken. Ouderparticipatie is belangrijk voor bijvoorbeeld vervoer (met name bij de jeugd) en/of het invullen van vrijwilligerstaken. De mate waarin het nodig is om ouders actief te betrekken verschilt nog wel eens. In de praktijk tonen ouders van kinderen met een beperking juist extra betrokkenheid. Ouders worden in de opstartfase geïnformeerd (zie inhoud van de interventie). 8

9 Daarnaast is samenwerking mogelijk met de volgende partijen/personen: Gemeente (buurtsportcoach, combinatiefunctionarissen, lokale projecten): Buurtsportcoaches kunnen contacten leggen tussen verschillende organisaties en de samenwerking hiertussen ondersteunen/aanmoedigen. Verenigingen in de regio: Uitvallers van andere voetbalclubs kunnen aansluiten. Het is beter bij één vereniging meer leden te hebben, dan te weinig leden bij meerdere verenigingen. Scholen (speciaal onderwijs Cluster 3, Vakleerkracht Bewegingsonderwijs): Vooral voor de subdoelgroep jeugd is samenwerking met scholen belangrijk om deze doelgroep te bereiken. Welzijnsorganisaties/zelforganisaties/zorginstellingen: Samenwerking met deze organisaties is vooral belangrijk om de subdoelgroep senioren te bereiken. In de ideale situatie is de buurtsportcoach/combinatiefunctionaris actief betrokken bij de uitvoer van de interventie. Deze is namelijk vaak goed in staat om verbindingen met andere partijen te leggen. Indien er geen buurtsportcoach/combinatiefunctionaris beschikbaar is zal iemand binnen de werkgroep deze rol op moeten pakken (zie inhoud van de interventie). De verbinding met bijvoorbeeld een school of zorginstelling is afhankelijk van de leeftijd van de G-voetballers. Inhoud van de interventie Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd en eventueel in welke volgorde? Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe. De vereniging kan zelf aan de slag met het opzetten van het G-voetbal met behulp van de handleiding G- voetbal. Met name in de opstartfase begeleidt de KNVB het proces. Omdat de precieze aanpak lokaal kan variëren worden hieronder op een aantal plaatsen slechts voorbeelden genoemd. De specifieke kennis van de KNVB procesbegeleider, de lokale situatie en de aanvraag van de club bepalen het vertrekpunt. Van daaruit worden keuzes gemaakt in werkgroep, doelstellingen, plan van aanpak, etc. Stap 1: De organisatie (opzet werkgroep, creëren draagvlak). In deze stap wordt draagvlak gecreëerd bij het bestuur van de vereniging en bij eventueel reeds bestaande commissies. Bij voldoende draagvlak binnen de club kan er, in afstemming met de KNVB-procesbegeleider, gestart worden. De coördinator neemt het initiatief in het samenstellen van een werkgroep die het G-voetbal binnen de vereniging zal opstarten en uitvoeren. Hierin nemen bijvoorbeeld plaats: de coördinator zelf, een (eventueel al beschikbare) trainer, een geïnteresseerde ouder en (een vertegenwoordiging van) het bestuur van de voetbalvereniging. Stap 2: Inventarisatie huidige situatie vereniging. Vervolgens zal de werkgroep moeten inventariseren of het vanuit de vereniging mogelijk is om G-voetbal op te zetten (zie randvoorwaarden). Daarnaast wordt gekeken naar de omgeving van de club, hier moeten voldoende potentiële spelers zijn om een G-voetbalteam op te zetten. Om dit te doen is het belangrijk om te inventariseren met welke instanties en verenigingen kan worden samengewerkt (zie locatie en uitvoerders). Mogelijk kan een buurtsportcoach in deze fase ondersteunen bij het tot stand brengen van samenwerking tussen diverse partijen. Indien er geen buurtsportcoach beschikbaar is zal de vereniging zelf contact tussen de verschillende partijen moeten leggen. Stap 3: Doelstelling vereniging bepalen. De werkgroep benoemt concreet wat de club wil bereiken met en bij de inzet van G-voetbal. In ieder geval wordt de doelgroep bepaald (jeugd, senioren of beiden), welk aanbod einddoel is (structureel trainen en/of instroom in een competitie) en waaraan het kader moet voldoen (minimaal cursus G-voetbaltrainer). Maar ook kan worden gedacht aan een gewenst aantal teams/leden, of het aantal keer per week dat er een trainingsmoment plaats zou moeten vinden. Daarnaast kan een vereniging ook verenigingsdoelstellingen formuleren, zoals het verkrijgen van een beter imago of ledenwinst. 9

10 Stap 4: Plan van aanpak opstellen. Na het stellen van hoofd- en subdoelstellingen zal de werkgroep voor iedere doelstelling een plan van aanpak op moeten stellen. Per doelstelling moet duidelijk zijn hoe deze wordt bereikt, waar op korte en lange termijn actie nodig is, welke middelen er nodig zijn, of er samenwerking nodig is met andere partijen en als dit het geval is met wie en als laatste welke prioriteit ieder actiepunt heeft. Voorbeelden van mogelijke actiepunten zijn: Opleiding kader: heeft de vereniging al trainers in huis met een trainersdiploma die zich betrokken voelt? Meestal heeft de vereniging óf trainers met voetbalkennis, óf mensen met kennis van de doelgroep beschikbaar. Juist een combinatie is nodig om G-voetballers goed te kunnen trainen, coachen en begeleiden (zie ook stap 7). Ouders spelen een belangrijke rol in het ondersteunen van het kader in het begeleiden van hun kind (zie ook stap 6/7). Vervoer: dit is een punt van aandacht (zie ook locatie en uitvoerders). Kan dit door de club worden gefaciliteerd? Minimaal moet rekening gehouden worden met het mogelijke probleem van vervoer. Materiaal en locatie: is er materiaal voor handen en is er ruimte voor extra trainingen en wedstrijden? Ieder voetbalcomplex is geschikt, maar er moet wel ruimte zijn. Materiaal kan via de KNVB worden aangeschaft, of is misschien al aanwezig. Het is verstandig om de trainers op een uniforme wijze te presenteren d.m.v. een herkenbaar trainingspak. Sponsoring: is er een sponsor te vinden voor bijvoorbeeld benodigde materialen, of zijn er subsidiemogelijkheden en / of fondsen? Actiepunten hangen af van de lokale situatie die in stap 2 in kaart is gebracht en van de gestelde doelen uit stap 3. De KNVB projectmedewerker (die contact heeft met de coördinator bij de club) en de handleiding G- voetbal ondersteunen hierin. Stap 5: Werving. Hierin wordt bepaald hoe G-voetbal onder de aandacht van de doelgroep gebracht kan worden. Dit hangt natuurlijk af van de subdoelgroep. In beide gevallen (jeugd en senioren) kan een buurtsportcoach een belangrijke rol spelen in de werving. Hij legt het contact met de vindplaatsen van potentiële deelnemers (onderwijs voor jeugd en zorg/welzijn/etc. voor senioren). Als er geen mogelijkheid is om samen te werken met een buurtsportcoach zullen mensen binnen de werkgroep contacten moeten leggen. Hier worden als eerste de professionals op die vindplaatsen benaderd (zie beschrijving doel en doelgroep). Ten eerste omdat zonder hen geen toegang is tot de te werven einddoelgroep; ten tweede om te zorgen dat zij blijvend potentiële deelnemers kunnen blijven doorverwijzen (subdoel 5). Ook worden andere voetbalclubs in de regio geïnformeerd over de plannen voor het starten met G-voetbal. Potentiële G-voetballers (uitvallers van regulier aanbod) van die club zijn dan welkom bij het nieuw te starten G-team. De buurtsportcoach en/of clubcoördinator gaat vervolgens langs de vindplaatsen om informatie te verspreiden onder de einddoelgroep. Dit kan, in overleg met de professionals op de vindplaats door middel van kennismakingslessen, presentaties, flyers en/of de DVD (zie materiaal). Ongeacht de methode zal de einddoelgroep uiteindelijk worden uitgenodigd voor een informatieavond/training bij de club (stap 6). De club zoekt daarnaast de publiciteit in de regio om meer bekendheid over de plannen te verkrijgen, voorbeelden hiervan zijn: website, regionale kranten, flyers, etc. Stap 6: Informatieavond / demonstratietraining voor deelnemers en eventueel ouders. Geïnteresseerde G-voetballers, ouders, begeleiders en/of clubleden kunnen worden uitgenodigd voor een informatieavond bij de club. Dit kan in combinatie met een praktijksessie op het veld gedaan worden. Hierdoor komt iedereen in aanraking met de laagdrempeligheid van G-voetbal. Spelers hebben vaak veel plezier tijdens deze demonstratietraining, dit kan een positief effect hebben op de mening die ouders, begeleiders en clubleden over het G-voetbal hebben. Deze stap kan als laatste stap van de werving worden beschouwd. Tijdens de informatieavond wordt ook aandacht besteed aan bijvoorbeeld de rol van ouders/verzorgers in het verhaal (subdoel 4). Duidelijk moet zijn wat zij kunnen bijdragen (ondersteuning bij de omgang met hun kind, vervoer, misschien wel optreden als teamleider of scheidsrechter, etc.) en wat er minimaal van hen wordt verwacht. Stap 7: Structurele activiteiten aanbieden (G-voetbal) Vervolgens wordt gestart met het structureel aanbieden van de door de doelgroep afgestemde activiteiten van trainingen, oefenwedstrijden, competitie en/of toernooien. Tijdens trainingen wordt aan de hand van diverse geschikte oefenvormen de sport geleerd. In de standaard vorm van G-voetbal wordt één of twee keer getraind (ongeveer 1 uur per training) en wordt één wedstrijd gespeeld (van 2 keer 30 minuten). In deze stap, tijdens het daadwerkelijk uitvoeren van de trainingen, worden o0k eventueel de trainers opgeleid (zie opleiding en competenties). 10

11 G-voetbal is voetbal waarin een paar aanpassingen zijn verricht om het spelers met een verstandelijke of lichamelijke beperking mogelijk te maken ook hun partijtje mee te spelen. De KNVB handelt vanuit het motto: Normaal wat normaal kan, speciaal wat speciaal moet. De basis is dus regulier voetbal, daaraan zijn de volgende aanpassingen gedaan om de sport geschikt te maken voor mensen met een beperking: Er wordt gespeeld met minder spelers (7 tegen 7) en op een kleiner speelveld (half veld) met kleinere doelen (net als bij E- en F-pupillen) om het spel overzichtelijk te houden/maken; Er wordt korter gespeeld dan bij regulier aanbod (maximaal 2x30 minuten, i.p.v. 2x45), om een kleiner beroep te doen op de fysieke capaciteiten van de spelers; Er wordt gespeeld zonder de relatief ingewikkelde buitenspel regel, zodat de sport niet onnodig moeilijk wordt; Inrollen in plaats van ingooien mag ook; Scheidsrechters kunnen in sommige gevallen soepeler met de regels omgaan. Een overtreding kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van iemands beperking. Scheidsrechters moeten deze situaties op de juiste waarde inschatten. Er is een spelregelboekje beschikbaar en ook in de handleiding G-voetbal staan de spelregels. Door aanpassing van deze regels, misschien wel in meer of mindere mate op basis van het niveau, wordt het voor iedereen mogelijk de sport op zijn of haar eigen niveau te beoefenen. Belangrijk is hierin, zoals gezegd, zoveel mogelijk gelijk gestemde groepen te creëren (zie selectie van de doelgroepen ). De vorm van het aanbod en de indeling van deelnemers draagt dus bij aan subdoel 2. De meeste groepen beginnen met alleen trainen. Een beginnend G-voetballer is nog niet meteen klaar om ook competitievoetbal te spelen. Sommigen van hen zullen misschien nooit behoefte krijgen aan competitie. Als een team voldoende spelers heeft, kan het instromen bij de G-voetbalcompetities van de KNVB. Hiermee wordt het aanbod voor deelnemers dus langzaam uitgebreid, om toe te werken naar meerdere keren per week structureel bewegen door de doelgroep. De deelnemers hebben daarom na de demonstratietraining meteen de mogelijkheid om (proef)lid van de vereniging te worden (subdoel 1). Zij betalen hiervoor contributie op jaarbasis. De hoogte hiervan verschilt, onder andere afhankelijk van of er ook wedstrijden worden gespeeld. Teams worden ieder halfjaar opnieuw ingedeeld in de competitie om het structurele karakter en kwaliteit te waarborgen. 2.4 Ontwikkelgeschiedenis Betrokkenheid doelgroep Was de doelgroep betrokken bij de ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? De doelgroep is niet betrokken geweest bij het ontstaan van G-voetbal. De veranderingen aan het spel ten opzichte van regulier voetbal (zie inhoud van de interventie) zijn niet ontstaan in samenspraak met de G- voetballers. Momenteel wordt de mogelijkheid bekeken om een autistencompetitie te starten. Dit is wel gestart in samenspraak met de doelgroep. Eerder moesten autistische spelers meedoen met óf het reguliere voetbal óf het G-voetbal. Betrokkene gaven echter aan dat dit niet mogelijk was omdat deze voetballers een aparte vorm nodig hebben, met veel structuur en weinig externe prikkels. 2.5 Vergelijkbare interventies In Nederland uitgevoerd Worden in Nederland vergelijkbare interventies uitgevoerd, zo ver bekend? Welke? Zijn deze opgenomen in één van de databanken met (potentieel) effectieve interventies? Op de menukaart van Sportimpuls staat een aantal interventies die vergelijkbaar zijn met G-voetbal. Dit zijn: Special Heroes, G-honkbal, G-jeugdkorfbal en Grenzeloos zwemmen. 11

12 Overeenkomsten en verschillen Wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen (puntsgewijs)? Special Heroes Overeenkomsten: - Het doel, namelijk het verbeteren van sport- en beweeggedrag van mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking en zorgen voor een passend sportaanbod voor deze groep. Verschillen: - G-voetbal richt zich volledig op het voetballen, terwijl bij Special Heroes meerdere sporten aan bod komen. - Special Heroes heeft als einddoelgroep leerlingen van het speciaal basis- en voortgezet onderwijs (6-19 jaar). De interventie G-voetbal richt zich op jongeren en volwassenen (11 jaar e.o.) die door hun beperking uit stromen uit het reguliere voetbal. - Special Heroes vind vooral plaats op scholen, waar G-voetbal bij verenigingen plaatsvind. G-Honkbal Overeenkomsten: - Het doel, namelijk het verbeteren van sport- en beweeggedrag van mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking en zorgen voor een passend sportaanbod voor deze groep. - Vanuit de bond wordt er ondersteuning gegeven om de interventie op te zetten bij verenigingen. Verschillen: - G-voetbal richt zich op vooral op voetballers die uitvallen door een verstandelijke of lichamelijke beperking. G-honkbal is voornamelijk gericht op mensen met een beperking die nog geen ervaring met honkbal hebben. - De doelgroep bij G-honkbal zijn mensen met een beperking van alle leeftijden. - De focus ligt op een andere sport. G-jeugdkorfbal Overeenkomsten: - Het doel, namelijk het verbeteren van sport- en beweeggedrag van mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking en zorgen voor een passend sportaanbod voor deze groep. - Vanuit de bond wordt er ondersteuning gegeven om de interventie op te zetten bij verenigingen. Verschillen: - Bij jeugdkorfbal worden leerlingen op scholen in contact gebracht met korfbal door middel van schoolkorfballessen. De interventie G-voetbal is op de verenigingen gericht. - G-jeugdkorfbal is gericht op mensen met een verstandelijke beperking, G-voetbal is geschikt voor mensen die een lichamelijke en/of verstandelijke beperking hebben. - De focus ligt op een andere sport. Grenzeloos zwemmen Overeenkomsten: - Het doel, namelijk het verbeteren van sport- en beweeggedrag van mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking en zorgen voor een passend sportaanbod voor deze groep. - Vanuit de bond wordt er ondersteuning gegeven om de interventie op te zetten bij verenigingen. Verschillen: - Grenzeloos zwemmen is gericht op activiteit in het water, terwijl G-voetbal gericht is op voetballen. Toegevoegde waarde Wat is de toegevoegde waarde van deze interventie? 12

13 De toegevoegde waarde van de interventie G-voetbal is dat deze interventie zich helemaal op het voetballen richt. Mensen die door hun lichamelijke en/of verstandelijke beperking niet mee kunnen komen met hun leeftijdsgenoten kunnen met behulp van G-voetbal op hun eigen niveau voetballen. 3. Samenhang (Facultatief) Beschrijf in maximaal 250 woorden hoe de aanpak aansluit bij de aanleiding, het doel en de doelgroep. Anders gezegd: hoe leidt deze aanpak bij deze situatie en/of dit probleem tot het beoogde doel bij deze doelgroep. 13

14 4. Uitvoering Materialen MSI Welke materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie? Handleiding G-voetbal (zie overdraagbaarheid en/of ondersteuning); Materialenpakket: verenigingen kunnen een voetbalpakket, bestaande uit een ballentas met 10 voetballen, 2 x 10 hesjes, 50 hoedjes afnemen van de KNVB om hiermee het G-voetbal binnen de vereniging ook op het vlak van beschikbare materialen een goede start te geven; Communicatie & promotiematerialen: naast het materialenpakket kunnen aanvullend diverse voorlichting-, werving- en promotiematerialen G-voetbal worden afgenomen bij de KNVB: DVD Passend Voetbal ; Poster G-voetbal; Flyers G-voetbal: voetballen bij een vereniging, kaderondersteuning ; Spelregelboekje G-voetbal. Type organisatie Welk(e) soort(en) organisatie(s) kan /kunnen de interventie uitvoeren? De interventie kan worden uitgevoerd door voetbalverenigingen. Voor de vereniging is het van belang dat er samenwerking mogelijk is met andere verenigingen/scholen/welzijnsorganisaties/zelforganisaties/ zorginstellingen om leden te werven. (zie locatie en uitvoerders). In 2012 werd G-voetbal gedaan bij 352 verenigingen, dit is 13% van het totaal aantal voetbalverenigingen in Nederland (KNVB jaarverslag 2012). De verenigingen die G-voetbal hebben zijn buiten de regio noord redelijk verspreid over het land: - Noord 15 verenigingen - Oost 62 verenigingen - West I 61 verenigingen - West II 78 verenigingen - Zuid I 76 verenigingen - Zuid II 60 verenigingen Opleiding en competenties Welke opleiding /training en specifieke competenties van de uitvoerders zijn vereist? De interventie wordt uitgevoerd door een werkgroep, waarvan de coördinator de initiatiefnemer is. Belangrijke competenties die de coördinator moet hebben zijn affiniteit met de doelgroep en een enthousiaste instelling. De vereniging is verplicht om geschoolde trainers voor de groep G-voetballers te hebben staan. Vanuit de KNVB wordt de cursus G-voetbaltrainer gegeven bij de club door een KNVB-docent. Tijdens deze cursus wordt geleerd hoe een trainer/coach om moet gaan met spelers met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking. Iedereen vanaf 18 jaar kan zich aanmelden voor deze cursus. Belangrijke onderdelen van deze cursus zijn: spelers de betekenis van het voetbal te laten ervaren met behulp van het spelen van voetbal, het inspelen op de behoefte van spelers, trainen en coachen en zorgen voor veiligheid van de spelers (handleiding G-voetbaltrainer, KNVB). Duur: 4 avonden van ongeveer drie uur. 14

15 Kwaliteitsbewaking Hoe wordt de kwaliteit van de interventie bewaakt? G-voetbal wordt opgezet aan de hand van de handleiding G-voetbal, hierin worden stappen besproken die gevolgd moeten worden om de organisatie goed te laten verlopen. De KNVB is met name in de opstartfase procesbegeleider en heeft als taak te zorgen dat G-voetbal wordt uitgevoerd binnen de vastgestelde kaders (zie inhoud van de interventie). Dit om het succes ervan te kunnen waarborgen. Daarnaast verzorgt de KNVB de scholing van de trainers, waardoor kwaliteit van de trainers gewaarborgd is. Randvoorwaarden Wat zijn de organisatorische en contextuele randvoorwaarden voor een goede uitvoering van de interventie? Organisatorisch zijn er een aantal belangrijke randvoorwaarden, de eerste is dat er voor een goede uitvoering van het G-voetbal genoeg draagvlak binnen het bestuur moet zijn. De mensen binnen de vereniging moeten het plan om G-voetbal op te zetten steunen. Dit kan bereikt worden door voorlichting waarbij in wordt gegaan op positieve en negatieve aspecten van het G-voetbal. Hiernaast moet er een G-voetbalcoördinator binnen de vereniging actief zijn of worden benoemd. Deze coördinator heeft als taak om het voetbal binnen en buiten de vereniging te coördineren (zie locatie en uitvoerders). G-voetbal kan plaats vinden op het sportcomplex van de voetbalvereniging, er zijn geen aanpassingen aan het complex nodig. Contextuele randvoorwaarden zijn dat er wat spelers betreft voldoende draagvlak moet zijn, dit kan gerealiseerd worden door een goede samenwerking met scholen en zorginstellingen (zie locatie en uitvoerders). Overdraagbaarheid en/of implementatie MSI Is er een systeem voor de overdracht en/of implementatie? Geef een samenvatting. Partijen die met G-voetbal willen starten dienen dit vooraf altijd verplicht bij de KNVB, als eigenaar en ervaringsdeskundige op het gebied van deze interventie, kenbaar te maken. Om de lokale implementatie en evaluatie van het G-voetbal succesvol te laten verlopen, dient vervolgens het gewenste (vanuit de aanvragende partij) en/of noodzakelijke (vanuit de KNVB als interventie eigenaar) niveau van ondersteuning te worden besproken. Ondersteuning vind vooral plaats tijdens de opstartfase (zie opzet interventie). Hierbij gelden vanuit het oogpunt van kwaliteitsbewaking altijd een aantal (minimale) verplichte ondersteuningsonderdelen, mogelijk aangevuld met een aantal optionele onderdelen. De verplicht af te nemen ondersteuning van de KNVB zijn: afname van de handleiding G-voetbal, kennisoverdracht & intervisie door een KNVB projectmedewerker en deskundigheidsbevordering (cursus) G- voetbaltrainer: Handleiding G-voetbal De handleiding G-voetbal neemt verenigingen bij de hand die geïnteresseerd zijn om G-voetbal op te starten. Naast algemene uitleg over de doelgroep, spelregels en overige randvoorwaarden, worden de diverse te doorlopen organisatorische stappen uitgelegd en besproken. De handleiding G-voetbal dient als basis voor de KNVB ondersteuning van de verenigingen. Kennisoverdracht & Intervisie De KNVB ondersteunt verenigingen bij het opstarten van G-voetbal. Met het initiëren van bijeenkomsten op de club, advisering ten aanzien van (medische) begeleiding van G-voetballers, vrijwilligersbeleid, organisatorische inbedding binnen de club naar het uiteindelijk organiseren van (structureel) trainings- en competitieaanbod. Verder heeft de club tijdens deze bijeenkomsten de mogelijkheid om problemen die optreden tijdens het proces te bespreken. Deze bijeenkomsten zullen 4-8 keer plaatsvinden verspreid over 2 seizoenen. De ondersteuning is beschreven in de handleiding G-voetbal. Deskundigheidsbevordering (cursus) G-voetbaltrainer Trainers en begeleiders van de vereniging nemen deel aan de cursus G-voetbaltrainer. Deze opleiding bestaat uit vier avonden gevuld met praktijk, theorie en een ervaringsdeel. Op de cursus komt onder andere kennis over aanbod en doelgroep aan de orde: Wat is G-voetbal? Wie is de G-voetballer? 15

16 Kosten Wat zijn de kosten van de interventie? Denk ook aan de uren voor voorbereiding en evaluatie. Zie bijlage t.b.v. Menukaart Sportimpuls. 16

17 5. Evaluatie van praktijkervaringen Onderzoek en resultaten Is er een evaluatie geweest van de praktijkervaringen met de interventie bij de uitvoerders en de doelgroepen en wat zijn daarvan de meest relevante uitkomsten? Beschrijf het bereik, de succes- en verbeterpunten en geef indien van toepassing aan of er na de evaluatie punten in de interventie zijn aangepast. Beschrijf hoe de evaluatie is opgezet en neem hier de respons en de respondenten in mee. Praktijkervaringen van het opzetten van G-voetbal zijn gedaan met behulp van een procesevaluatie onder twee doelgroepen: de organisatoren bij de verenigingen (intermediaire doelgroep) en de spelers (einddoelgroep). Organisatie Voor deze groep is een korte vragenlijst opgesteld die per naar de betrokken verenigingen zijn verstuurd. Vijf verenigingen die op dit moment in het traject zitten om G-voetbal op te zetten hebben deze vragenlijst ontvangen. Hierop hebben vier verenigingen gereageerd, deze komen uit het zuiden en het oosten van het land. Twee verenigingen zijn al op het punt gekomen dat er daadwerkelijk spelers aan de vereniging verbonden zijn. Beide verenigingen hebben één team dat actief is. Dit team bestaat uit 11 of 12 spelers. Één andere vereniging is momenteel bezig met promotieactiviteiten om spelers te werven, hierbij is al een grote groep spelers aangetrokken (24 á 30 spelers). Verschillende manieren zijn gebruikt om spelers te werven, 2 verenigingen hebben dit vooral gedaan door reclame (flyers, publicatiekrant, website) een andere met behulp van het special heroes project. Punten die door de organisatoren binnen de vereniging als positief werden ervaren zijn een goede samenwerking met andere instanties (gemeente en scholen voor speciaal onderwijs), goede promotie, goede beschikbare begeleiding en een goede integratie van de spelers binnen de vereniging. Begeleiding werd als een succes ervaren omdat het erg belangrijk is dat de trainers/coaches goed om kunnen gaan met de doelgroep van de interventie. Door deze goede begeleiding begrijpen de spelers dat ze serieus genomen worden binnen de club. Dit leid tot een snellere integratie van de G-voetballers binnen de vereniging. Een knelpunt dat opgetreden is bij de verenigingen is het contact met de ouders. Redenen hiervoor zijn dat de ouders zelf een beperking hebben of dat ouders hun kind liever eerst in het reguliere voetbal willen zien spelen. Andere knelpunten zijn de beschikbaarheid van velden voor een grote vereniging, dit leverde vooral problemen op voor spelers met autisme. De verenigingen hebben ook aandachtspunten gegeven waar clubs die willen starten met de interventie voordeel van kunnen hebben. Een onderdeel dat bij iedere vereniging naar voren kwam was dat draagvlak binnen zowel de omgeving als de vereniging erg belangrijk is. De begeleiding vanuit de KNVB wordt door één vereniging als prettig en toereikend ervaren, echter een andere club geeft aan behoefte te hebben aan meer vooraf opgezette formulieren over het opzetten van G-voetbal. Om dit te verbeteren zal de beschikbare handleiding voor G-voetbal aangepast worden. In de vragenlijst werd gevraagd naar een oordeel over de interventie, het opzetten en begeleiden van de interventie werd gemiddeld beoordeeld met 3.7 op een schaal van 1-5 (1 = erg slecht, 5 = erg goed). Een totaal oordeel van de interventie was 7.5/10. De organisatoren zijn dus tevreden over de interventie, zowel tijdens het opzetten en de begeleiding hiervan als de totale interventie. Door het aanpassen van de handleiding hoopt de KNVB enkele knelpunten weg te nemen bij verenigingen, waardoor de interventie mogelijk beter beoordeeld wordt. Deelnemers De beperking die het meest voorkomt onder de spelers bij de verenigingen uit dit onderzoek is een cognitieve beperking. Hierdoor is het erg lastig om de einddoelgroep een vragenlijst in te laten vullen. Een oplossing hiervoor is het ondervragen van personen die de spelers meemaken tijdens het voetballen. Hiervoor is een enquête afgenomen bij 52 trainers en coaches. Vooral de trainers kunnen een goed beeld vormen van de spelers doordat ze regelmatig met de groep op het veld staan. Aan deze trainers is gevraagd om aan te geven in hoeverre ze G-voetbal zouden aanbevelen aan een andere vereniging, op een schaal van 1 tot 10. Hiermee 17

18 kan de zogenaamde Net Promotor Score (NPS) bepaald worden. Dit is maat voor tevredenheid voor in dit geval G-voetbal (Reichheld, 2003). Daarnaast is een aanvullende vragenlijst opgesteld waar vragen over plezier van G-voetballers en de toegevoegde waarde van G-voetbal centraal stonden. De NPS die uit de enquête kwam was +2. Dit betekent dat de trainers/coaches tevreden zijn over het G-voetbal. Dit komt overeen met hoe de organisatoren tegen G-voetbal kijken. Trainers gaven aan dat G- voetbal een grote toegevoegde waarde heeft voor mensen met een beperking ten opzichte van het reguliere voetbal. Vooral plezier en zelfvertrouwen worden volgens trainers groter als G-voetballers aan G-voetbal doen vergeleken met mensen met een beperking die in het regulieren voetbal spelen. Om het beeld dat G-voetballers hebben nog beter in kaart te krijgen is het goed om een evaluatie onder de ouders te houden. De ouders staan namelijk dicht bij de spelers en maken ze ook buiten het voetbal mee, hierdoor kunnen zij een beter beeld vormen hoe de spelers het G-voetbal beoordelen. De KNVB gaat ermee aan de slag om deze evaluatie uit te voeren. Praktijkvoorbeeld (Facultatief) Beschrijf, indien beschikbaar, in max. 600 woorden een praktijkvoorbeeld van de uitvoering van de interventie. 6. Aangehaalde literatuur Maak een alfabetische lijst van alle in deze beschrijving aangehaalde literatuur, en gebruik hiervoor de APA-normen (met kleine letters). Hartman E, Houwen S, Scherder E, Visscher C (2010). On the relationship between motor performance and executive functioning in children with intellectual disabilities. Journal of intellectual disabilities research, 54(5), Haskell WL, Lee IM, Pate RR, Powell KE, Blair SN, Franklin BA, et al. (2007) Physical activity and public health: updated recommendation for adults from the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Medical Science in Sports and Exercise, 39(8): KNVB jaarverslag 2012, geraadpleegd op 24 april Kroesemeijer S, Groenestein T van. Motieven voor uistroom van leden. KNVB, Amsterdam, maart PAGAC, Physical Activity Guidelines Advisory Committee (2008). Physical Activity Guidelines Advisory Committee Report. Washington, DC: Department of Health and Human Services. Peerdeman A, Wegen E van, Laarman J. Boeien en binden: de invloed van sociale binding op sportparticipatie. NOC*NSF, november Reichheld FF (2003). The one number you need to grow. Harvard Business Review, 81, US DHHS, U.S. Department of Health and Human Services. (1996). Physical activity and health: a report of the Surgeon General. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services. Von Heijden A, Dool R van den, Lindert C van & Breedveld K. (2013). Onbeperkt sportief Monitor Sport- en Beweegdeelname van mensen met een handicap. Mulier Instituut, oktober