Onder redactie van. Y.F. Heijdra H.A.C. van Helvoort. 2e herziene editie PRAKTISCHE HANDLEIDING LONGFUNCTIETESTEN

Transcriptie

1 Onder redactie van Y.F. Heijdra H.A.C. van Helvoort 2e herziene editie PRAKTISCHE HANDLEIDING LONGFUNCTIETESTEN

2 Praktische handleiding longfunctietesten

3 Praktische handleiding longfunctietesten Redactie: Dr. Y.F Heijdra, longarts Dr. H.A.C. van Helvoort, klinisch fysioloog Auteurs: Drs. J.D.C. Hannink, arts-onderzoeker Drs. J.H.G.M. van Haren-Willems, longarts Dr. H.W.H. van Hees, onderzoeker Dr. Y.F. Heijdra, longarts Dr. H.A.C. van Helvoort, klinisch fysioloog Dr. L.M.A. Heunks, longarts-intensivist Redacteuren en auteurs zijn allen werkzaam aan het UMC St Radboud te Nijmegen Houten 2011

4 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 870/871 Ontwerp omslag: A-Graphics Design, Anita Amptmeijer, Apeldoorn Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Cross Media Solutions Ten Brink, Alphen aan den Rijn Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

5 Inhoud 9Voorwoord Spirometrie; dynamische longvolumes Inleiding Indicaties Uitvoering Aanvaardbaarheid en herhaalbaarheid Voordelen van het blazen van een flowvolumecurve Fouten en artefacten Normale patronen Luchtwegobstructie Hoge luchtwegobstructie Restrictie Dynamische hyperinflatie Determinanten van de inspiratoire en expiratoire flowvolumecurve Reversibiliteit Praktijkvoorbeelden Literatuur Statische longvolumes Inleiding Het meten van statische longvolumes Stikstof uitwasmethode Helium inwasmethode Lichaamsplethysmografie Betekenis van RV en TLC Betekenis van FRC Praktijkvoorbeelden Literatuur 41

6 6 Longfunctietesten 3 42 Diffusie Inleiding Uitleg van Tlco-test Interpretatie van de test Praktijkvoorbeelden Literatuur Bronchiale hyperreactiviteit Inleiding Directe bronchiale provocatie Indirecte bronchiale provocatie Praktijkvoorbeelden Literatuur Arteriële bloedgasanalyse Inleiding Techniek Arteriële zuurstofspanning en zuurstofsaturatie Pulsoxymeters Stoornissen in het zuur-base-evenwicht Respiratoire acidose Respiratoire alkalose Metabole acidose Metabole alkalose Interpretatie van bloedgassen Praktijkvoorbeelden Literatuur Hyperventilatie Definitie Pathofysiologie Diagnostiek van hyperventilatie Anamnese en observatie Longfunctieonderzoek Provocatietest CO 2 -responscurve Bloedgasanalyse Apneutijd Praktijkvoorbeelden Literatuur 81

7 Inhoud Spierkracht Ademhalingsspieren Monddrukken VC in zittende versus VC in liggende houding Transdiafragmale druk Vermoeidheid van de ademhalingsspieren Perifere spieren Praktijkvoorbeelden Literatuur Zes-minutenlooptest Literatuur Fietsergometrie Inleiding Indicaties algemeen Indicaties arteriële lijn Onderzoeksprotocol Contra-indicaties en indicaties voor voortijdige afbreking onderzoek Normale waarden Interpretatie uitslagen Praktijkvoorbeeld Literatuur Polysomnografie Inleiding Indicatie voor polysomnografie Beschrijving van het polysomnografisch onderzoek Ziektebeelden Obstructieveslaapapneusyndroom (OSAS) Centraleslaapapneusyndroom (CSAS) Obesitashypoventilatiesyndroom (OHS) Upper airway resistance Periodic leg movement disorder (PLMD) Hartritmestoornissen Definities Praktijkvoorbeeld Literatuur 119

8 8 Longfunctietesten Operabiliteit van patiënten met longkanker Algemene risicofactoren Aanbevelingen Risico s op invaliditeit na operatie Praktijkvoorbeelden Literatuur Register 128

9 Voorwoord Longfunctieonderzoek wordt verricht om informatie te krijgen over de fysiologische consequenties van longziekten. Het helpt de clinicus om samen met de anamnese, het lichamelijk onderzoek en eventuele aanvullende onderzoeken een diagnose te stellen. Het wordt tevens gebruikt om onderscheid te maken tussen pulmonale en cardiale oorzaken van dyspneu. Longfunctietesten variëren van eenvoudig onderzoek zoals spirometrie, dat in de huisartsenpraktijk kan worden uitgevoerd, tot uitgebreid inspanningsonderzoek zoals alleen mogelijk is in een longfunctielaboratorium. Het uitvoeren en interpreteren van deze testen wordt door velen als ingewikkeld ervaren. In dit handboekje willen wij de nadruk leggen op de praktische zaken van deze testen. Hoe worden ze uitgevoerd en hoe kunnen ze worden geïnterpreteerd? Welke differentiaaldiagnose kan overwogen worden? Aan het einde van elk hoofdstuk zullen praktijkvoorbeelden gepresenteerd worden aan de hand waarvan het hoofdstuk direct een praktische toepassing krijgt. De fysiologische achtergrond van de testen zal slechts summier besproken worden. Daarvoor verwijzen we naar de vele handboeken die beschikbaar zijn. Dr. Yvonne Heijdra Dr. Hanneke van Helvoort

10 Spirometrie; dynamische longvolumes 1 Y. Heijdra 1.1 Inleiding Het meten van dynamische longvolumes is een vorm van spirometrisch onderzoek waarbij de hoeveelheid lucht die een persoon binnen een bepaalde tijd in- en/of uitademt, gemeten wordt. De meest uitgevoerde manoeuvre is de expiratoire geforceerde vitale capaciteit (FVC). Hierbij wordt na een maximale inademing aan de proefpersoon gevraagd om zo snel en volledig mogelijk uit te ademen. Gedurende deze manoeuvre wordt ook na één seconde het uitgeademde volume gemeten. Dit is de zogenaamde éénsecondewaarde (FEV 1 ). De FVC kan op twee manieren weergegeven worden. Het uitgeblazen volume kan uitgezet worden tegen de tijd of het uitgeblazen volume kan uitgezet worden tegen de flow. In het tweede geval wordt dan een zogenaamde flowvolumecurve geblazen. Om het verschil tussen een spirogram en een flowvolumecurve duidelijk te maken, zijn ze hieronder in één figuur afgebeeld (figuur 1.1). De y-as geeft bij beide curven het volume weer. De x-as geeft of de tijd (spirogram) of de flow weer (flowvolumecurve). Beide curven kunnen van elkaar herleid worden (de tangens van alfa die in figuur 1.1 is afgebeeld is gelijk aan de flow). J.D.C. Hannink et al., Praktische handleiding longfunctietesten, DOI / _1, 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

11 1 Spirometrie; dynamische longvolumes 11 volume volume PEF FEF 50% FEF 75% tijd flow (volume/tijd = tg ) Figuur 1.1 Spirogram en flowvolumecurve PEF: expiratoire piekflow; FEF50%: expiratoire flow als reeds 50% van de vitale capaciteit is uitgeademd; FEF75%: expiratoire flow als 75% van de vitale capaciteit is uitgeademd. Met behulp van de FEV 1 en de FVC kan de FEV 1 /FVC-ratio worden bepaald, hetgeen iets zegt over de mate van luchtwegobstructie. Uit de flowvolumecurve kunnen ook nog de piekflow (PEF), de flow nadat 50% van de FVC is uitgeademd (FEF 50% ) en de flow nadat 75% van de FVC is uitgeademd (FEF 75% ) gemeten worden. Na de geforceerde uitademing kan ook de inspiratoire capaciteit (IVC) nog gemeten worden door de patiënt weer maximaal te laten inademen. In figuur 1.2 staan nogmaals alle parameters die uit een flowvolumecurve kunnen worden afgelezen. Gezien het ontbreken van een tijdsas kan de FEV 1 niet uit de flowvolumecurve worden afgelezen. De spirometer registreert dit echter wel en de waarde ervan wordt kenbaar gemaakt als getal. De markering totale longcapaciteit (TLC) geeft aan dat hier maximaal is ingeademd; de markering residuaal volume (RV) geeft het niveau van maximale uitademing aan. Beide longvolumes kunnen niet met spirometrie gemeten worden. Dat moet gemeten worden door middel van de heliuminwas- of stikstofuitwasmethode of via de lichaamsplethysmografie (zie hoofdstuk 2).

12 12 Longfunctietesten FLOW (l/sec) FEV 1 inspiratoir expiratoir TLC PEF FEF 50% FVC FEF 75% RV V (l) Figuur 1.2 In- en expiratoire flowvolumecurve FEV 1 : hoeveelheid uitgeademde lucht in eerste seconde; PEF: expiratoire piekflow; FEF 50% : expiratoire flow als reeds 50% van de vitale capaciteit uitgeademd is; FEF 75% : expiratoire flow als 75% van de vitale capaciteit uitgeademd is; TLC: totale longcapaciteit; FVC: (geforceerde) vitale capaciteit; RV: residuaal volume. Deze spirometrische metingen vormen de hoeksteen van het longfunctieonderzoek. Het is de simpelste vorm van longfunctieonderzoek. Het streven is om het voor iedereen toegankelijk te laten zijn. Medewerking van de patiënt is vanzelfsprekend van belang. Alleen bij optimaal geblazen longfunctietesten kunnen uitspraken gedaan worden over de onderliggende diagnose. Obstructieve stoornissen van de luchtwegen, waaronder extra- en intrathoracale obstructies, en kleinere luchtwegpathologie kunnen gediagnosticeerd worden. De mate van reversibiliteit van de obstructie en het aantonen van dy-

13 1 Spirometrie; dynamische longvolumes 13 namische hyperinflatie tijdens inspanning zijn andere mogelijkheden. Daarnaast kan de verdenking op een restrictieve stoornis worden uitgesproken. Voor correct uitgevoerde spirometrie worden de standaarden van de European Respiratory Society (ERS) en American Thoracic Society (ATS) aangehouden. [1] 1.2 Indicaties Spirometrie kan gebruikt worden voor diagnostiek, maar ook voor monitoring en beoordeling van invaliditeit en beperkingen. Daarnaast wordt het gebruikt voor epidemiologisch onderzoek. In tabel 1.1, die is overgenomen uit de ERS/ATS-statement, worden de belangrijkste indicaties genoemd. Tabel 1.1 Indicaties spirometrie Diagnostiek evalueren van symptomen, ziekteverschijnselen of abnormale laboratoriumuitslagen meten van het effect van aandoeningen op de longfunctie onderzoeken van personen die een risico hebben op longaandoeningen beoordelen van preoperatieve risico s beoordelen van prognoses beoordelen van de gezondheidstoestand van personen met het oog op hun deelname aan programma s voor zware fysieke training Monitoring beoordelen van het effect van therapeutische interventie beschrijven van het beloop van aandoeningen die de longfunctie aantasten monitoren van personen die aan schadelijke agentia zijn blootgesteld monitoren van bijwerkingen van medicijnen met bewezen longtoxische effecten Beoordeling van invaliditeit/beperkingen beoordelen van patiënten in het kader van revalidatieprogramma s beoordelen van risico s in verband met verzekeringen beoordelen van personen om juridische redenen