Het Duitse keizerrijk en de internationale politiek

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Het Duitse keizerrijk en de internationale politiek"

Transcriptie

1 Het Duitse keizerrijk en de internationale politiek Een Duits perspectief Nascholingsconferentie "Duitsland : Van Keizerrijk naar Nationaalsocialistische Staat September 2013 Tom Sas

2 Woord vooraf Op 18 januari 1871 werd in Versailles door Wilhelm I de proclamatie voorgelezen waarin het Duitse keizerrijk werd uitgeroepen. Hiermee verscheen er een nieuwe grootmacht ten tonele, die de verhoudingen op het speelveld van de internationale politiek van Europa deed veranderen. In de periode gaf Rijkskanselier Bismarck vorm aan de Duitse buitenlandse politiek waarbij vooral het doel was om Frankrijk te isoleren. Met het aantreden van keizer Wilhelm II in 1888 en het ontslag van Bismarck in 1890 kreeg het Duitse buitenlandse beleid in de periode een koerswijziging. In de historische context: Duitsland is opgenomen dat de leerlingen moeten kunnen uiteggen wat de vorming van het Duitse keizerrijk voor het machtsevenwicht tussen de Europese grootmachten in de periode betekende. In deze werkvorm onderzoeken leerlingen, vanuit Duitse perspectief, het speelveld van de internationale politiek aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Het speelveld, als ook de spelers en de rol van die spelers, veranderde in de periode drastisch. Heeft u naar aanleiding van de workshop vragen, opmerkingen, suggesties, neem dan contact op met ondergetekende. drs. Tom Sas ds.piersoncollege, s-hertogenbosch t.sas@piersonmail.nl Alles uit deze bundel mag gekopieerd/gebruikt worden, mits de bron wordt vermeld. Tom Sas, Ds. Piersoncollege, s-hertogenbosch, 2013

3 Het Duitse Keizerrijk en de internationale politiek Een Duits perspectief De les in een oogopslag Onderwerp: Het Duitse Keizerrijk en de internationale politiek Een Duits perspectief. Activiteit: Tijdsduur: Leerlingen vormen zich met behulp van kaartjes en opdrachten een beeld over het buitenlands beleid van het Duitse Keizerrijk in de periode en de gevolgen daarvan voor het machtsevenwicht tussen de Europese grootmachten. 1 lesuur van 50 minuten Doelen: Leerlingen krijgen zicht op het buitenlandse beleid van de Duitse regeringen en de gevolgen daarvan voor de positie van Duitsland in het internationale krachtenspel. Leerlingen kunnen continuïteit en verandering aangeven in de Duitse buitenlandse politiek. Leerlingen verplaatsen zich in het denken en handelen van mensen uit het verleden. Leerlingen kunnen informatie selecteren en classificeren. Beginsituatie: Bovenbouw havo/vwo Het onderdeel Duitsland van de historische context Duitsland is behandeld. Voorbereiden Per groepje een enveloppe met daarin 22 kaartjes met gebeurtenissen uit de Duitse buitenlandse politiek. De kaartjes 1 t/m 11 ( ) & de kaartjes 12 t/m 22 ( ) hebben ieder hun eigen kleur. Per groepje een enveloppe met daarin 6 kaartjes met uitspraken van Duitse politici. Per groepje het vragenblad. Instrueren: Wat: Vandaag behandelen we de Duitse buitenlandse politiek tussen 1871 en 1914 en het effect daarvan op de internationale verhoudingen. Welke buitenlands beleid werd er door de Duitse regeringen gevoerd en welke gevolgen had dit voor de positie van Duitsland in het internationale krachtenspel? Hoe: Je gaat dat doen door een ordening aan te brengen in een aantal gebeurtenissen uit de internationale politiek Je gaat in drietallen een advies uitbrengen aan de Duitse keizer Wilhelm II die een toespraak wil gaan houden en werkt ook met originele bronnen. Waarom: Zo krijg je zicht op het gevoerde buitenlandse beleid door Duitsland en de gevolgen daarvan voor de relatie tussen Duitsland en de andere grootmachten. Uitvoeren: Lees met uw leerlingen de inleiding en de instructie van opdracht 1. Leerlingen maken opdracht 1 waarna tussenbespreking volgt. Lees met uw leerlingen de instructie van opdracht 2 en 3. Leerlingen maken opdracht 2 en 3 waarna tussenbespreking volgt. Lees met uw leerlingen de instructie van opdracht 4 en 5. Leerlingen maken opdracht 4 en 5 waarna nabespreking volgt. Nabespreken: Wat: Welke twee fasen in de Duitse buitenlandse politiek zijn er zichtbaar? In hoeverre is er sprake van continuïteit in het buitenlandse beleid tussen deze fases? Of verandering? Welke gebeurtenissen zou Wilhelm II juist wel voor het voetlicht brengen en welke niet? Hoe: Over welke gebeurtenissen hebben jullie veel gediscussieerd? Welke gebeurtenissen zijn het belangrijkste en hoe kan je dat bepalen? Waarom: Waarom heb ik er voor gekozen een indeling te maken in twee periodes?

4 Doelen: Leerlingen krijgen zicht op het buitenlandse beleid van de Duitse regeringen en de gevolgen daarvan voor de positie van Duitsland in het internationale krachtenspel. Leerlingen kunnen beredeneerd aangeven wat zij de belangrijkste gebeurtenissen vinden uit de Duitse buitenlandse politiek Leerlingen kunnen de fases in de Duitse buitenlandse politiek omschrijven en illustreren aan de hand van een primaire bron. Leerlingen kunnen continuïteit en discontinuïteit aangeven in de Duitse buitenlandse politiek. Leerlingen verplaatsen zich in het denken en handelen van mensen uit het verleden. Leerlingen kunnen informatie selecteren en classificeren. Beginsituatie: De werkvorm gaat over de historische context: Duitsland en sluit aan bij de vraag uit de syllabus Wat betekende de vorming van het Duitse keizerrijk voor het machtsevenwicht tussen de Europese grootmachten, ? De werkvorm dient te worden gebruikt als de stof behandeld is, de leerlingen met de materie bekend zijn. Voorbereiden Per groepje een enveloppe met daarin 22 kaartjes met gebeurtenissen uit de Duitse buitenlandse politiek. De kaartjes 1 t/m 11 ( ) & de kaartjes 12 t/m 22 ( ) hebben ieder hun eigen kleur. Per groepje een enveloppe met daarin 6 kaartjes met uitspraken van Duitse politici. Per groepje het vragenblad. Groepjes van drie maken. Instrueren: Wat gaan we doen? Vandaag behandelen we de Duitse buitenlandse politiek tussen 1871 en 1914 en het effect daarvan op de internationale verhoudingen. Na het uitroepen van het Duitse Keizerrijk in 1871, was de vraag welke gevolgen de komst van deze nieuwe speler van formaat voor de verhoudingen in het internationale krachtenspel zou hebben. We gaan kijken welk buitenlands beleid de Duitse regeringen gingen voeren en welke impact dit had op de internationale verhoudingen. Hoe doen we dat? Welke buitenlands beleid er door de Duitse regeringen werd gevoerd en welke gevolgen had dit voor de internationale verhoudingen gaan jullie onderzoeken met behulp 22 kaartjes met historische informatie, 6 primaire bronnen en een vragenblad. De dikgedrukte woorden op de kaartjes moet je kennen. Ze staan letterlijk in de historische context van de eindtermen. Jullie gaan een ordening aan te brengen in een aantal gebeurtenissen uit de internationale politiek Dit doen drietallen waarbij jullie een advies gaan uitbrengen aan de Duitse keizer Wilhelm II die een toespraak wil gaan houden ter gelegenheid van het 40-jarige bestaan van het Duitse keizerrijk. Jullie werken in vier ronden. In de eerste ronde gaan jullie de Duitse buitenlandse politiek onderverdelen in twee periodes met bijpassende omschrijvingen. In de tweede ronde gaan jullie aan de slag met de thema s die Wilhelm II in zijn speech zou kunnen verwerken. In de derde ronde kiezen jullie beredeneerd twee passende citaten die in de speech opgenomen zouden moeten worden. In de vierde ronde beredeneren jullie in hoeverre er sprake is geweest van continuïteit of verandering in de Duitse buitenlandse politiek en wat het effect hiervan was op de internationale verhoudingen.

5 Waarom doen we dat? Hierdoor krijgen jullie zicht op het gevoerde buitenlandse beleid door Duitsland en de gevolgen daarvan voor de relatie tussen Duitsland en de andere grootmachten. Daarnaast kunnen jullie een fasering aanbrengen in het Duitse buitenlandse beleid en daarbij continuïteit en discontinuïteit onderscheiden. Uitvoeren: Verdeel de klas in groepen van drie leerlingen en deel per groep het vragenblad uit. Zorg ervoor dat iedere groep een enveloppe heeft met daarin de 22 kaartjes met gebeurtenissen uit de internationale politiek Neem de inleiding van de opdracht met de leerlingen door en lees daarna samen de instructie van opdracht 1. Laat de leerlingen vervolgens de enveloppe openen en de kaartjes eruit halen. Ronde 1 De leerlingen gaan aan de slag met opdracht 1 waarbij ze aangeven in welke twee periodes de Duitse buitenlandse politiek is onder te verdelen. Bij iedere periode formuleren ze een passende omschrijving. Door het kleurgebruik kunnen de leerlingen snel met de periodisering van de twee tijdsperiodes aan de gang gaan. Sommige groepjes zullen er voor kiezen de 11 kaartjes per periode in de juiste chronologische volgorde te leggen, om vanuit daar een omschrijving te geven. Andere groepen zullen de kaartjes gaan classificeren op onderwerp. Na een minuut of 10 volgt de eerste nabespreking. Bespreek met de leerlingen in welke twee tijdsperiodes ze Duitse buitenlandse politiek hebben verdeeld en naar de bijpassende omschrijving. Laat de leerlingen benoemen welke kaartjes hen op dit spoor hebben gezet. De meeste groepen zullen tot de verdeling / Interessant is het om van verschillende groepen te horen welke omschrijving zij hebben gegeven. Mocht een groep een andere periodisering hebben is het boeiend te achterhalen wat hun redenering is. In deze fase is ook goed om te bespreken welke strategie de groepen hebben gevolgd om tot beantwoording van opdracht 1 te komen. Sommige groepen willen in deze fase graag de juiste chronologie weten, zodat ze deze kunnen uitleggen op hun tafel. Chronologie is voor deze leerlingen een belangrijk middel om greep te krijgen op de gebeurtenissen. Het gevaar kan echter zijn deze leerlingen onvoldoende de grote lijn zien en bij de gebeurtenissen blijven steken. Besteed, samen met de leerlingen, daarom uitgebreid aandacht aan de kenmerken van elke fase. Die kenmerken zijn de overkoepelende bindende factoren. Bespreek hoe de gebeurtenissen passen bij die factoren en hoe dus ze onderling samenhangen. Groen ( ): Geel ( ): Ronde 2 Lees samen met de leerlingen de instructie bij opdracht 2 en opdracht 3. De leerlingen gaan bij opdracht 2 de kaartjes onderverdelen naar vijf thema s. De leerlingen zijn bekend met deze omschrijvingen en kunnen hier zelfstandig mee uit de voeten. Het is mogelijk om kaartjes bij meerdere thema s neer te leggen. U kunt dit in de instructie meenemen of de leerlingen zelf laten ontdekken. Bij opdracht 3 gaan de leerlingen samen af stemmen welke twee thema s daadwerkelijk in de speech terug gaan komen. Het draait hier om een goede argumentatie waarom de twee thema s in de speech terug zullen komen. In het tweede gedeelte van opdracht 3 dienen de leerlingen aan te geven welke gebeurtenissen uit de periode zeker niet in de speech genoemd zullen gaan worden.

6 Na een minuut of 15 volgt de tweede tussenbespreking. Bij de bespreking van opdracht 2 zijn de leerlingen sterk productgericht. Ze willen graag weten bij welk thema welk kaartje hoort. Op deze plaats is het niet noodzakelijk nadrukkelijk in te gaan op de argumentatie van de leerlingen om een kaartje op een bepaalde plaats onder te brengen, maar wel moet duidelijk worden dat kaartjes bij meerdere thema s te plaatsen zijn. Duitse allianties Buitenlandse allianties Militarisme Modern Imperialisme Industrie-handel Bij het bespreken van opdracht 3 is het van belang om met de leerlingen te kijken welke thema s de speech hebben gehaald. Welke motieven halen de leerlingen daarvoor aan; Welke gebeurtenissen zijn in hun ogen illustratief voor het betreffende thema. Het is goed hier aandacht te besteden aan de manier waarop de leerlingen tot hun keuze zijn gekomen. Wat gaf de doorslag het ene thema wel en het andere niet op te nemen. In het verlengde daarvan volgt de bespreking van het tweede gedeelte van opdracht 3. Hierbij is het aardig om te achterhalen welke gebeurtenissen er zijn uitgelaten en op welke gronden. Tijdens de inventarisatie is het de moeite waard te kijken of het meer gele ( ) of groene kaartje ( ) zijn. En als daar een lijn in zichtbaar is, kan de vraag aan de leerlingen worden voorgelegd wat dat zegt over de Duitse buitenlandse politiek en hetgeen Wilhelm II daarbij ervaart als Duitse keizer in een veranderd Europees krachtenspel. Ronde 3 Lees samen met de leerlingen de instructie bij opdracht 4 en opdracht 5. Deel voor iedere groepje een tweede enveloppe uit met daarin de zes uitspraken van Duitse politici. De leerlingen beredeneren samen welke 2 uitspraken zij willen opnemen in de speech van Wilhelm II. Aansluitend gaan de leerlingen aan de slag met opdracht 5, de slotopdracht. Hierin geven de leerlingen aan in hoeverre er in de periode na 1890 sprake was van continuïteit of verandering in het Duitse buitenlandse beleid in vergelijking met de periode De verdere verdieping vindt plaats middels het tweede gedeelte van opdracht 5 waarbij de leerlingen aan dienen te geven wat de koerswijziging betekende voor de internationale verhoudingen. In de nabespreking is het de bedoeling eerst kort stil te staan bij de uitspraken. Neem ze met de leerlingen door en laat groepen benoemen welke uitspraken ze hebben opgenomen in de speech en op welke gronden. De feitelijke nabespreking vindt plaats met behulp van de eerder gemaakte opdrachten, maar vooral met behulp van opdracht 5. Nabespreken: Wat hebben jullie geleerd? Bij de inhoudelijke nabespreking komen de volgende vragen aan de orde. In hoeverre is er sprake van continuïteit in het buitenlandse beleid na 1890? In hoeverre is er sprake van verandering in het buitenlandse beleid na 1890? Wat betekende dit voor de internationale verhoudingen na 1890? Is daar nog een verschil in aan te geven tussen Groot-Brittannië en Frankrijk? Hoe hebben jullie het aangepakt? Over welke gebeurtenissen hebben jullie veel gediscussieerd? Welke gebeurtenissen zijn het belangrijkste en hoe kan je dat bepalen? Waarop let je als je een periode/fase maakt? Hoe stel je vast of er verandering plaats vind? Wat zijn dan zaken waar een historicus op let?

7 Waarom doen we het op deze manier: Waarom heb ik er voor gekozen een indeling te maken in twee periodes? Wat kan je van de werkvorm leren voor een toets? Bedenk naar aanleiding van deze opdracht een toetsvraag. Werkmateriaal Enveloppe per drietal met 22 kaartjes daarvan behorende bij in de ene kleur - 11 daarvan behorende bij in de andere kleur Enveloppe per drietal met 7 kaartjes met uitspraken. Vragenblad Primaire bronnen A: Uitspraak van kanselier Bismarck B: Uitspraak van minister van Buitenlandse Zaken Von Bülow C: Uitspraak van de Duitse keizer Wilhelm II D: Uitspraak van kanselier Bismarck E: Uitspraak van kanselier Bismarck F: Uitspraak van minister van Buitenlandse Zaken Von Bülow Gebruikte literatuur Andriessen, J.H.J. De andere waarheid. Een andere visie op het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog (Derde druk; Soesterberg 2007). Boterman, F., Moderne geschiedenis van Duitsland 1800-heden (Tweede druk; Amsterdam en Antwerpen 2005). Luykx, P.M., Internationale aspecten, , in: L.H.M. Wessels en A. Bosch (red.) Veranderende grenzen. Nationalisme in Europa, (Nijmegen 1992) Meersche, P. van de, Internationale politiek Overzicht en interpretaties (Leuven en Amersfoort 1998).

8 Het Duitse keizerrijk en de internationale politiek : Een Duits perspectief Wat ga je doen Je gaat je met behulp van een aantal kaartjes en opdrachten een beeld vormen over het buitenlands beleid van het Duitse Keizerrijk in de periode en de gevolgen daarvan voor het machtsevenwicht in Europa. Hoe ga je te werk? Werk in drietallen. Je mag geen gebruik maken van je boek of aantekeningen. De dikgedrukte woorden op de kaartjes moet je kennen. Ze staan in de historische context. Inleiding Op 18 januari 1911 moet keizer Wilhelm II een belangrijke speech houden ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan van het Duitse Keizerrijk. De glorie en de macht van het Duitse keizerrijk in het internationale krachtenspel moet voor het voetlicht gebracht worden. De keizer heeft een groep adviseurs de opdracht gegeven de speech voor te bereiden. Jullie maken deel uit van die groep. Ronde 1 Opdracht 1 In de enveloppe vind je een hoeveelheid kaartjes met gebeurtenissen en ontwikkelingen in de internationale politiek in de periode De Duitse buitenlandse politiek in die periode kan onderverdeeld worden in twee periodes. De kleuren van de kaartjes geven dit aan. Het zijn twee periodes met iedere hun eigen kenmerken, maar er zijn ook overeenkomsten aan te wijzen. Geef aan in welke twee tijdsperiodes de Duitse buitenlandse politiek is te verdelen en geef iedere periode een bijpassende omschrijving, in één of meerdere woorden. De eerste tijdsperiode loopt van tot. De bijpassende omschrijving luidt De tweede tijdsperiode loopt van tot. De bijpassende omschrijving luidt Ronde 2 Opdracht 2 De keizer gaat natuurlijk niet saai een opsomming geven van wat er allemaal gebeurd is. Er moeten bepaalde thema s aangesneden worden die de glorie van het Duitse keizerrijk in het licht van de internationale verhoudingen laten zien. Hieronder staan een aantal thema s. Kies bij elk thema tenminste drie kaartjes die je er goed bij vindt passen. Bij het thema Duitse allianties kiezen we de kaartjes Bij het thema Buitenlandse allianties kiezen we de kaartjes Bij het thema Militarisme kiezen we de kaartjes Bij het thema Modern Imperialisme kiezen we de kaartjes Bij het thema Industrie/Handel kiezen we de kaartjes Opdracht 3 Nu de thema s zijn bepaald kan de speech echt inhoud krijgen. Wilhelm II heeft aangegeven graag twee thema s te hebben die centraal komen te staan in de speech. Bespreek met elkaar welke twee thema s jullie centraal willen zetten in de speech en verantwoord je keuze. Kies vervolgens bij deze twee thema s twee kaartjes uit waarvan jullie vinden dat ze zeker in de speech moeten komen.

9 Wij kiezen als eerste thema omdat,. De kaartjes die zeker in de speech terug moeten komen zijn Wij kiezen als tweede thema omdat,. De kaartjes die zeker in de speech terug moeten komen zijn De Duitse keizer heeft er na zijn aantreden in 1890 voor gekozen te breken met de buitenlandse politiek van Bismarck en er zijn eigen invulling aan te geven. Bespreek welke twee gebeurtenissen uit de periode Wilhelm II zeker niet in zijn speech zal noemen. Verantwoord je keuze. Nummer nemen we niet op omdat,. Nummer nemen we niet op omdat,. Ronde 3 Opdracht 4 Wilhelm II is zich ervan bewust dat een passend citaat of een mooie oneliner het altijd goed doet in een speech. In de tweede enveloppe zitten kaartjes van uitspraken van Duitse politici. Kies twee uitspraken uit die je door keizer Wilhelm wilt laten citeren. Verantwoord de gemaakte keuze. Wij kiezen voor uitspraak omdat,. Wij kiezen voor uitspraak omdat,. Ronde 4 Opdracht wordt vaak als een belangrijk keerpunt in de Duitse buitenlandse politiek gezien. Er is daarna sprake van continuïteit en verandering in vergelijking met de periode Er is sprake van continuïteit in de Duitse buitenlandse politiek, want. Er is sprake van verandering in de Duitse buitenlandse politiek, want. In het internationale krachtenspel was Duitsland voor haar bewegingsruimte afhankelijk van de reactie die het beleid losmaakte bij met name Groot-Brittannië en Frankrijk. Beredeneer hoe deze landen reageerden op: De continuïteit na 1890:. De verandering na 1890:.

10 Kaartjes : Kopieer dit op geel papier 8 Op 18 januari 1871 wordt in de spiegelzaal van Versailles, waar ooit de Franse vorsten regeerden, het Duitse keizerrijk uitgeroepen. Wilhelm I wordt de eerste keizer. 4 Na de Duitse overwinning wordt in Frankfurt het Duits-Frans vredesverdrag ondertekend. Hierin staat dat Frankrijk het gebied Elzas-Lotharingen afstaat aan het Duitse keizerrijk. Ook moeten de Fransen 5 miljard goudmark als schadevergoeding betalen en zullen de Duitse troepen het Franse territorium pas verlaten na betaling van deze oorlogsschuld 11 Na 1871 benadrukt Rijkskanselier Bismarck verschillende keren dat Duitsland verzadigd is. 1 Rijkskanselier Bismarck realiseert na druk diplomatiek overleg een zogenaamde Driekeizersentente tussen keizer Wilhelm I, keizer Frans-Jozef (van Oostenrijk-Hongarije) en tsaar Alexander II (van Rusland). Bismarck geeft aan dat zo de Europese vrede in stand gehouden kan worden. In de praktijk voelen de Fransen zich geïsoleerd. 9 Tijdens de eerste Balkanoorlog ( ) boekt Rusland een grote overwinning op het Ottomaanse Rijk en versterkt zijn positie op de Balkan. Oostenrijk-Hongarije en Groot-Brittannië kunnen zich hier niet in vinden. Bismarck doet het voorstel om als eerlijke makelaar te bemiddelen. Het Verdrag van Berlijn komt tot stand wat de Russische expansie aan banden legt. 5 Duitsland en Oostenrijk-Hongarije sluiten een geheim verdrag, de zogenaamde Tweebond. Als een van beide door Rusland wordt aangevallen zal er onmiddellijk militaire steun worden verleend. Als een van beide door een andere mogendheid wordt aangevallen zal de ander neutraal blijven. 7 De Tweebond wordt uitgebreid met het jonge koninkrijk Italië. Er ontstaat een drieledig bondgenootschap (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië) dat de Triple Alliantie gaat heten. Het bondgenootschap is vooral tegen Frankrijk gericht. 3 Bismarck legt plotseling een claim op Afrikaanse gebieden, liggend in de Engelse invloedssfeer. De Fransen steunen die claims. Dat leidt tot een verscherping van de Frans-Britse koloniale tegenstellingen. Uiteindelijk weet Duitsland Zuidwest-Afrika (Namibië), Kameroen, Togo en Oost- Afrika (Tanzania) te verwerven. 6 Onder voorzitterschap van Bismarck vindt een internationale conferentie plaats in Berlijn, waar een poging ondernomen wordt om de Scramble of Africa aan spelregels te onderwerpen. Tijdens deze Conferentie van Berlijn ( ) wordt de verdeling van Centraal-Afrika vastgelegd. 2 Door de toegenomen spanningen tussen Oostenrijk-Hongarije en Rusland kan de Driekeizersentente niet worden verlengd. Bismarck sluit daarop een geheim verdrag met Rusland: het Herverzekeringsverdrag: beide landen verklaren neutraal te blijven, als een van beide in een defensieve oorlog terecht komt. 10 Als Bismarck het vermoeden krijgt van Frans-Russische toenadering begint de Duitse Rijkskanselier een diplomatiek tegenoffensief. Bismarck zet zijn alliantiepolitiek voort en tracht de Britten te winnen voor een geheim verdrag tegen Frankrijk en Rusland. Bismarcks poging blijft zonder resultaat.

11 Kaartjes : Kopieer dit op licht groen papier 17 Na overleg met keizer Wilhelm II besluit de nieuwe Rijkskanselier Caprivi het Herverzekeringsverdrag met Rusland niet te verlengen. De Triple Alliantie wordt wel verlengd en Duitsland gaat steeds meer steunen op de Tweebond met Oostenrijk-Hongarije. 22 Na het vertrek van Bismarck komt er een Frans-Russische militaire conventie tot stand waarin wordt vastgelegd dat bij een Duitse aanval op een van hen beide, de andere ondertekenaar direct tot de tegenaanval op het Duitse keizerrijk zal overgaan. 14 Ondanks inzet van de Duitse regering vanaf 1882, blijven de Duitse koloniale bezittingen klein en strategisch niet erg belangrijk. 12 Als de vijfentwintigste verjaardag van het Duitse rijk (1896) wordt gevierd, houdt keizer Wilhelm II een feestrede rond drie thema s: Weltpolitik als opdracht, wereldmacht als doel en een Duitse vloot als werktuig. Het doel is Duitsland een Platz an der Sonne te geven, zowel in het Europese statenstelsel als in de mondiale machtsverhoudingen. 20 Admiraal Von Tirpitz gaat de Duitse vloot opbouwen. In de Rijksdag wordt de Vlootwet (1898) aangenomen. Er wordt besloten de vloot te versterken met een tiental grote en een drieëntwintig kleinere kruisers. Ook stelt de Rijksdag een vast bedrag vast voor de bouw van drie schepen per jaar, zodat men verzekerd is van een uitbouw van de Duitse vloot. 13 Er ontstaat spanning tussen Groot-Brittannië en Duitsland als gevolg van de Duitse Welt- en Flottenpolitik. De Britten zien hierin een uitdaging op hun two power standard (De Britse vloot zou de omvang van andere mogendheden in tweevoud moeten overtreffen). 18 Wilhelm II krijgt toestemming van de Turkse regering voor de aanleg van de Bagdad-Spoorlijn, de zogenaamde Berlin-Byzantium-Bagdad-spoorweg. Het is een spoorwegverbinding van de Noordzee en de Baltische Zee tot de Perzische Golf. Ondanks weerstand van Britse en Russische kant, zet de Duitse regering door. 15 Als alternatief tegen de expansie van Wilhelm II zoeken Engeland en Frankrijk toenadering: Frankrijk ziet af van alle aanspraken op Egypte en Groot-Brittannië doet hetzelfde ten aanzien van Marokko. Dit verdrag wordt de Entente Cordiale genoemd. 21 Het bezoek van Wilhelm II aan Tanger (Marokko) leidt tot een Duits-Franse confrontatie, de Eerste Marokko-crisis. Duitsland lijkt als winnaar te komen uit de Algeciras-Conferentie: Marokko moet economisch open worden. De conferentie leidt ook tot toenadering van Frankrijk en Groot-Brittannië. 19 Groot-Brittannië en Rusland zoeken toenadering tot elkaar. Er komt een Brits-Russische Entente tot stand. Samen met de eerder gesloten verdragen tussen Frankrijk en Rusland (1893) en Frankrijk en Groot-Brittannië (1904) gaat het bondgenootschap tussen de drie landen de Tripel Entente heten. 16 Terwijl over de vierde verlenging van de Triple Alliantie wordt nagedacht (1911), probeert het Duitse keizerrijk nogmaals een verbond te sluiten met Groot-Brittannië. De Duits-Britse tegenstellingen zijn echter, mede door de vlootbewapingswedloop, zo groot geworden dat onderhandelingen mislukken.

12 Kaartjes met uitspraken van Duitse politici: Kopieer dit op licht blauw papier E Onze politiek heeft tot taak, de oorlog, indien mogelijk, geheel te voorkomen. En, als dat niet gaat, hem in ieder geval uit te stellen. Aan een andere politiek zou ik niet kunnen meewerken. A U moet begrijpen dat het enorm belangrijk is om met zijn drieën te zijn op het Europese schaakbord. We moeten, zolang de wereld wordt geregeerd door de vijf grootmachten, à trois blijven. D Zolang ik rijkskanselier ben, volgen we geen koloniale politiek. Mijn kaart van Afrika ligt in Europa. B De tijden, waarin Duitsland de aarde aan zijn buren overliet, de anderen de zee, ja zelfs de hemel reserveerden, die tijden zijn voorbij. F Ons land wenst met iedereen in vrede te leven maar omdat de situatie met de dag kan veranderen dienen we ons zelf en onze handelsbelangen wel te beschermen tegen mogelijke aanvallen van anderen. Alleen al daarom hebben we een krachtige vloot nodig. De veiligheid van Duitsland is gebaseerd op de Triple Alliantie en de goede relaties met Rusland. Duitsland dient te voorkomen tussen de hamer en het aanbeeld te worden vermorzeld. C Uit het Duitse Rijk is een wereldrijk ontstaan. Kaartjes met uitspraken van Duitse politici: Kopieer dit op licht blauw papier E Onze politiek heeft tot taak, de oorlog, indien mogelijk, geheel te voorkomen. En, als dat niet gaat, hem in ieder geval uit te stellen. Aan een andere politiek zou ik niet kunnen meewerken. A U moet begrijpen dat het enorm belangrijk is om met zijn drieën te zijn op het Europese schaakbord. We moeten, zolang de wereld wordt geregeerd door de vijf grootmachten, à trois blijven. D Zolang ik rijkskanselier ben, volgen we geen koloniale politiek. Mijn kaart van Afrika ligt in Europa. B De tijden, waarin Duitsland de aarde aan zijn buren overliet, de anderen de zee, ja zelfs de hemel reserveerden, die tijden zijn voorbij. F Ons land wenst met iedereen in vrede te leven maar omdat de situatie met de dag kan veranderen dienen we ons zelf en onze handelsbelangen wel te beschermen tegen mogelijke aanvallen van anderen. Alleen al daarom hebben we een krachtige vloot nodig. De veiligheid van Duitsland is gebaseerd op de Triple Alliantie en de goede relaties met Rusland. Duitsland dient te voorkomen tussen de hamer en het aanbeeld te worden vermorzeld. C Uit het Duitse Rijk is een wereldrijk ontstaan.

13 Alternatieve opdrachten bij hetzelfde materiaal Indien u meer tijd hebt dan 50 minuten, zou u ook onderstaande opdracht kunnen gebruiken. Daarin zitten wat accentverschillen met de opdracht hierboven, maar verandering en continuïteit staan ook hier centraal. De opdracht hieronder duurt echter langer, omdat de leerlingen eerst een extra stap maken, namelijk het chronologiseren van de kaartjes (dat kost ze vrij veel tijd) en ze uiteindelijk nog een kort essay schrijven. In een les van 70 tot 100 minuten is deze opdracht uit te voeren. Het is niet verstandig om de opdracht over twee losse lessen te verdelen. Leerlingen vinden het lastig om de draad weer op te pakken in de tweede les, zowel inhoudelijk als motivationeel.

14 Het Duitse keizerrijk en de internationale politiek : Een Duits perspectief De canon van de Duitse geschiedenis Wat ga je doen Je gaat je met behulp van kaartjes en opdrachten een beeld vormen over het buitenlands beleid van het Duitse Keizerrijk in de periode en de gevolgen daarvan voor het machtsevenwicht in Europa. Hoe ga je te werk? Werk in drietallen. Je mag geen gebruik maken van je boek of aantekeningen. De dikgedrukte woorden op de kaartjes moet je kennen. Ze staan in de historische context. Inleiding Na het verschijnen van de stofomschrijving van de historische context: Duitsland besluit een uitgeverij een historicus te benaderen voor het schrijven van populairwetenschappelijke boeken. Hij kiest er voor een Canon van de Duitse geschiedenis te gaan schrijven. Hierin komen 50 beelden die typerend zijn voor de ontwikkeling van de Duitse geschiedenis. Voor het Duitse Keizerrijk in internationaal perspectief , heeft de historicus vijf van dit soort beelden gereserveerd. Hij vindt het lastig een keuze te maken. Aan jullie de taak hem daarbij te helpen. Ronde 1 Opdracht 1 Voordat er keuzes gemaakt kunnen gaan worden voor de Canon, is het goed eerst zicht te krijgen op de volgorde van de gebeurtenissen. In de enveloppe vind je een hoeveelheid kaartjes met gebeurtenissen en ontwikkelingen in de internationale politiek in de periode Probeer die kaartjes in de chronologische volgorde te leggen, van vroeger naar later. De chronologische volgorde is: Opdracht 2 De Duitse buitenlandse politiek in die periode kan onderverdeeld worden in twee periodes. De kleuren van de kaartjes geven dit aan. Het zijn twee periodes met iedere hun eigen kenmerken, maar er zijn ook overeenkomsten aan te wijzen. Geef aan in welke twee tijdsperiodes de Duitse buitenlandse politiek is te verdelen en geef iedere periode een bijpassende omschrijving, in één of meerdere woorden. De eerste tijdsperiode loopt van tot. De bijpassende omschrijving luidt De tweede tijdsperiode loopt van tot. De bijpassende omschrijving luidt Ronde 2 Opdracht 3 Nu er zicht is op de volgorde van de gebeurtenissen is de tijd aangebroken om keuzes te gaan maken. Welke gebeurtenissen zijn in jullie ogen kenmerkend voor de Duitse buitenlandse politiek ? Overleg samen en kies vijf kaartjes uit die volgens jullie in de Canon moeten worden opgenomen. Geef hieronder aan welke kaartjes jullie kiezen en verantwoord jullie keuze. Wie kiezen nummer omdat,.

15 Wie kiezen nummer omdat,. Wie kiezen nummer omdat,. Wie kiezen nummer omdat,. Wie kiezen nummer omdat,. Ronde 3 Opdracht 4 Na de keuzebepaling van de 5 gekozen beelden voor de Canon wordt de historicus gevraagd of bij het deelonderwerp het Duitse Keizerrijk in internationaal perspectief een korte samenvatting kan komen waarin zichtbaar wordt wat de 5 beelden met elkaar verbindt. Schrijf, met verwerking van de 5 gekozen beelden, een tekst van woorden waarmee jullie een typering geven van de Duitse buitenlandse politiek in de periode

Niveau: klas 3 h/a, ook te gebruiken in bovenbouw h/a

Niveau: klas 3 h/a, ook te gebruiken in bovenbouw h/a Domino - Verandering en continuïteit in Rusland, 1894-1921 De Russische geschiedenis in de periode 1894-1921 kenmerkte zich onder meer door Opstand in 1905, twee revoluties in 1917 en een burgeroorlog

Nadere informatie

De 1 e Wereldoorlog inleiding (9.1)

De 1 e Wereldoorlog inleiding (9.1) De 1 e Wereldoorlog inleiding (9.1) Onderzoeksvraag: Wat waren de oorzaken van de 1 e Wereldoorlog en wat maakte deze oorlog uniek in de geschiedenis tot dan toe? Kenmerkende aspecten: * Het voeren van

Nadere informatie

De 1 e Wereldoorlog. inleiding (9.1) HC onderdelen: conferentie van Berlijn (1884-85) + vlootwet (1898)

De 1 e Wereldoorlog. inleiding (9.1) HC onderdelen: conferentie van Berlijn (1884-85) + vlootwet (1898) De 1 e Wereldoorlog inleiding (9.1) HC onderdelen: conferentie van Berlijn (1884-85) + vlootwet (1898) Onderzoeksvraag: Wat waren de oorzaken van de 1 e Wereldoorlog en wat maakte deze oorlog uniek in

Nadere informatie

De les in een oogopslag. Onderwerp: Verandering en continuïteit in de Russische geschiedenis Activiteit:

De les in een oogopslag. Onderwerp: Verandering en continuïteit in de Russische geschiedenis Activiteit: Foto s vergelijken - Verandering en continuïteit in Rusland, 1894-1921 De Russische geschiedenis in de periode 1894-1921 kenmerkte zich onder meer door Opstand in 1905, twee revoluties in 1917 en een burgeroorlog

Nadere informatie

Een les van 70 minuten of een blokuur van 100 minuten.

Een les van 70 minuten of een blokuur van 100 minuten. Eerste Wereldoorlog Actief Historisch Denken 2 Wie is er schuldig aan het ontstaan van Wereldoorlog I? De Eerste Wereldoorlog, met zijn oorzaken en gevolgen, komt in elke onderbouw methode aan bod. Voor

Nadere informatie

Tentoonstelling Beeldende Kunst Middeleeuwen

Tentoonstelling Beeldende Kunst Middeleeuwen Tentoonstelling Beeldende Kunst Middeleeuwen De Middeleeuwen kennen verschillende stijlen en uitingsvormen van religieuze thema s Om de leerlingen hier een goed inzicht in te geven en zelf mee aan te slag

Nadere informatie

Dynamiek en stagnatie in de Republiek

Dynamiek en stagnatie in de Republiek CSE Dynamiek en stagnatie Dynamiek en stagnatie in de Republiek Workshop chronologie en begrippen Arnoud Aardema Universitaire Lerarenopleiding Radboud Universiteit Nijmegen Woord vooraf Ieder jaar blijkt

Nadere informatie

Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1

Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1 Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1 Oorzaken van de Eerste Wereldoorlog: invuloefening Werkblad bij het simulatiespel www.activehistory.co.uk Instructie: Vul het witte veld in terwijl je het

Nadere informatie

Mysterie De vluchtende keizer

Mysterie De vluchtende keizer Mysterie De vluchtende keizer De les in een oogopslag Onderwerp: Activiteit: Tijdsduur: Doelen: Beginsituatie: Voorbereiding: Vlucht Keizer Wilhelm naar Nederland Deze mysterie- activiteit is een goede

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis vwo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de landen die Napoleon veroverde, voerde hij een beleid dat: enerzijds paste binnen het gelijkheidsideaal van de Franse Revolutie

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Beste leerling, Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Beste leerling, Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag van het vak Geschiedenis havo, eerste tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende vraag:

Nadere informatie

Het nieuwe eindexamen geschiedenis

Het nieuwe eindexamen geschiedenis Het nieuwe eindexamen geschiedenis Stephan Klein Rotterdam, 4 oktober 2013 Gesprek in de klas (2013) Docent: Wie kan uitleggen wat standplaatsgebondenheid inhoudt? (stilte van enkele seconden) Leerling

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2008-II

Eindexamen geschiedenis havo 2008-II De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië Gebruik bron 1. Bij elk bronfragment past één van de volgende, in willekeurige volgorde staande, onderwerpen: 1 de Bersiap-tijd; 2 de Napoleontische

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Frans Ferdinand en de eerste wereldoorlog

Werkstuk Geschiedenis Frans Ferdinand en de eerste wereldoorlog Werkstuk Geschiedenis Frans Ferdinand en de eerste wereldoorlog Werkstuk door een scholier 2889 woorden 21 februari 2008 5,8 176 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De gebeurtenissen die uiteindelijk zouden

Nadere informatie

200 JAAR STATEN-GENERAAL

200 JAAR STATEN-GENERAAL 200 JAAR STATEN-GENERAAL NOVEMBER 2015 - POLITIEK IN PRAKTIJK #7 WAT HEB JE NODIG Knipblad met jaartallen (gekleurd papier) Knipblad met foto s/uitleg (wit papier) Magneetjes + magneetbord Uitgeknipte

Nadere informatie

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Korte omschrijving: Leerlingen gaan aan de slag met actuele Europese dilemma s. Er zijn vijf dilemma s. U kunt zelf kiezen welke dilemma s u aan de orde stelt.

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen HAVO 2008 tijdvak 2 woensdag 18 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 27 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 78 punten te behalen. Voor elk

Nadere informatie

Nieuwsgierig maken / motiveren voor een tijdvak of historisch onderwerp Vragen / hypothesen kunnen formuleren over historische verschijnselen

Nieuwsgierig maken / motiveren voor een tijdvak of historisch onderwerp Vragen / hypothesen kunnen formuleren over historische verschijnselen Werken met afbeeldingen in het examenprogramma geschiedenis havo/vwo OPDRACHTEN EXAMENPROGRAMMA FUNCTIE AFBEELDING 1. De afbeelding als motivator Tien tijdvakken met kenmerkende aspecten Geschiedenis van

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording.

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke stromingen nationalisme, liberalisme,

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Historische context Duitsland h2

Samenvatting Geschiedenis Historische context Duitsland h2 Samenvatting Geschiedenis Historische context Duitsland h2 Samenvatting door D. 819 woorden 5 februari 2017 5,2 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats GS Historische Context Duitsland Notitie:

Nadere informatie

Opdracht: De Eerste Wereldoorlog

Opdracht: De Eerste Wereldoorlog Opdracht: De Eerste Wereldoorlog Rollenspel: Het Verdrag van Versailles ROL Vittorio Orlando Doel van de opdracht: De klas wordt verdeeld in groepjes van vier leerlingen. Elk groepslid speelt de rol van

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-II

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-II De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië In 1596 bereikte een Nederlandse expeditie onder Cornelis de Houtman Bantam. 2p 1 Leg uit welk verband er bestaat tussen deze expeditie en

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 27 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 77 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

geschiedenis geschiedenis

geschiedenis geschiedenis Examen HAVO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen?

Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Kenmerkende aspect: De moderne vorm van imperialisme die verband hield met

Nadere informatie

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden?

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? 17-9-2017 Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek-maatschappelijke stromingen nationalisme,

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.2 Het moderne imperialisme

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.2 Het moderne imperialisme Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Kenmerkende aspect: De moderne vorm van imperialisme die verband hield met

Nadere informatie

Werkvorm: Bekend, Benieuwd en Bewaard.

Werkvorm: Bekend, Benieuwd en Bewaard. Werkvorm: Bekend, Benieuwd en Bewaard. Doel: Eén van jullie groep gaat opschrijven wat jullie al weten over De Tweede Wereldoorlog (bekend). Daarna schrijven jullie op wat jullie graag willen weten over

Nadere informatie

Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel

Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel Korte omschrijving Tijdens deze werkvorm spelen leerlingen kwartet, waarbij de kaarten over historische ontwikkelingen en veranderingen van ons parlementaire

Nadere informatie

Workshop: Oorlog in beeld

Workshop: Oorlog in beeld Woord vooraf Beelden zijn in ons dagelijks leven niet meer weg te denken. Veel historische gebeurtenissen van de 20 e eeuw staan middels beelden in ons geheugen gegrift. Of het nu gaat om de val van de

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2008 tijdvak 2 woensdag 18 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 25 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak geschiedenis vwo, tweede tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende

Nadere informatie

SPEELWIJZE WAARDEN- EN NORMENSPEL

SPEELWIJZE WAARDEN- EN NORMENSPEL SPEELWIJZE WAARDEN- EN NORMENSPEL De bedoeling van dit spel is je met anderen in gesprek te brengen over waarden en normen. Het gevolg daarvan is niet alleen dat je je meer bewust wordt van hetgeen jijzelf

Nadere informatie

Leerlijn historisch denken havo

Leerlijn historisch denken havo Leerlijn historisch denken havo Albert van der Kaap vwo Tijd en chronologie klas 1 klas 2 klas 3 vwo 6 gebeurtenissen uit zijn eigen leven alsmede verschijnselen, gebeurtenissen en personen uit de geschiedenis

Nadere informatie

Samenwerking als ideaal voor een verscheurd Europa

Samenwerking als ideaal voor een verscheurd Europa Samenwerking als ideaal voor een verscheurd Europa INE MEGENS EIGENTIJDSE GESCHIEDENIS Opbouw college: Vooruitgangsgeloof 19 e eeuw Nationalisme en politieke kaart van Europa Eerste Wereldoorlog Cultuurpessimisme

Nadere informatie

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol? Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.

Nadere informatie

Studenten ervaren de manier waarop in de Europese Unie vergaderd wordt en hoe de verschillende bestuurslagen zich tot elkaar verhouden.

Studenten ervaren de manier waarop in de Europese Unie vergaderd wordt en hoe de verschillende bestuurslagen zich tot elkaar verhouden. ROLLENSPEL EUROPESE BESLUITVORMING KORTE OMSCHRIJVING De studenten gaan in verschillende groepjes de weg van Europese besluitvorming naspelen. Ze gaan met elkaar in debat en moeten lobbyen. Als(gast)docent

Nadere informatie

INTERNATIONALE POLITIEK 1815-1945

INTERNATIONALE POLITIEK 1815-1945 Paul Van de Meerssche v/ INTERNATIONALE POLITIEK 1815-1945 Overzicht en interpretaties Acco Leuven / Amersfoort Inhoud INLEIDING 13 HOOFDSTUK I: 1815-1830 Het Congres van Wenen (1814-1815) en het herstel

Nadere informatie

KOUDE OORLOG. Opgavenblad

KOUDE OORLOG. Opgavenblad ARUBA SE 3 MIDDAGMAVO AVONDMAVO GESCHIEDENIS 2018-2019 Tijdvak-1 KOUDE OORLOG Opgavenblad Dit School Examen (SE) bestaat uit 42 vragen. Voor dit SE zijn maximaal 70 punten te behalen. Dit SE bestaat uit

Nadere informatie

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Uitleg Start De workshop start met een echte, herkenbare en uitdagende situatie. (v.b. het is een probleem, een prestatie, het heeft

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

Handleiding Les 1: Een toren bouwen. Zet de leerlingen zo snel mogelijk aan het werk. Nieuwsbegriponderwerp. Schrijftaak.

Handleiding Les 1: Een toren bouwen. Zet de leerlingen zo snel mogelijk aan het werk. Nieuwsbegriponderwerp. Schrijftaak. Handleiding Les 1: Een toren bouwen Deze schrijfles is de vierde waarin leerlingen oefenen in het genre instrueren. Het is een oefenles: leerlingen passen de schrijfstrategie KLUNS toe, die ze eerder gebruikten

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u? Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten

Nadere informatie

DE EUROPESE UNIE EERSTE EN DE WERKVORM IN HET KORT

DE EUROPESE UNIE EERSTE EN DE WERKVORM IN HET KORT DE EUROPESE UNIE JANUARI 2016 - POLITIEK IN PRAKTIJK #1 EERSTE EN WAT HEB JE NODIG Grote letters A, B en C Aftelklok (op digibord) 50 sterren, uitgeprint op geel papier Circa 4 grote enveloppen Een prijsje

Nadere informatie

Handleiding voorbereidende les bij Democracity. Basisonderwijs. Versie 22 mei Handleiding voorbereidende les bij Democracity

Handleiding voorbereidende les bij Democracity. Basisonderwijs. Versie 22 mei Handleiding voorbereidende les bij Democracity Basisonderwijs Versie 22 mei 2018 INHOUD Inleiding... 2 Tijdsverloop... 2 Quiz: Waar gaat de gemeente over?... 3 Filmpje Hoe werkt de gemeenteraad?... 6 Wie is de baas in de gemeente?... 7 Van probleem

Nadere informatie

Combineer raak met beelden

Combineer raak met beelden Combineer raak met beelden De Nederlandse Opstand voor beeldslimme leerlingen Ronald Becx Inleiding/ Verantwoording: Het idee voor deze opdracht kreeg ik in de les toen we bezig waren met de Mystery van

Nadere informatie

Beste leerling, Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de examenvragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Beste leerling, Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de examenvragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag van het vak geschiedenis havo, tweede tijdvak (2016). In dit examenverslag proberen we zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende vraag: In hoeverre

Nadere informatie

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de examenvragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de examenvragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag van het vak Geschiedenis (Pilot) vwo, eerste tijdvak (2014). In dit examenverslag proberen we zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende vraag:

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Examen VMBO-KB 2010 tijdvak 2 dinsdag 22 juni 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 53 punten

Nadere informatie

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 HONDERD JAAR GELEDEN aflevering 12 Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 Een vast onderwerp waaraan in de kranten aandacht werd besteed, was de oorlog op de Balkan. Turkije was er bij betrokken

Nadere informatie

Opdracht Geschiedenis Oorzaken WO I

Opdracht Geschiedenis Oorzaken WO I Opdracht Geschiedenis Oorzaken WO I Opdracht door een scholier 2212 woorden 24 maart 2009 6 4 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Schrijfontwerp Doel artikel Algemeen beeld geven van de wereld oorlog 1 Inleiding

Nadere informatie

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00. SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

Taxonomie van Bloom. (taxonomie = wetenschap van het indelen) 6. Creëren. Nieuwe ideeën, producten of gezichtspunten genereren

Taxonomie van Bloom. (taxonomie = wetenschap van het indelen) 6. Creëren. Nieuwe ideeën, producten of gezichtspunten genereren Taxonomie van Bloom (taxonomie = wetenschap van het indelen) 6. Creëren Nieuwe ideeën, producten of gezichtspunten genereren Ontwerpen, maken, plannen, produceren, uitvinden, bouwen 5. Evalueren Motiveren

Nadere informatie

Voor de paboopleider. Werkvorm 2: voor de opleider (1) Anne Frank Tijdlijn

Voor de paboopleider. Werkvorm 2: voor de opleider (1) Anne Frank Tijdlijn Werkvorm 2: voor de opleider (1) Het persoonlijke verhaal en de historische context Anne Frank is het bekendste slachtoffer van de Holocaust. Haar levensverhaal biedt een venster op de geschiedenis van

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In 1792 begon de eerste Coalitieoorlog. 1p 1 Welk politiek doel streefde Oostenrijk met de strijd tegen Frankrijk na? Gebruik

Nadere informatie

Opdracht Tentoonstelling

Opdracht Tentoonstelling Opdracht Tentoonstelling Provincie Utrecht tijdens de Eerste Wereldoorlog Opdrachtblad Inleiding Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Nederland neutraal. Hoewel het grote oorlogsgeweld gelukkig Nederland

Nadere informatie

Lesontwerp 7. Een verklaring voor het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid door Soekarno en Hatta op 17 augustus 1945

Lesontwerp 7. Een verklaring voor het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid door Soekarno en Hatta op 17 augustus 1945 Lesontwerp 7. Een verklaring voor het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid door Soekarno en Hatta op 17 augustus 1945 Docenten School Klas Aby Grupstra en Jos Elzenga Goois Lyceum, Bussum 3

Nadere informatie

Wereldoorlog I ( De Grootte oorlog )

Wereldoorlog I ( De Grootte oorlog ) Wereldoorlog I ( De Grootte oorlog ) 1914-1918 Waarom breekt de oorlog uit? * Op weg naar de oorlog. (v) Aandachtspunten: - oorzaken - aanleiding - maatschappijbeeld - verwachtingen - bondgenootschappen

Nadere informatie

KONING OF PRESIDENT?

KONING OF PRESIDENT? ONING OF RESIDENT? ARIL 2015 AAN DE SLAG MET #3 WAT HEB JE NODIG? Werkblad 1 en 2 (uitgeprint) DE WERVORM IN HET ORT In de Verenigde Staten lopen kandidaten zich warm voor de presidentscampagne, met Hillary

Nadere informatie

Drie massagraven voor de Nederlandse kust

Drie massagraven voor de Nederlandse kust Nederlandse kust geschiedenis van Learning by Action en Stichting De Noordzee deze les werd mogelijk gemaakt door het Prins Bernard Cultuurfonds Doel Materialen Vak Niveau Duur Werkwijze De leerlingen

Nadere informatie

De ontwikkelde materialen per unit.

De ontwikkelde materialen per unit. Handleiding. Dit is de handleiding voor het remediërende programma voor de leeszwakke leerling bij het vak Engels. De hulpmiddelen zijn ontwikkeld voor leerlingen die bij de toetsen technisch lezen uitvallen

Nadere informatie

Kwartetten met klinkers

Kwartetten met klinkers Kwartetten met klinkers Onderwerp Woorden met een korte of lange klank die bestaan uit een of twee klankgroepen. Doel De kinderen leren het verschil tussen een korte en een lange klank. Ze leren dat ze

Nadere informatie

Willemien Cuijpers en Marie-Thérèse van de Kamp, Interfacultaire Lerarenopleiding UvA

Willemien Cuijpers en Marie-Thérèse van de Kamp, Interfacultaire Lerarenopleiding UvA De Voorstelling Een theatervoorstelling bestaat uit veel verschillende onderdelen die op het toneel samen een geheel vormen In deze opdracht maken leerlingen het proces door van het maken van een theaterproductie

Nadere informatie

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren

Nadere informatie

Wat is de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog? De moord op Frans-Ferdinand van Oostenrijk.

Wat is de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog? De moord op Frans-Ferdinand van Oostenrijk. Werkblad 7 Ω Oorlog en crisis Ω Les : De Eerste Wereldoorlog Het begin van de Eerste Wereldoorlog Rond 900 zijn er twee kampen in Europa. Rusland, Frankrijk en Groot- Brittannië aan de ene kant. Oostenrijk-

Nadere informatie

Kwartet Hofcultuur. Willemien Cuijpers en Marie Thérèse van de Kamp, Interfacultaire Lerarenopleiding, UvA

Kwartet Hofcultuur. Willemien Cuijpers en Marie Thérèse van de Kamp, Interfacultaire Lerarenopleiding, UvA Expertisecentrum Kunsttheorie www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl. Kwartet Hofcultuur Middels deze opdracht vatten de leerlingen eerst voor henzelf een aantal belangrijke aspecten omtrent de kunst en

Nadere informatie

Docentenhandleiding Rollenspel Politiek

Docentenhandleiding Rollenspel Politiek Docentenhandleiding Rollenspel Politiek Voorbereiding 1. Bepaal hoeveel tijd er is: kies voor 45, 60 of 90 uten versie 2. Deel tijdschema uit en bespreek dit met de leerlingen 3. Verdeel de rollen, zie

Nadere informatie

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak geschiedenis vwo, tweede tijdvak (2017). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende

Nadere informatie

13. De verdragen van Parijs. p

13. De verdragen van Parijs. p 13. De verdragen van Parijs p. 222-234 Instap groepswerk in 5 groepen zie p. 223 noteer 5 naoorlogse doelen voor je land heropbouw, bestraffing, diplomatie, compensatie, zelfbeschikkingsrecht, verantwoordelijkheid,

Nadere informatie

Beste leerling, Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de examenvragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Beste leerling, Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de examenvragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag van het vak geschiedenis vwo, tweede tijdvak (2016). In dit examenverslag proberen we zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende vraag: In hoeverre

Nadere informatie

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij.

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. Werkblad Introductie 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2. PETJE OP, PETJE AF: WAAR OF NIET? Zijn de volgende zinnen

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-I

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-I De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië Stel: Er worden twee scheepswrakken gevonden van schepen op weg naar Indië. Het ene wrak was beladen met vaten zilveren rijksdaalders en ballast

Nadere informatie

SPEELWIJZE LEIDERSCHAPSSPEL

SPEELWIJZE LEIDERSCHAPSSPEL SPEELWIJZE LEIDERSCHAPSSPEL Bij werken, zowel betaald als vrijwillig, hoort leiding krijgen of leiding geven. De vraag wat effectief leiderschap is houdt dan ook veel mensen bezig. De meningen hierover

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2008 tijdvak 1 dinsdag 20 mei 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 77 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Hoofdstuk IV: De opkomst van de VSA

Hoofdstuk IV: De opkomst van de VSA Hoofdstuk IV: De opkomst van de VSA 1. Een supermogendheid in wording. Uitbreiding. zie kaartjes in handboek voor de trek naar het westen Bevolkingsexplosie. zie uitleg in handboek over verschillende migraties

Nadere informatie

Wie ben jij? HANDLEIDING

Wie ben jij? HANDLEIDING HANDLEIDING Wie ben jij? Korte omschrijving lesactiviteit Iedereen legt vijf vingers op tafel. Om de beurt vertel je iets over jezelf, waarvan je denkt dat het uniek is. Als het inderdaad uniek is, dan

Nadere informatie

(Otto von) Bismarck. Duitsland werd een eenheid/keizerrijk. koningin Victoria. Groot-Brittannië. Wilhelm II

(Otto von) Bismarck. Duitsland werd een eenheid/keizerrijk. koningin Victoria. Groot-Brittannië. Wilhelm II Van wanneer tot wanneer vond de Frans- Duitse oorlog Wie was eerste minister van Pruisen tijdens de Frans-Duitse oorlog? Welk belangrijk gevolg had de Frans-Duitse Oorlog voor 1870-1871 (Otto von) Bismarck

Nadere informatie

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 3 Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en 2) Kerndoel(en):

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 3 Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en 2) Kerndoel(en): A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Geschiedenis Leerjaar: Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en ) Kerndoel(en): 7. De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen

Nadere informatie

LANDSEXAMEN MAVO

LANDSEXAMEN MAVO LANDSEXAMEN MAVO 2017-2018 Examenprogramma GESCHIEDENIS M.A.V.O. 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen wordt afgenomen in één zitting

Nadere informatie

In deze opdracht a je opzoek naar informatie over de schepping en evolutie. Ook vorm je je mening over die twee.

In deze opdracht a je opzoek naar informatie over de schepping en evolutie. Ook vorm je je mening over die twee. Schepping Verdieping: Schepping én evolutietheorie Leeftijd: 13-16 Thema: Schepping Tijdsduur: 20+ min. In deze opdracht a je opzoek naar informatie over de schepping en evolutie. Ook vorm je je mening

Nadere informatie

SPEELWIJZE WAARDEN- EN NORMENSPEL

SPEELWIJZE WAARDEN- EN NORMENSPEL SPEELWIJZE WAARDEN- EN NORMENSPEL De bedoeling van dit spel is je met anderen in gesprek te brengen over waarden en normen. Het gevolg daarvan is niet alleen dat je je meer bewust wordt van hetgeen jijzelf

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de

Nadere informatie

Levenslijn Republiek - Maurits en Oldenbarnevelt

Levenslijn Republiek - Maurits en Oldenbarnevelt Republiek - Maurits en Oldenbarnevelt De les in een oogopslag Onderwerp: Maurits en Oldenbarnevelt Activiteit: Tijdsduur: Leerlingen bepalen hoe Oldenbarnevelt en Maurits reageerden op een gebeurtenis

Nadere informatie

Eerste Wereldoorlog vmbo12

Eerste Wereldoorlog vmbo12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 19 juni 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62174 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.

Nadere informatie

Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld

Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld Groep 8 Les 1. Boeven in beeld Les 1. Boeven in beeld Nationaal Gevangenismuseum Groep 8 120 minuten Samenvatting van de les De les begint met een klassikaal

Nadere informatie

Duur Een lesuur of twee lesuren. U kunt stap 2, stap 8 en 9 uitgebreid of niet uitgebreid doen.

Duur Een lesuur of twee lesuren. U kunt stap 2, stap 8 en 9 uitgebreid of niet uitgebreid doen. Raad aan de Raad Korte omschrijving werkvorm In deze werkvorm verdiepen de leerlingen zich in gemeentelijke onderwerpen en gaan ze aan de slag met het schrijven van een petitie. Ze worden door deze oefening

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje b Bijlage VMBO-KB 2008 2 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje 800045-2-736b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Reclame voor fietsrijlessen voor vrouwen (1896). bron 2 Op de

Nadere informatie

De leerlingen halen voorkennis op en ze krijgen de ruimte eventuele (voor)oordelen over de Europese Unie uit te spreken.

De leerlingen halen voorkennis op en ze krijgen de ruimte eventuele (voor)oordelen over de Europese Unie uit te spreken. IN BEELD: ASSOCIATIEKAARTJES KORTE OMSCHRIJVING WERKVORM U verspreidt kaartjes met woorden die met de Europese Unie te maken hebben in het lokaal. De leerlingen mogen rondlopen en een kaartje pakken dat

Nadere informatie

Historische Context: Duitsland (1871 1945)

Historische Context: Duitsland (1871 1945) Historische Context: Duitsland (1871 1945) Verklaring begintijd: 1871 Tijdens de Frans-Duitse oorlog wordt in Versailles het Duitse Keizerrijk uitgeroepen. De vorming van deze grote staat verandert het

Nadere informatie

Wat is Kraak kracht? Kraak kracht

Wat is Kraak kracht? Kraak kracht Wat is? Met de kaarten van Kraak Kracht evalueert u Kraak de Klas. U gaat door middel van de vragen die op de kaarten staan in gesprek met de leerlingen over de vaardigheden die ze hebben gebruikt. U kunt

Nadere informatie

eigen woonplaats Oorlog: geschiedenis in de geschiedenis monumenten hebben te maken met oorlogen? Welke oorlogen

eigen woonplaats Oorlog: geschiedenis in de geschiedenis monumenten hebben te maken met oorlogen? Welke oorlogen geschiedenis Oorlog: geschiedenis in de eigen woonplaats Omschrijving van de opdracht: Wat doe je als leerkracht? Introductie Thema: Oorlog: geschiedenis in de eigen woonplaats Introduceren thema Oorlog:

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL

geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2010 tijdvak 1 vrijdag 21 mei 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 45 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie